Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

255 
 
ҼОЖ 347.9 
 
МЕДИАЦИЯНЫҢ ДАУЛАРДЫ БАЛАМАЛЫ ТҤРДЕ ШЕШУДІҢ ТӘСІЛІ РЕТІНДЕ 
МАҢЫЗЫ 
  
Есенбекова П.Т., Туймаханов Т.  
М. Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
В статье расматривается сущность медиации, как альтернативного метода разрешение споров. 
 
Summary 
This article the essence of mediation as alternative method settlement of disputes is considered. 
 
Медиация  деген  сҿздің    мағынасын    мен  екі    жақты  татуластыру  рҽсімі    деп  тҥсіндіріледі. 
«Медиация  туралы»  заң  жобасы  Мемлекет  Басшысының  2009  жылдың  18  қарашасында  Қазақстан 
Республикасы судьялары мен соттарының V съезінде берген тапсырмаларын іске асыру жҿніндегі іс-
шаралар  жоспарына  жҽне  де  Ҥкіметіміздің  заң  жобалау  жҧмыстарының  2010  жылға  арналған 
жоспарына  сҽйкес ҽзірленді.  
Сонымен  қатар,  еліміздің  2020  жылға  дейінгі  кезеңге  арналған  қҧқықтық  саясат 
тҧжырымдамасында  азаматтық  сот  ісіне  қатысушылардың  қҧқықтарын  барынша  іске  асыру,  жеке 
адамның  бҧзылған  қҧқықтары  мен  бостандықтарын,  қоғам  мен  мемлекет  мҥддесін  уақытылы  қорғау 
жҽне қалпына келтіру мақсатында бірқатар іс-шаралар қамтылған болатын. Оның ішінде, тараптардың  
жеке  қҧқықтық  дау-дамайында  ымыраға  қол  жеткізудің  сот  арқылы  жҽне  соттан  тыс  тҽртіппен 
қолданылатын  тҥрлі  жолдары  мен  ҽдістерін  белгілеуге  бағытталу  мҥмкіндіктері  де  де  кҿрініс  тапқан 
еді.  Осыған  орай,  заң  жобасында  медиация  ҧғымын  анықтау,  оның  негізгі  қағидаттарын,  қолданылу 
аясын,  медиация  рҽсімінің  кепілдігін,  медиаторлар  қызметіне  ақы  тҿлеу  жҽне  белгілеу      мҽселелері 
қарастырылған. Дауларды жеке қарсылық аясынан шығарып, мҥдделі пікірталас аясына кҿшіретін бҧл 
жаңа заңның арқасында соттарда қаралатын  істердің саны да айтарлықтай азая тҥсетіндігі белгілі. 
2011  жылдың  қаңтарында  Елбасымыз  Н.Ҽ.Назарбаев  Қазақстан  Республикасының  «Медиация 
туралы»  жаңа  Заңын  қабылдады.  Медиация  туралы  Заң  Қазақстан  Республикасында  медиацияны 
ҧйымдастыру  саласындағы  қоғамдық  қатынастарды  реттейді,  оны  жҥргізу  қағидаттары  мен  рҽсімін, 
сондай-ақ медиатордың мҽртебесін айқындайды.  
Бҧл заң жеке жҽне заңды тҧлғалар қатысатын азаматтық, еңбек, отбасылық жҽне ҿзге де қҧқық 
қатынастарынан, сондай-ақ онша ауыр емес жҽне ауырлығы орташа қылмыстар туралы істер бойынша 
қылмыстық  сот  ісін  жҥргізу  барысында  қаралатын дауларды  шешуге  қолданылады.  Медиация  рҽсімі 
оған  қатыспайтын  ҥшінші  тҧлғаның  жҽне  ҽрекетке  қабілетсіз  деп  танылған  адамдардың  мҥдделеріне 
қатысты  болған  жағдайда  қолданылмайды.  Сонымен  қоса  медиация  тараптардың  бірі  мемлекеттік 
орган  болып  табылатын  дауларға,  сыбайлас  жемқорлық  қылмыстар  жҽне  мемлекеттік  қызмет  пен 
мемлекеттік басқару мҥдделеріне қарсы ҿзге де қылмыстар туралы істер бойынша қолданылмайды. 
Алдымен  екі  тарап  медиацияға  бара  жатқанда,  олар  екі  тарапқа  да  тиімді  болуы  ҥшін  бітімге 
келуді жоспарлайды. Медиация аяғында егер тараптар ҽлдебір келісімге келген болса, келісім-шартқа 
отырып, оны нотариус арқылы куҽландырады. Медиаторға судьяның ҿкілеттілігі берілмеген, ол шешім 
қабылдай  алмайды  жҽне  тараптарды  ҿз  шешімін  орындауға  міндеттемейді.  Ол  келіссҿздердің  тиімді 
жҥргізілуіне  кҿмектеседі  жҽне  оларды  қажетті  арнаға  бҧрады.  Ҿзінің  бейтараптығы  арқасында 
медиатор даудың мҽн-жайын ҽділ бағалап, проблеманың оңтайлы шешімін таба алады. 
Медиатор қызметі кҽсіби де, кҽсіби емес негізде жҥзеге асырылады. Жоғары білімі бар, 25 жасқа 
жеткен,  Қазақстан  Республикасының  Медиаторлар  одағынан  арнайы  оқығандығын  растайтын 
сертификаты  бар  тҧлғалар  кҽсіпқой  медиатор  бола  алады.  Ал  40  жасқа  толған  азаматтар  кҽсіби  емес 
медиатор  бола  алады.  Кҽсіпқойлар  тізімін  Ассоциация  жасайды,  ал  кҽсіби  емес  негізінде  медиатор 
болғысы  келетіндер  тҧрғындар  жиыны  хаттамасының  негізінде  жергілікті  атқару  орындарына  келуі 
тиіс.  Ҽрине,  мҧндай  адамар  халық  алдында  кіршіксіз  беделге  ие  болуы  тиіс.  Мҧнымен  қатар, 
мемлекеттік қызметкерлер, тергеуге алынған қабілет жоқ адамдар, сондай-ақ жазасы ҿтелмеген немесе 
сотталғандығы кешірілмеген тҧлғалар медиатор бола алмайды. 
Медиаторлар  тҽуелсіз  жҽне  бейтарап  болуы  тиіс.  Медиация  тараптары  тең  қҧқылы  болады, 
медиация  рҽсіміне  араласуға  болмайды,  медиатор  ҿзіне  белгілі  болған  қҧпиялықты  сақтауға  тиіс. 
Медиация  туралы  заңда  медиаторға  қарсылық  білдіру,  медиациядан  бас  тарту  сияқты  талаптар 
қарастырылған. 
Медиацияның артықшылықтары: 
– медиация тараптардың арасындағы қатынасты сақтайды; 

