Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

249 
 
М.О.  Ҽуезов  ҿзінің  «Абай  жолы»  роман-эпопеясы  арқылы  қазақ  халқының  жарты  ғасырлық 
ҿмірін  жалпақ  ҽлемге  паш  етті.  Туған  халқын  тҿрткҥл  дҥниеге  мҽшһҥр  еткен  ҧлы  суреткер  Мҧхтар 
Омарханҧлы  Ҽуезов  -  кемел  ойдың  кеніші,  кенен  сҿздің  ҿрісі.  Қазақ  ҽдебиетінің  барлық  жанрына 
тҧңғыш рет қалам тартып, бҽрін игеріп, сол арқылы тіліміздің шҧрайын, еліміздің шырайын танытқан 
қарымды  қаламгер,  дарынды  ғалым.  Ҧлы  жазушы,  данышпан  ойшыл,  ғҧлама  ғалым,  асыл  азамат 
дҥниеге қазақ перзенті болып туып, адамзат перзенті болып аттанған.  
М.О.Ҽуезов тағдыры – талай ақиқатқа қапысыз кҿз жеткізетін тағылым мектебі. Заманмен бірге 
тебіреніп, мҽңгілікпен ҥндесе білудің айқын ҿнегесі. Ол талай жер теңселтіп, ел сенделткен ҽлеуметтік 
сілкіністердің,  қиялды  қысыратып,  сананы  тоқыратқан  тҥбегейлі  ҿзгерістердің  жаппай  теңдікке 
ҧмтылып, елдікке қҧлшынған рухани буырқаныстар кезеңі болып, тарих қойнауына аттанғалы отырған 
жиырмасыншы  ғасырмен  жарық  дҥниеге  бірге  келді.  Қазақ  халқы  жаңа  ХХ  ғасыр  табалдырығынан 
Абай секілді хас данышпанды алдына салып аттады. Осынау зорлық кҿрген сайын молыға тҥскен ҿнер 
қуаты,  соның  шырқау  шыңына  айналған  Абай  мҧрасы  ҧлттық  санамызды  мейлінше  кемелдендіріп, 
жаңа  рухани  ізденістерге  жігерлендірді.  Елдің  тағдырына  қатысты  кҥрделі  мҽселелерді  алға  тартты. 
Ҧлттық сезім ҧлттық санаға айналды. М.Ҽуезов ҿмірі мен еңбегінің халық ҥшін қаншалықты маңызды 
болғанын кейін тарихтың ҿзі дҽлелдеді. Ол аласапыран кезеңдерде халқымыздың талай рет ҥзіліп қала 
жаздаған  мҽдени-рухани  арқауына,  ҧлттық  сана  сезіміне  дҽнекер  болып,  кешегі  кҥннен  бҥгінгі  кҥнге 
аман  жетуіне  себепкер  болды.  Олай  болса,  бҥгінгі  «Ҽуезов  оқулары  –  12:  «Иновациялық  бағыттағы 
ғылым, білім жҽне мҽдениеттің дамуындағы аймақтық университетің рҿлі» атты халықаралық ғылыми-
тҽжірибелік  конференцияның  ауқымында  тҽуелсіз  еліміздің  білім  мен  ғылымындағы  ҿзекті 
мҽселелеріне арналатындығы ҿте қҧптарлық жҽйт деп тҥсінуге болады.  
Дҥниеге қазақ перзентi болып туып, адамзат перзентi болып аттанған М.Ҽуезов тағдыры – талай 
ақиқатқа  қапысыз  кҿз  жеткiзетiн  тағылым  мектебi.  Заманамен  бiрге  тебiренiп,  мҽңгiлiкпен  ҥндесе 
бiлудiң  айқын  ҿнегесi.  1922  жылы  кҥзде  Ташкенттегі  Орта  Азия  университетіне  тыңдаушы  болып 
оқуға  тҥседі  1923  жылы  маусым  айында  Ленинград  (қазіргі  Санкт-Петербург)  мемлекеттік 
университетінің  қоғамдық  ғылымдар  факультетінің  тіл-ҽдебиет  бҿліміне  оқуға  ауысады.  1925  жылы 
Ленинградқа  қайтып  барып,  оқуын  жалғастырады.  1926  жылы  жаз  айында  Семейге  арнайы  ғылыми 
экспедиция  ҧйымдастырады.  1927  жылы  жазда  Жетісу  ҿңіріне  сапармен  келіп,  Ілияс  Жансҥгіровпен 
бірге  болашақ  шығармаларына  материал  жинайды.  1936  жылы  Мҽскеуде  ҿткен  қазақ  ҽдебиеті  мен 
ҿнерінің  он  кҥндігіне  қатысады  1953  жылы  Мҽскеу  мемлекеттік  университетінде  профессор  болып 
орналасады.  1955  жылы  шет  елге  сапарға  шығып,  Герман  демократиялық  республикасы  (ГДР) 
жазушыларының  Берлинде  ҿткен  съезіне  қҧрметті  қонақ  ретінде  қатысты.  Ҥндістанға  40  кҥндік 
сапармен  барып  қайтады.  1956  жылы  КСРО  мҽдениет  қайраткерлері  ҿкілдерінің  қатарында 
Чехословакияда  болды.  Атом  жҽне  сутек  бомбасын  сынауға  қарсы  халықаралық  қозғалыстың 
Жапонияда  ҿткен  3-конференциясына  қатысады.  1958  жылы  Ташкентте  ҿткен  Азия  жҽне  Африка 
елдері  жазушыларының  бірінші  конференциясын  ҧйымдастырушылардың  бірі  болды.  1960  жылы 
АҚШ-қа барып қайтып, 1961 жылы Ҥндістанға екінші рет сапар шегеді. М.Ҽуезов - ауыз ҽдебиеті мен 
классикалық ҽдебиеттің, батыс пен шығыс кҿркем сҿз мҧрасының озық дҽстҥрін жете меңгеріп, қазіргі 
дҽуірдегі қазақ ҽдебиетінің реалистік сапасын артттыруға, ҽдеби тілді байытуға ересен еңбек сіңірген 
ҧлы жазушы. Қаршадайынан қазақтың бай ауыз ҽдебиетiнiң iнжу-маржандарынан сусындап, ҽрiсi Асан 
қайғы,  Ақтамбердi,  Бҧхар  жырау,  Дулат,  Махамбет  жырларынан  тҽлiм  алған,  бесiгiнде  жатып,  ҧлы 
Абай ҿлеңдерiмен кҿкiрегiн тербеген бала Мҧхтардың ҿсе келе Шығыс пен батыс мектептерiн бойына 
қатар  сiңiрген  дана  Мҧхтарға  айналуы  заңды  қҧбылыс.  М.Ҽуезов  ҧлттық  таным-тҥсінік  пен  талғамға 
мҥлдем  жаңа  леп  ҽкелді.  Оның  «Қорғансыздың  кҥні»,  «Қаралы  сҧлу»,  «Қилы  заман»,  «Кҿксерек» 
сияқты алғашқы шығармаларының ҿзі қазақ сҿз ҿнері мен кҿркем ойлау жҥйесін жаңа сапалық биікке 
кҿтерді.  20  жылдардағы  «Қараш-қараш»  -  Ҽуезов  прозасының  шоқтығы  биік  шығармасы.  1930-1940 
жылдар  аралығында  ҿмірге  келген  прозалық  шығармалары  «Іздер»(1932ж),  «Білекке  білек»  (1933ж), 
«Ҥш кҥн» (1934ж), «Шатқалаң» (1935ж.), «Асыл нҽсілдер» (1947ж) - жаңа ҿмір шындығын суреттеген 
туындылар.  Сонымен  қатар,  «Қыр  суреттері»,  «Қыр  ҽңгімелері»,  «Ҥйлену»,  «Оқыған  азамат»,  «Кім 
кінҽлі»,  «Заман  еркесі»  («Сҿніп-жану»),  «Кінҽмшіл  бойжеткен»,  «Ескілік  кҿлеңкесінде»,  «Жуандық», 
«Бҥркітші»,  «Кешкі  дҿң  басында»,  «Сыбанның  моласында»,  «Текшенің  бауырында»  атты  ҽңгімелері 
ҿмір ағымдарының арнасына бағытталған туындылар. Ҧлылықтың ҥлгісін пайымдаған «Абай жолы» – 
Мҧхтар  Ҽуезовтің  ҽлемге  ҽйгілі  роман-эпопеясы.  «Абай  жолы»  –  қазақтың  кҿркем  прозасын 
классикалық деңгейіне кҿтеріп, ҽлем ҽдебиетіне кҿркемдік қуат ҽкелген ҥздік туынды. М.Ҽуезов ҿзінің 
осы шығармасының негізінде қазақ халқын, оның ҧлттық дҽстҥрін барлық қырынан энциклопедиялық 
деңгейде  жан-жақты  ашып  кҿрсетті.  Қазақ  халқының  заңғар  жазушысы  М.Ҽуезовтың  «Абай  жолы» 
роман-эпопеясы ҽлемдік деңгейде: «ХХ ғасырдағы ең ҥздік шығармалардың бірі» (Луи Арагон) деген 
жоғары  баға  алды.  Сондай-ақ  бҧл  роман-эпопея  қазақ  халқын,  қала  берді  бҥкіл  тҥркі  ҽлемін  дҥние 
жҥзіне танытқан ҧлы шығарма ретінде де танылды. М.Ҽуезов алғашқыда екі кітаптан тҧратын «Абай» 
(1942, 1947), онан кейін мҧның жалғасы болып табылатын «Абай жолы» (бҧл да екі кітаптан тҧратын; 