256 
 
– тараптардың (уақыт, ақша) қорларын сығымдап ҧстайды; 
– екi жақтардың мҥдделерiнiң қанағаттандыруына кҿмектеседi; 
– шешiм ерiктi тҥрде орындалады. 
Сот  ҿндірісінен  оның  айырмашылығы  –  медиацияның  нҽтижесінде  «кінҽлілер»  мен  «кінҽсіз» 
деген  тараптар  болмайды.  Медиация  сонымен  қатар  тараптарға  қажетті  қҧпияны  жария  етпеуге 
мҥмкіндік береді. Медиацияның арқасында соттарда қаралатын істердің саны да айтарлықтай азаймақ. 
Қысқаша  айтқанда,  медиация  кімдікі  дҧрыс,  кімдікі  бҧрыс  екенін  анықтауға  емес,  ҿзара  тиімді 
шешімді табуға бағытталған. Яғни, жанжалдасушы тараптар сотқа дейін де, сот барысында да кҽсіби 
бітімгерге  жҥгінеді.  Ол  дауды  тыңдаған  соң,  тиімді  шешімді  ҧсынады.  Медиация  еріктілік, 
қҧпиялылық,  тараптардың  тең  қҧқылығы,  медиатордың  бейтараптығы,  процедураға  араласуға  жол 
бермеушілік принциптерімен негізделеді. 
 Медиацияны  жҥргізу  тҽртібі  келер  болсақ,  заңның  талаптарына  қайшы  келмейтін  тараптар 
келіскен  тҽртіп  бойынша  жҥргізіледі.  Медиаторлар  ҧйымдары  бекіткен  медиацияны  жҥргізу  тҽртібі 
(регламенті) тараптардың келісімімен қолданылуы мҥмкін.  
Тараптар ҿздерінің қалауы бойынша медиацияны жҥргізу орны туралы уағдаласа алады. 
Медиатор медиацияны жҥргізу кҥні мен уақытын тараптардың келісімімен айқындайды.  
Тараптар  медиацияны  жҥргізу  барысында  пайдаланылатын  тіл  немесе  тілдер  туралы  ҿздерінің 
қалауы бойынша уағдаласа алады.  
Медиацияны  жҥргізу  тараптардың  ҿзара  келісімі  бойынша  жҽне  олардың  арасында  медиация 
туралы  шарт  жасалған  кезде  жҥзеге  асырылады.  Жеке  жҽне  (немесе)  заңды  тҧлғалар  қатысатын 
азаматтық,  еңбек,  отбасылық  жҽне  ҿзге  де  қҧқық  қатынастарынан  туындайтын  дауларды  реттеу 
кезіндегі  медиация  сотқа  жҥгінгенге  дейін  де,  сот  талқылауы  басталғаннан  кейін  де  қолданылуы 
мҥмкін.  Судьялардың  жҽне  қылмыстық  қудалауды  жҥзеге  асыратын  органдар  лауазымды 
тҧлғаларының тараптарды қандай да болмасын нысанда медиацияға мҽжбҥрлеуге қҧқығы жоқ. 
Тарапқа  медиацияға  жҥгінуге  ҧсынысты  басқа  тараптың  ҿтініші  бойынша,  сот  немесе 
қылмыстық  қудалау  органы  жасауы  мҥмкін.  Медиацияны  жҥргізу  медиация  тараптары  медиация 
туралы шарт жасасқан кҥннен басталады. Егер тараптардың бірі медиацияға жҥгіну туралы ҧсынысты 
жазбаша тҥрде жіберсе жҽне оны жіберген кҥннен бастап он кҥн ішінде немесе ҧсыныста кҿрсетілген 
ҿзге де орынды мерзімде медиация рҽсімін қолдануға басқа тараптың келісімін алмаса, мҧндай ҧсыныс 
қабылданбаған болып есептеледі. 
Медиацияны  жҥргізу  ҥшін  тараптар  ҿзара  келісім  бойынша  бір  немесе  бірнеше  медиаторды 
таңдайды.  Медиаторлар  ҧйымы,  егер  тараптар  аталған  ҧйымға  тиісті  ҿтініш  жіберсе,  медиатордың 