250 
 
1952, 1956) романын жазды. Осы тҿрт томнан тҧратын «Абай жолында» қазақ қоғамының алуан тҥрлі 
топтары кең қамтылып, сан қырлы тҧтас галерея жасалды. Онда қазақ халқының этнографиялық, діни, 
жалпы  мҽдени-танымдық  дҽстҥрлерін  терең  пайымдай  білген.  Роман-эпопеяның  танымдық  мҽнімен 
бірге  ҧлттық  ҽдебиет  пен  мҽдениетті,  ана  тілін  ҿркендетудегі  рҿлі  зор  болды.  Ол  Абайды  17  жыл 
зерттеп,  12  жыл  жазған.  Алғашқы  екі  кітаптан  тҧратын  «Абай»  романы  ҥшін  жазушыға  КСРО 
Мемлекеттік  сыйлығы  (1949)  беріліп,  тҿрт  томдық  «Абай  жолы»  роман-эпопеясы  жарық  кҿргеннен 
кейін ол Лениндік сыйлықтың лауреаты (1959) атанды. Эпопея дҥние жҥзі халықтарының бір жҥз он 
алты  тіліне  аударылып,  миллиондаған  оқырманды  сусындатып,  оларға  ҧлы  Абайды,  Абай  арқылы 
қазақ халқын паш етті. Ол екі жҥз томдық «Ҽлем ҽдебиеті кітапханасы» топтамасында екі том болып 
басылды.  «Қазақ  драматургиясының  тарланы»  М.Ҽуезов  қаламынан  20-дан  аса  драмалық  шығарма 
туды. М.Ҽуезов драматургиясында жанрлық формалардың бҽрін қамтыған. Онда трагедия да, комедия 
да, драма да бар. Ҽуезов кейбір шығармаларын бірігіп жазған. Олар: Л. Соболев («Абай»), С. Мҧқанов 
(«Ақан - Зайра»), Ғ. Мҥсірепов («Қынаптан қылыш»), Ҽ. Тҽжібаев («Ақ қайың»), Ҽ. Ҽбішев («Намыс 
гвардиясы»),  «Октябрь  ҥшін»  (1933)  пьесалары.  Ҽуезовтің  «Еңлік  -  Кебегі»(1917ж)  1922  жылы 
Орынборда  басылды.  Аса  терең,  мҽнді  шығарманың  бірі  -  «Тҥнгі  сарын».  Бҧл  -  қазақ 
драматургиясында  реализмнің  орныққанын  кҿрсеткен  туынды.  «Октябрь  ҥшін»,  «Тартыс» 
пьесаларында  М.Ҽуезов  реалистік  драма  жасаудың  тҥрлі-тҥрлі  қҧралдарын  пайдаланған.  1934  жылы 
сахнаға  шыққан  «Хан  Кене»трагедиясы  -  Ҽуезовтің  азаттық  идеясын  терең  бейнелеген,  аса  кҿркем 
тарихи  пьесасы.  «Дос  -  Бедел  дос»,  «Қаракҿз»,  «Шекарада»,  «Бҽйбіше-тоқал»,  «Айман-Шолпан», 
«Қарақыпшақ Қобыланды», «Бекет», «Тас тҥлек», «Тартыс», «Алма бағында», «Қҧм мен асқар», «Бес 
дос», «Алуа», « 50 жыл ҿткен соң», «Райхан» драмалары бар. Ҽуезовтің драмалық шығармалары - қазақ 
ҽдебиетінің  алтын  жамбыдай  қымбат,  асыл  шығармалары  -  біздің  ҧлттық  мақтанышымыз.  «Ҧлт 
мақтанышы»  (ғылыми  еңбектері,  очерктері,  мақалалары)  М.Ҽуезов  жайында  айтылар  сҿз  кҿп.  Ҽр 
дарынның табиғаты ҽр басқа. Мҧхтар Ҽуезов табиғаты тіпті ерекше. Ол – 1917 жылы жазған «Адамдық 
негізі - ҽйел» деп аталатын публицистикалық мақаласының ҿзінде елдік, мемлекеттік ойлар айтқан. «Ел 
боламын  десең  –  бесігіңді  тҥзе!»  деген  М.Ҽуезов  сҿзін  қазақтың  ҽрбір  шаңырағы  ҿз  маңдайшасына 
ойып  жазып  қойса,  жарасарлықтай.  Ғылыми  еңбектері:  «Ҽдебиет  тарихы»,  «Ҽр  жылдар  ойлары», 
«Уақыт  жҽне  ҽдебиет»,  «Абай  Қҧнанбаев»,  ««Абайтанудан  жарияланбаған  материалдар»,  «Абайтану 
дҽрістері»,  «Абай  ақындығының  айналасы»,  «Ескермедім,  қабылдамадым»,  «Абайтану  оқулары», 
«Ҽдебиет  танытқыш»,  «Ҽдебиет  теориясы»,  «  «Ертегі  туралы»,  «Қобыланды  батыр»,  «Қазақ 
ҽдебиетінің  тарихы»,  «Бҧхар  жырау»,  «Қозы  Кҿрпеш  –  Баян  сҧлу»,  «Махамбет»,  «Сҧлтанмахмҧт 
Торайғыров»,  «Сҽбит  Дҿнентайҧлы»,  «Шҽңгерей»,  «Шортанбай  шығармалары»,  «М.Ю.Лермонтов», 
«Л.Н.Толстой»,  «Некрасов  ҿмірі»,  «Қырғыз  дастаны  –  «Манас»»,  «Жақсы  пъеса  –  сапалы  ҽдебиет 
белгісі»  т.б.  Очерктері:  «Оңтҥстік  сапарынан»,  «Шаянды  шешен  Керекең»,  «Америка  ҽсерлері», 
«Америка  сапары»,  «Индия  очерктері»,  «Индия  кҥнделіктері»,  «Тҥркістан  солай  туған»,  «Ол  кҥнгі 
Алматы», «Абай ауылында», «Мҽдениетті Қазақстан», «Ер серігі  - сергек ой», «Ақын елінде», «Асыл 
нҽсілдер»,  «Ҥшқоңыр  жайлауында»  т.б.  Мақалалары:  «Адамдық  негізі  –  ҽйел»,  «Қазақтың  ҿзгеше 
мінездері»,  «Қазақ  ҽйелі»,  «Оқу  ҽдісі»,  «Ғылым»,  «Ғылым  тілі»,  «Мҽдениетке  қай  кҽсіп  жуық», 
«Мҽдениет  һҽм  ҧлт»,  «Япония»,  «Философия  жайынан»,  «Оқудағы  қҧрбыларыма»,  «Бҥгінгі  зор 
міндет»,  «Ҿліп  таусылу  қаупі»,  «Қазақ  оқығандарына  ашық  хат»,  «Қазақ  ҽдебиетінің  қазіргі  дҽуірі», 
«Қызыл  сҧңқарлар  туралы»,  «Сот»,  «Қазақ  бҿлімдері  туралы»,  «Кҿркем  ҽдебиет  туралы»,  «Жалпы 
театр  ҿнері  мен  қазақ  театры»,  «Қазақстандағы  ҧлттар»,  «Алтынсарыҧлы  Ыбырай»  секілді  300-ден 
астам мақала, очерктері бар.  
М.Ҽуезов – қазақ болмысы мен мiнезiнiң ғажайып айнасы, қазақ ҿмiрiнiң кең тынысты кҿркем 
ҽдебиет  пен  кҿркем  ҿнердегi  келiстi  кескiнi,  қайталанбас  полотносы,  реалды  шындығы,  кемеңгерлiк 
кестесi. Ҿзi туған ҧлтын бар артық-кемiмен iшiнен ҥңги отырып тану, зерттеу, соны ҿзiне ғана, яғни, 
қазаққа  ғана  емес,  жҧмыр  жердiң  ҧлы  тҿсiн  жайлаған  кез  келген  ҧлтқа,  ҽрбiр  жҧмыр  басты  пендеге 
тҥсiнiктi ете отырып, таныту – Ҽуезов ҽлемiнiң сиқырлы да сырлы қуаты. Аудармалары М.Ҽуезовтің 
қаламынан  ҽлемдік  жҽне  орыстың  тамаша  классикалық  ҽдебиетінің,  бауырлас  халықтар  ҽдебиетінің 
танымал  шығармаларының  тҽржімелері  туды.  Крылов  мысалдарын,  А.С.Пушкин  «Бородино», 
«Евгений  Онегин»,  Низами  «Ескендір»,  Гете  «Қараңғы  тҥнде  тау  қалғып»,  Д.Лондон  «Қасқыр», 
Н.В.Гоголь  «Ревизор»,  Погодин  «Ақсҥйектер»,  Л.Н.Толстой  «Той  тарқар»,  «Булька»,  «Будда», 
В.Шекспир  «Отелло»,  «Асауға  тҧсау»,  И.С.Тургенев  «Дворян  ҧясы»,  К.Тренев  «Любовь  Яровая», 
А.Афиногенов «Қорқыныш», Ю.Вагнер «Жердің жаратылысы жайындағы ҽңгімелер», А.П.Чехов «Ақ 
қасқа», В.Эвальд «Қҧрылыс материалдары», А.Серафимович «Темір тасқын» секілді аудармалары бар. 
М.Ҽуезов – ҽлем ҽдебиеті мойындаған тҧлға. М.Ҽуезов ҽлем тілінде алғашқы жазба кездерi, Шумердiң 
қыш  кестесi,  ежелгi  мысырдың  папирустары,  Вавилон  мен  Аккадтың  сына  жазуынан  бастап 
мыңжылдықтардың,  барлық  ғасырлар  мен  дҽуiрлердiң,  барлық  мҽдениет  пен  ҿркениеттiң  қатаң 
сҧрыптауынан  ҿтiп  бiзге  жеткен  таңғажайып  туындыларды  жинақтаған.  ХХ  ғасырдың  ғаламат 
басылымы  –  iрiктелген  Данте  мен  Шекспир,  Толстой  мен  Томас  Манн  қатарынан,  Горький  мен 