(медиаторлардың) кандидатурасын ҧсына алады. 
Егер  медиация  азаматтық  не  қылмыстық  процесс  шеңберінен  тыс  жҥзеге  асырылатын  болса, 
медиатор  мен  тараптар  аталған  рҽсім  кҥнтізбелік  алпыс  кҥннен  аспайтын  мерзімде  тоқтатылуы  ҥшін 
барлық ықтимал шараларды қабылдауға тиіс. Айрықша жағдайларда шешілетін даудың (дау-шардың) 
кҥрделілігіне, қосымша  ақпаратты  немесе қҧжаттарды  алудың  қажеттілігіне  байланысты медиацияны 
жҥргізу  мерзімі  медиация  тараптарының  уағдаласуы  бойынша  жҽне  медиатор  келіскен  кезде 
ҧлғайтылуы мҥмкін, бірақ ол кҥнтізбелік отыз кҥннен аспайды.  
 «Медиация» сҿзі латын тілінен аударғанды делдал, екі тарапты мҽмілеге келтіруші ҥшінші тҧлға 
деген мағынаны білдірсе,  ағылшын тілінде тартыс-таласты, дау-жанжалды шешу ҿнері деген ҧғымды 
білдіреді.  Яғни,  ҥшінші  бейтарап  жақтың  қатысуымен  тараптардың  келісімге  келу  ҥрдісі  болып 
табылады.  Медиатор  –  тартыс-таласты  сотқа  дейін  шешуге  қызмет  кҿрсететін  маман.  Сот  ісін 
ізгілендіруде медиатордың атқаратын рҿлі зор. Соған орай «судья орнына - медиатор» деген сҿз тіркесі 
мен ҧғым да қалыптасқан. Медиаторды қазақы ҧғымда айтсақ «бітістіруші» деп атауға болады. Солай 
екені де  рас. Оның  басты міндеті  –  екі жақты  бітістіру.  Кҿпшілікке  ҽлі  таныла  қоймаған  осы  заңның 
қолданылуын насихаттау, тҥсіндіру жағы ҽлі де кемшіндеу болып тҧр.  
Еліміздің сот жҥйесінің мамандары медиация табиғаты қазақ даласы ҥшін жаңалық, таңсық емес 
екенін айтып жатыр. Шынында да ҿткен тарихымызға зер салсақ, жеке адамдар арасындағы, бір қауым 
ел ішіндегі жер дауы мен жесір дауы сияқты келелі тартыстарды билер алқасы шешіп отырған. Ендеше 
бҥгінгі заманда да қоғамның демократиялық жаңаруы қағидатына дҽлме-дҽл келетін осы араағайындық 
делдалдықтың,  яғни  медиацияның    тҥп  тамыры  ҿзіміздің  дана  бабаларымыздың  саясатынан  бастау 
алады  екен.  Заңдық  анықтамаға  жҥгінсек,  медиация  кезінде  ҥшінші,  бейтарап  жақ,  яғни  медиатор 
дауласушы тараптар арасында ерікті келісімнің тҥзілуіне тҥрткі бола отырып, дау-жанжалды шешуге 
жҽрдемдеседі.  Яғни  азаматтар  ҿзара  туындаған  дау-дамайларды  іс  сотқа  жолданғанға  дейін  шеше 
алады.  Медиатор  араздасушы  екі  жақпен  де  жеке-жеке  ҽңгімелесіп,  ушыққан  жағдайды  реттеудің, 
сауықтырудың барынша ҽділетті, ҧтымды амалдарын қолданады. Қандай да бір тарап ымыраға келуден 
бас  тартса,  медиатор  бҧл  кҥрделі  жағдайды  ҿзінің  парасат-пайымы    мен  біліктілігі  арқасында  шебер 
шешуге тырысады. Атап айтқанда, келіспеуші тҧлға ҥшін істі бҧлайша насырға шаптырудан гҿрі ҿзара 
тиімді, татуласу келіссҿзіне бару оңтайлы болатындай жағдай қалыптасуы тиіс [3]. 