251 
 
Шолохов  қатарынан  –  ҧлы  ескерткiштер  жинағы  250  томының  екi  томы  Мҧхтар  Ҽуезовке  тиесiлi 
болуы  кездейсоқ  жайт  емес.  «Абай  жолы»  эпопеясының  ҿзі  дҥние  жҥзі  халықтарының  116  тіліне 
аударылса, оның бірқатар шығармалары ағылшын, албан, араб, армян, ҽзірбайжан, башқҧрт, белорус, 
бенгал, болгар, бурят, венгр, вьетнам, грек, голланд, грузин, испан, қырғыз, серб, француз, қарақалпақ, 
словак, тҽжік, татар, тува, тҥрік, тҥркімен, ҿзбек, хинди, парсы, поляк, пушту, румын, ҧйғыр, украин, 
урду,  фин,  якут,  чех,  эстон,  қытай,  корей,  латвия,  литва,  мари,  молдован,  монғол,  неміс  тілдеріне 
аударылған.  Мінекей,  осының  ҿзі  Мҧхтар  Ҽуезовтің  –  тек  қана  қазақ  ҽдебиетінің  ғана  емес,  кҥллі 
ҽлемдік  ҽдебиеттің  қайталанбас  ҧлы  тҧлғасы  екендігін  дҽлелдейді.  Мҧхтар  Ҽуезов  ҿмірден  ҿткеннен 
кейін  ҿкіметтің  қаулысымен  1961  жылы  ҿзінің  тҧрған  ҥйі  мҧражайға  айналды.  Қалпына  келтіру 
жҧмыстарынан  кейін  1963  жылы  мҧражай  пайдалануға  берілді.  Сол  жылдан  1993  жылға  дейін 
мҧражайды  жазушының  ҿз  қызы  Лҽйлҽ  Мҧхтарқызы  басқарды.  Ол  ҥйде  жазушы  1951-1961  жылдар 
аралығында он  жыл  кҿлемінде  тҧрған. Мҧражайдың қазіргі  директоры Лҽйлҽ Мҧхтарқызының ҧлы – 
Диар Қонаев. 1997 жылы Ҽеузовтің 100 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО кҿлемінде тойланды. Сол жҥз 
жылдығы  қарсаңында  жазушының  ҿмірі  мен  шығармашылығына  арналған  бҿлек  экспозиция  залы 
ашылды.  Осы  мҧражайдың  архитекторы  Шоқан  Матайбеков:  «қазына,  байлық  қашанда  жер  астында 
жатады»  деген  идеямен  экспозиция  залын  жартылай  жер  астына  кіргіздіріп  салдырған  жҽне  бҧл 
ғимараттың тҿбесін Меккенің қағба тасы сияқты бейнеде келтірген. Ол да Мҧхтар Ҽуезов ҧлылығына 
тағзым  ету,  бас  ию  деген  ҧғымды  білдіреді.  Ҧлы  адамдардың  естеліктері  Мҧхтар  Ҽуезов  –  қазақ 
халқының  кемеңгер  ойшылы,  ҧлы  суреткері.  Осы  бабамыздың  ҿмірі  мен  еңбегі  еліміздің  бҥгінгі 
тҽуелсіздігін  аңсап  ҿткен.  Қазақ  халқының  біт  туар  азаматы  Мҧхтар  Ҽуезовты  қҧрметтеу  –  елдің 
тҽуелсіздігін  қҧрметтеу,  ҿз  еліңді  сҥю,  Отаныңды  қорғау,  қазақ  елінің  тҽуелсіздігі  ҥшін  жан  аямау 
дегенді  білдіреді.  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ҽ.  Назарбаев:  «М.О.  Ҽуезов  Қазақстан 
ҥшін  екінші  Абай,  біз  ҥшін  Шығыстың  Шолоховы  деп  атауының  ҿзінде  ҥлкен  бір  мектеп  бар.Орыс 
жазушысы Н.Погодин: «Қазақстан ҥшін М.О. Ҽуезов-екінші Абай»-деп теңеуінің ҿзінде ҥлкен шындық 
бар. Абай қазақ ҽдебиетінің ХIX ғасырдағы шыңы болса, М.Ҽуезов – XX ғасырдағы заңғар биігі. Дҽл 
осы  тҧрғыдан  алып  қарағанда  «М.Ҽуезов  –  екінші  Абай»екені  рас.  М.Ҽуезов  –  даналық  мектебі.  Ол 
мектептен  дҽріс  алу  –  ҽр  қазақтың  абыройлы  борышы.  Мемлекет  қайраткері  Дінмҧхамед  Қонаев: 
«Ҽлемді  кҿз  алдыңа  келтіру  ҥшін,  басқалардың  кҿзіне  тҥсу  ҥшін,  адам  рухының  қадір-қасиетін 
асқатата  кҿтеріп,  жар  салу  ҥшін  ҿз  биігің  –  Мҧхтар  Ҽуезов  сияқты  асқар  шыңың  болу  керек»-деп 
жоғары  бағалаған.  Ал,  айтулы  қырғыз  халқының  заңғар  жазушысы  Шыңғыс  Айтматов:  «Жазушы 
Мҧхтар  Ҽуезов  –  ақын.  Ол  ҿз  елінің  далалары  мен  тауларын,  адамдарын  ҥлкен  эпик  ақынша  асқан 
суреткерлікпен  бейнелейді.  Сонша  ҧлылықпен,  сонша  суреткерлікпен  жҽне  Ҽуезовтей  кісі  жырлаған 
халық шын бақытты  ғой  десе, француз  жазушысы  Бержерон  «М.Ҽуезов  -  ҽрі  жазушы,  ҽрі  ғалым,  ҽрі 
ҧстаз, ҽрі қоғам жҽне мемлекет қайраткері. Ол осының бір де бірінде осалдық кҿрсетпеген, бҽрінде де 
орасан кҥшті, бҽрінде қатар жҽне тең ҧстаған адам»-деп бағалаған. Абайша айтқанда, «Қос бҧлақтың 
суындай  сылдыраған ҿңкей  келісімнің  ҥлгісі  болатын».  Осындай  айтылған дҥниелердің  бҽрі  біз ҥшін 
қҧнды.  Ҿзінің  ғажайып  таланты,  асқан  еңбекқорлығы  арқасында  халқына  қалтқысыз  қызмет  еткен, 
кҿркем сҿздің шыңына шығып, соңына мҽңгі ҿлмес мҧра қалдырған ҽлемге ҽйгілі жазушыны дҽріптеу - 
біздің абыройлы міндетіміз. 
Айтылған  ойларымызды  қорытындылай  келе  М.О.Ҽуезов  ҽлемi  дейтiн  кең  дҥниенің 
жаратылысы  мен  табиғатын  екі  сҿзбен  қайырып  айту  мҥмкін  емес.  Оны  терең  танып,  жан-жақты 
талдау  –  ҽр  дҽуір,  ҽр  ҧрпақтың  киелі  мiндетi.  Француздар  –  Бальзакты,  орыстар  –  Толстойды, 
американдықтар – Драйзердi, немістер – Гетені қалай зерттеп, зейiндесе, қазақтар Ҽуезовті дҽл солай 
тануға  ҧмтылғанда  ғана  ҧлттың  ҿзiн-ҿзi  тануы,  ҿзiн-ҿзi  бағалауы,  ҿзiн-ҿзi  қадiрлеуi  қалыптаспақ, 
кҥшеймек, жалғаспақ. Ҿйткені, М.Ҽуезов ҽлемiн қазақ ҽлемiнен, қазақ ҿмiрiнен еш бҿле-жара қарауға 
болмайды.  М.Ҽуезов  ҽлемi  кҿзге  кҿрiнбейтiн  ғажайып  ҧлы  сиқырымен,  қҧдiретiмен  ҧлттық  рух 
тҽуелсiздiгiн қорғауға, сақтауға ҥйретедi! XXI ғасырда да кемелдене беретiн кемеңгер М.Ҽуезов – тек 
сiз  бен  бiздiң  ғана  емес,  ҽлi  дҥниеге  келмеген  жаңа  ҧрпақтардың  да  сарқылмас  игiлiгi,  ҿлшеусiз 
бақыты. Ҿйткенi, М.Ҽуезов қҧдiретi оның елге деген шексiз махаббаты мен сенiмiнде жатыр. Осы бiр 
ақиқатты сезiну мына бiздерге, бҥгiнгi тҽуелсiз мемлекеттiң iргесiн нығайтып жатқан ҧрпаққа қажымас 
қайрат, жасымас жiгер қосады.  
 
Әдебиеттер 
1.
 
«Мҧхтар Ҽуезов ҽлемі» Алматы, «Жазушы» 1997ж. 
2.
 
З.Қабдолов «Менің Ҽуезовім» Алматы, «Санат» 2007ж. 
3.
 
С.Саттаров «Мҧхтар Ҽуезовтің ататегі» Алматы, «Жібек жолы» 2010ж. 
4.
 
«Аңыз адам» журналы №10, 2010ж. 
5.
 
М. Ҽуезов шығармаларының елу томдық толық жинағы. Алматы, «Жібек жолы» 2010ж. 
 

252 
 
УДК 75.021.3 
МОДЕЛЬ ОСВОЕНИЯ ЦВЕТОВЕДЕНИЯ СТУДЕНТАМИ ТВОРЧЕСКИХ 
СПЕЦИАЛЬНОСТЕЙ, ОСНОВАННАЯ НА СИСТЕМНОМ ПОДХОДЕ К ОБУЧЕНИЮ 
 
Есенбаева К.А., Бейсенов С.Д. 
ЮКГУ им. М.Ауэзова, Шымкент, Казахстан 
 
Summary 
Principles  of  systematic  approach  and  actual    pedagogical  methods  of  teaching  colour  studying  of  steel  is 
based in modelirizing system of teaching colour studying of artistic graphical faculty's  students. 
Their realization is determined the desigh of model and sizing of colour studying with students of artistic and 
graphical saculty, which is formed on system based approach of studying. 
 
Түйін 
Кӛркемсурет-графика  факультеті  студенттерін  түстануға  оқыту,  оқытудың  актуальды 
педагогикалық тәсілдеріне жүйелі келу принципі оқытудың жүйелі үлгілік негізі болып табылады. Оны іске 
асыру  кӛркемсурет  –графика  факультеті  студенттерін  түстануды  меңгеру  үлгісін  тұрғызуды  анықтап 
берді, ол оқытуға жүйелі келуге негізделген. 
 
В  соответствии  с  современными  требованиями  к  художественному  развитию  школьников 
определяющее  значение  приобретает  проблема  формирования  художественно-педагогических 
компетенций  будущих  художников-педагогов.  Мыслить  системно,  рассматривать  проблемы 
комплексно  стало  осознанной  потребностью.  Тенденция  к  взаимодействию  различных  наук, 
интеграция  образовательного  процесса  стимулируют  создание  новых  моделей  обучения, 
ориентированных  на  творческую  инициативу,  самостоятельность,  конкурентоспособность  и 
мобильность будущих специалистов. 
Современная  система  подготовки  будущего  художника-педагога  призвана  учитывать 
изменяющуюся  социокультурную  ситуацию  и  ориентировать  все  обучение  на  формирование 
художественно-педагогических  способностей  студентов  к  профессиональной  деятельности.  Освоение 
выразительного языка изобразительного искусства (формы, пространства, ритма, композиции, цвета и 
др.),является  приоритетной  задачей  профессионального  образования  студентов  художественно-
графического факультета. Достижения научно-технического прогресса, развитие культуры и искусства, 
появление  новых  художественных  материалов  и  технологий  значительно  расширили  возможности 
художественного  образования  детей  и  юношества,  предопределили  развитие  содержательных  основ 
курса «Цветоведения» в системе подготовки будущих учителей изобразительного искусства. 
Изучение  цвета  на  художественно-графическом  факультете  традиционно  рассматривается  в 
качестве  важной  составляющей  всей  системы  подготовки  художника-педагога.  Содержание 
специальных  дисциплин:  живописи,  композиции,  художественного  проектирования  и  компьютерной 
графики,  анализа  и  интерпретации  произведений  искусства,  декоративно-прикладного  искусства 
связано с цветоведением. Развитие навыков художественного восприятия, умения пользоваться цветом 
как  средством  художественного  выражения  является  основой  художественно-педагогической 
компетентности  будущего  учителя.  Цвет  является  одним  из  важных  средств  художественной 
выразительности в изобразительном искусстве. Теоретики искусства, педагоги, психологи (Р. Арнхейм, 
А.  Б.  Бакушинский,  Б.  Р.  Виппер,  С.  В.  Кравков,  С.  П.  Ломов,  А.  А.  Мелик-Пашаев  и  др.)  отмечали 
сложность  процесса  художественного  восприятия.  Они  подчеркивали  важность  творческого 
переживания,  осмысления  и  оценки  произведения  искусства,  указывали  на  то,  что  «умение  видеть  и 
переживать»  требует  усилия  и  подготовки.  Практическое  освоение  средств  художественного 
выражения,  работа  разнообразными  художественными  материалами  являются  важными  условиями, 
способствующими развитию умения воспринимать художественно-образную основу произведения. 
По мнению Г. В. Лабунской, цветовая выразительность работы, ее образность обуславливается 
художественно-творческими  способностями  учащегося,  в  основе  которых  лежит  эмоциональное, 
эстетическое  отношение  к  изображаемому.  Художник-педагог  должен  обладать  не  только 
способностью тонко различать цвета, но и развитым эстетическим отношением, при котором в цветах 
он  видит  определенные  образы,  настроения  и  выразительные  возможности,  вызывающие  у  него 
эмоциональную 
отзывчивость. 
Практическое 
освоение 
цвета, 
работа 
разнообразными 
художественными  материалами  являются  важными  условиями,  способствующими  развитию  умений 
воспринимать художественно-образную основу произведения. 
Принцип  организации  художественно-творческой  деятельности  учащихся  в  единстве 
художественного  восприятия  и  продуктивного  творчества  нашел  отражение  в  работах  А.  В. 
Бакушинского. Овладение материалом и средствами творческого выражения, воспитание способности 