257 
 
Сонымен  медиатор  дегеніміз  -  ҿзара  жанжалдасушы  немесе  дауласушы  тараптардың  арасында 
орын алған даулы мҽселелерді олардың ҿздерін қатыстыра отырып, тараптарға тиімді жағдайда шешуді 
жҥзеге асыратын маман. Жалпы, осы саланың «бҥге-шігесін» терең меңгерген мамандардың айтуынша, 
медиаторларды бітімгер немесе мҽмілегер деуге ҽбден болады. Бір айта кететін жайт, кҥні бҥгінге дейін 
азаматтардың  тҥсініспеушілігінен  туындаған  қандай  да  бір  дау-дамай  немесе  жанжалды  мҽселелер 
тараптардың  сот  билігіне  жҥгінуі  арқылы  шешілуде.  Ҿмір  тҽжірибесінің  ҿзі  кҿрсетіп  отырғанындай, 
кез келген мҽселенің сотта қаралуы бір кҥнде немесе бір аптада шешіле қоюы ҽсте қиын. 
Медиторлар ҧйымдары мыналар: 
1)  халықты  қҧқықтық  ағарту  саласында  мемлекеттік  ҽлеуметтік  тапсырыстарды  орындау, 
азаматтар  мен  ҧйымдардың  қҧқықтары  мен  заңды  мҥдделерін  қорғау,  қҧқықтық  қақтығыстардың 
алдын алуға  қатысу бойынша; 
2) медиация рҽсімі жҿнінде ғылыми-ҽдістемелік материалдарды ҽзірлеу бойынша; 
3)  медиация  институтын  танытатын  іс-шараларды  жҥйелі  тҥрде  жҥргізу  мақсатында  оқу 
орындарымен ынтымақтастық орнату бойынша. 
 
Әдебиеттер 
1.
 
Қазақстан Республикасының Медиация туралы Заңы  Астана, Ақорда, 2011 жылғы қаңтардың 28-і. 
№ 401-IV ҚРЗ 
2.
 
Газета «Ҧлан таңы» №28-29 (7629-7630)  
3.
 
Бесемер,  Христоф.  Медиация:  Посредничество  в  конфликтах  /  Перевод  с  нем.  Н. В. Маловой — 
Калуга: Духовное познание, 2004. — 176 с.  
4.
 
 Ватцке,  Эд.  «Вполне  возможно,  эта  история  не  имеет  к  вам  никакого  отношения…» :  истории, 
метафоры,  крылатые  выражения  и  афоризмы  в  медиации —  М.:  Межрегиональный  центр 
управленческого и политического консультирования, 2009. — 144 с. ISBN 978-5-98872-013-3 
5.
 
Медиация —  искусство  разрешать  конфликты.  Знакомство  с  теорией,  методом  и 
профессиональными  технологиями  /  Составители:  Г.Мета,  Г.Похмелкина  /  Перевод  с  нем. 
Г.Похмелкиной. — М.: Издательство Verte, 2004. — 320 с. ISBN 5-94866-002-8 
 
 
 
ҼОЖ: 316.647.5 
 
ДІНИ ТӚЗІМДІЛІК ЖӘНЕ КОНФЕССИЯАРАЛЫҚ КЕЛІСІМ  
 
Есіркепова Г.К., Рахимшикова М.К., Балтабаев Н.К.   
М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан   
 
Резюме  
В  статье  рассатриваются  вопросы  современных  межконфессиональных  отношений  и  основы 
межэтнического согласия в Казахстанском пространстве. 
 
Summary 
In  the  article  veer  there  described  the  modern  questions  of  international  relations  and  basis  of  interethnic 
harmony   in Kazakhstan  expanse. 
 
Тҧрақтылық  –  Қазақстанның  20  жылдық  дамуындағы  табысының  негізі  жҽне  басты  нҽтижесі. 
Кҿпэтносты  жҽне  кҿпконфессиялы  Қазақстан  халқының  бірлігі  –  абсолюттік  қҧндылық  жҽне  барша 
буынның міндеті – осы қҧндылықтарды қорғау жҽне елді кҿркейту жолында оны дамытып, орнықтыра 
тҥсу.  Қазақстан  Республикасының  демократиялық  дамуының  маңызды  жетістіктерінің  бірі  діни 
тҿзімділік  пен  этносаралық  келісім  негізінде  саяси  тҧрақтаылықты  сақтау  болып  отыр.  Елбасының 
этносаралық  жҽне  конфессияаралық  келісімінің  теңдессіз  ҥлгісі  жас  ҧрпақтың  толеранттылығын 
қалыптастырудың  негізіне  айналуы  керек.  Қазақстанның  ҽрбір  азаматы  этностық  жҽне  діни 
ерекшеліктерге тҥсіністікпен қарап,  қҧрметпен қабылдауы абзал.  
Қазіргі  Қазақстан  ҽлемдегі  кҿпэтносты  мемлекеттердің  бірі  болып  табылады.  Тҽуелсіздік 
мҽртебесін алып, бҥгінгі таңда, қоғамда болатын тікелей қарама-қайшылықтардан кетуге жҽне саяси-
экономикалық  жҥйені  тҧрақтандыруға  мҥмкіндік  алдық.  Қазақстан  этносаралық  келісімге  жетудің 
ерекше институтын қҧру арқылы, қоғамның гҥлдену мақсаттарын ҧстанып, ҽр тҥрлі этнос ҿкілдерінің 
азаматтық бірлігін сақтап отыр. 
Біз  діни  тҿзімділік  пен  ҧлтаралық  келісім  мҽселелерін  бір-бірінен  ажыратпай  бірге 
қарастырамыз. Себебі, бҧл мҽселеде жаhандану ҥрдісі біршама ҿзгерістер ҽкелгенімен, ҽлі кҥнге дейін 
адамның діни сенімі оның ҧлттық шыққан тегімен қатар байланысты болып отыр. 

258 
 
Қазақстанның геосаяси жағдайы ҿте кҥрделі. Біздің еліміз ҽлемдік ҥш діни-мҽдени ҿркениеттің 
қиылысында тҧр. Бҧлар мҧсылман, христиан жҽне буддистік-конфуциандық діни-мҽдени ҿркениеттер. 
Қазақстанның  ҿзі  де  кҿпконфесииялы  мемлекет  болғандықтан,  бҧл  діни-мҽдени  ҿркениеттердің  игі 
ҽсерлерін де жҽне теріс ықпалдарын да жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан, этносаралық татулық 
пен  діни  келісім  аймағындағы  саясатымыз  игі  ҽсерлерді  марапаттап,  теріс  ықпалдарды  қатал  жойып 
отыруға  бағытталуы  тиіс.  Осы  істерде  шешуші  рҿл,  еліміздегі  дҽстҥрлі  діни  ҧйымдармен  қатар, 
мемлекеттік органдарға да жҥктелетіндігі сҿзсіз. Қазіргі уақытта адамдардың мҽдениетінде, ҿмір сҥру 
салтында,  мҥдделері  мен  ҽлеуметтік  қҧндылықтарында  плюрализмнің  ҿсу  тенденциясы  байқалады. 
Солай болғанымен де, ҽр азамат бейбітшілік, тҿзімділік, бірлік пен келісім қағидаларының орнығуына 
мҥдделі  болуы  керек.  Мҽдени  плюрализм  кеңістігінде  ҿмірлік  ҧстанымдардың  ҽртҥрлі  болуына 
қарамастан  бір-біріне  толеранттық  тҧрғысынан  қарау  мҽселесі  алдынғы  қатарға  шығады.  Ҽртҥрлі 
ҧлттар  мен  этностар  бірігіп  ҿмір  сҥруін  қамтамасыз  ететін  толеранттылықты  тҽрбиелеу  шарттарын 
іздестіру  –  асыл  мақсат.  Қарабаева  А.Г.,  Исмагамбетова  З.Н.  сынды  ғалымдарымыз  былай  жазады: 
«Толерантность  является  проявлением  сущностных  характеристик  социума  и  самоорганизации 
общества и его структур, т. е. деятельности самосозидания и самосохранения» [1. с.121]. Бҧдан шықты, 
толеранттылық қоғамның ҿз заңдылығы болып табылады. Заңдылыққа сай тіршілік еткен, ҽрине, дҧрыс 
болады. Толеранттылықтың (діни тҿзімділік) негізгі сипаттары: 1)толеранттылық - белсенді қҧбылыс; 
2)сҧқбатқа  ҽрдайым  дайындық,  қажет  болған  жағдайда  ақылды  келісімге  бару;  3)толеранттылық  екі 
жақтың тепе-теңдігіне негізделген; 4)ҿз пікірін басқалар ҥшін ҥлгі деп ҧсынбауға тырысады. Адам мен 
адамзаттың  ҽмбебаптығы  идеясы  толеранттылықтың  жалпы  негізі  болып  табылады.  Толеранттылық 
дегеніміз  қазіргі  замандағы  бай  кҿпмҽдениеттілікке  қҧрметпен  қарау,  қабылдау  жҽне  тҥсіну.  Қазіргі 
заманда  толеранттылықтықтың  маңызды  екеніне  1995  жылы  16  желтоқсанда  ЮНЕСКО-ның  Бас 
Конференциясында  қабылданған  «Толеранттылық  принциптерінің  Декларациясы»  атты  қҧжат  дҽлел 
бола алады.  
Қазіргі  таңда  экстремизм  мен  радикализмнің  саяси-идеологиялық  мазмҧннан  гҿрі,  кҿбіне  діни 
немесе  ҧлттық  сипат  алып  бара  жатқаны  шындық.  Сол  себепті,  біздің  баршамызға  діни  жҽне 
этносаралық  қарым-қатынастарда  білімдарлық  пен  қырағылық  қажет.  Ҿмірлік  тҽжірибесі  мен  білімі 
жоқ жастар теріс идеологиялардың ықпалына тҥсуі мҥмкін. Жастар арасында экстремистік кҿзқарастар 
мен  идеялардың  енуі  зорлық-зомбылық  жасау  жағдайларының  туындауына,  ҧлттық  тҿзбеушіліктің 
артуына ҽкеп соғады.  
Ҽлем  барған  сайын  ашық,  бірегей  толерантты  болып  келеді.  Қазіргі  кҥні  дін  мен  мҽдениеттің 
дҽстҥрлі  формалары  тҥбегейлі  ҿзгерістерге  бҽрі-бір  ҧшырап  отырады.  Қазіргі  реалдылық  сакральды-
қасиетті ҧғымдардың экономика жҽне саясат аймақтарына араласпауын қалайды. Дін цивилизациялық 
қатынастарды  (С.Хантингтон)  реттеуде  маңызды  роль  атқарғанымен,  ҿзінің  жалпы  кҿрінісінде 
адамның жеке тылсымдық ҿміріне қарай кҿбірек ығысады. 
Ислам  дҽстҥріндегі  басты  сипат  -  ҿзге  дін  ҿкілдеріне,  бірінші  кезекте,  иудейлер  мен 
христиандарға  «Алла ҿсиеттерін бҧрмалағанмен ақиқатты білетіндер» ретіндегі қатынас. Қҧранда діни 
тҿзімділік  (Қҧран  3.200)  жҽне  ерік  бостандығы  (Қҧран  18.28/29),  