253 
 
восприятия-созерцания  автор  рассматривал  как  неразрывные  компоненты  процесса  формирования 
«культуры  творческой  личности»  [1].  Учет  принципа  единства  восприятия  и  творчества  и  ныне 
является важной основой методики преподавания спецдисциплин в вузе. Так же актуальными являются 
положения  программ  колористического  образования  студентов  двух  школ  БАУХАУЗ  и  Высших 
художественно-промышленных мастерских начала ХХ века (В. Гропиус, И. Иттен, В. В. Кандинский, 
К.  Истомин  и  т.  д.),  основанные  на  изучении  «первоэлементов»,  как  структурных  звеньев 
образовательного  процесса.  Постижение  эмоционально-образного  языка  изобразительного  искусства, 
развитие  когнитивных  способностей  студентов  являются  важными  составляющими  современной 
системы подготовки художника. Современному развивающемуся обществу необходимы образованные, 
инициативные  люди,  творчески  активные,  проявляющие  себя  общественно  и  индивидуально, 
способные воспринимать и создать художественные ценности. Колористическая подготовка студентов 
художественно-графических  факультетов  нацеленная  на  развитие  знаний,  умений  и  навыков  не 
обеспечивает  достижения  поставленных  задач.  Традиционный  подход  к  преподаванию  цветоведения 
не  способствует  формированию  целостных  представлений  у  студентов  о  цвете  как  средстве 
художественной выразительности. 
Изучение исторического и современного опыта работы ученых и педагогов-практиков в области 
колористического  образования  студентов  предопределило  необходимость  разработки  оптимального 
содержания образования в области цветоведения с учетом новых достижений в области педагогики и 
науки о цвете.  
Изучение научно-теоретических основ системного подхода в обучении позволяет рассматривать 
педагогическое образование в вузе как целостный комплекс взаимосвязанных между собой элементов, 
гарантирующих получение результата – профессионально компетентного художника-педагога. В связи 
с этим возникла необходимость внедрения принципов системного подхода в образовательный процесс, 
потребность  в  разработке  и  апробации  модели  освоения  цветоведения  студентами  художественно-
графического  факультета,  основанной  на  системном  подходе  к  обучению,  с  целью  формирования 
художественно-педагогической  компетентности  студента  художественно-графического  факультета  в 
области  цветоведения.  По  нашему  мнению,  художественно-педагогическая  компетентность  студента 
художественно-графического  факультета  в  области  цветоведения  зависит  от  художественно-
творческого  развития,  которое  включают  в  себя:  теоретические  знания  по  цветоведению;  умения  и 
навыки владения цветом в процессе работы различными художественными материалами; способность 
воспринимать  и  использовать  цвет  как  средство  художественного  выражения;  сформированность 
художественной индивидуальности.  
Основой  моделируемого  комплекса  является  новое  содержание  художественного  образования, 
не  сводимое  к  знаньевой  парадигме,  нацеленное  на  формирование  умений  воспринимать  и 
использовать  цвет  как  средство  художественного  выражения,  основанное  на  системном  подходе. 
Труды И. В. Блауберга, Э. Г. Юдина, М. С. Кагана, В. Н. Садовского позволили определить основные 
понятия  системного  подхода:  система,  элемент,  структура,  целостность,  связь,  иерархия.  В  основе 
системного  подхода  лежит  рассмотрение  объектов  как  систем:  ориентирующее  исследователя  на 
раскрытие  целостности  объекта,  на  выявление  многообразных  типов  связи  в  нем  и  сведение  их  в 
единую  теоретическую  картину  [2].  Анализ  литературы  позволил  выделить  принципы  системного 
подхода в обучении: принцип приоритета конечной цели, принцип единства, принцип связи, принцип 
иерархии, принцип функциональности, принцип функционирования.  
Педагогический  аспект  данной  проблемы  рассматривался  в  трудах  Н.  В.  Кузьминой,  С.  И. 
Зиновьева, И. Л. Зимней, В. А. Сластенина и др. Эти авторы обращали внимание на целесообразность 
внедрения  системного  подхода  в  профессиональную  подготовку  будущего  специалиста. 
Взаимодействию  компонентов  содержания  образования,  реализации  педагогических  принципов 
обучения  посвящены  исследования  В. В.  Давыдова, В.  В. Краевского,  Д. Б.  Эльконина  и  др.  Ученые 
обращали  внимание  на  развивающий  характер  образовательного  процесса,  на  необходимость 
эффективного использования воспитательного потенциала искусства. Принципы системного подхода и 
актуальные  педагогические  методы  преподавания  цветоведения  стали  основой  в  моделировании 
системы  обучения  цветоведению  студентов  художественно-графического  факультета.  Их  реализация 
предопределила  построение  модели  освоения  цветоведения  студентами  художественно-графического 
факультета, основанной на системном подходе к обучению.  
Несмотря  на  то,  что  все  компоненты  тесно связаны  между  собой,  каждый  имеет  относительно 
самостоятельное значение для функционирования моделируемой системы.  
Принцип  связи  проявляется  в  следующих  формах:  во  взаимодействии  художественных 
дисциплин  на  художественно-образной  основе  и  преобразовании  личностных  качеств  студента  в 
процессе художественно-творческой деятельности с цветом. Ведущим типом связи в конструируемой 
системе являются связи преобразования, потому что они отражают качественное изменение личности, 
ее готовность к самореализации в различных областях художественно-творческой деятельности.  

254 
 
Принцип функционирования выражается в единстве восприятия и художественного творчества. 
Организация  процесса  обучения  цветоведению  основана  на  эмоционально-образном  постижении 
окружающей  действительности,  художественных  произведений  изобразительного  искусства  при 
одновременно осуществляемых процессах восприятия и созидания.  
Принцип  иерархии  заключается  в  создании  индивидуальной  образовательной  траектории 
художественно-творческого  развития  каждого  студента,  применении  личностно-ориентированного 
подхода  в  обучении.  Учет  индивидуальных  особенностей  личности  студента,  его  индивидуальный 
темп  и  ритм  развития,  предоставление  свободы  творческого  выбора  и  самовыражения  способствуют 
формированию  художественной  индивидуальности,  отражающей  особенности  восприятия, 
воображения и созидания, наличие художественного почерка.  
Принцип  функциональности  в  нашем  исследовании  проявляется  в  создании  студентами 
авторских  общественно  значимых  творческих  работ  и  проектов.  Творческий  проект  –  это 
интегративное  дидактическое  средство  развития,  обучения  и  воспитания,  которое  позволяет 
сформировать  у  будущего  художника-педагога  умение  ставить  и  решать  задачи,  связанные  с  его 
профессиональной деятельностью.  
Опираясь на изученный исторический и современный опыт работы в области колористического 
образования  студентов,  содержание  образования  может  быть  раскрыто  через  серию  художественно-
творческих  заданий,  объединенных  шестью  тематическими  блоками:  ахроматические  цвета, 
хроматические цвета, системы классификации цветов, цветовые взаимодействия, принципы гармонии 
цвета,  эмоционально-эстетическое  воздействие  цвета.  Эти  блоки,  в  свою  очередь,  являются 
системообразующей основой таких дисциплин, как цветоведение, живопись и формальная композиция.  
Построение  содержания  образования  на  блочно-тематической  основе  обеспечивает 
преемственность  и  общность  предметов  художественного  цикла  на  художественно-образной  основе. 
Художественная деятельность с цветом должна предполагать не только выполнение цветовых шкал и 
комбинаторик, но и живописных и декоративных этюдов, ассоциативных беспредметных композиций, 
стилизованных  натюрмортов,  эскизов,  длительных  работ  с  натуры,  в  том  числе  с  применением 
компьютерных технологий.  
Работа  с  цветовыми  сенсорными  эталонами,  шкалами  способствует  расширению 
цветоразличительных  способностей  зрения  студентов,  совершенствованию  их  зрительной  культуры. 
Выполнение  комбинаторик  с  разным  цветовым  решением,  создание  цветовых  кругов  содействует 
эффективному усвоению теории цветовых гармоний, накоплению опыта смешения цветов и получения 
многообразных оттенков. Создание беспредметных композиций развивает у студентов ассоциативное 
мышление.  Композиции,  выстроенные  с  учетом  эмоционально-эстетического  воздействия  цвета  на 
человека,  содействуют  преодолению  предметного  видения  цвета.  Работа  над  натюрмортом  должна 
быть  представлена  разнообразными  видами  деятельности:  плоскостное,  объемно-пространственное, 
стилизованное решение образа.  
Проведение  занятий  в  музее  изобразительного  искусства,  посещение  мастерских  художников, 
анализ  результатов  собственной  творческой  деятельности,  интерпретация  живописных  произведений 
развивает  когнитивную  компетенцию  студентов.  Встреча  с  подлинником  стимулирует  их 
познавательную  активность  в  области  истории  изобразительного  искусства,  способствует 
самостоятельному  изучению  приемов  практического  использования  цвета,  как  средства 
художественного выражения.  
Включение  личностно-ориентированного  подхода  к  обучению  студентов  цветоведению 
способствует  формированию  индивидуального  видения  и  художественно-творческого  развития 
каждого  студента.  Внедрение  в  творческую  работу  студентов  информационных  и  мультимедийных 
технологий,  обеспечивает  возможности  расширения  средств  выполнения  художественных  замыслов 
при решении колористических задач.  
 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: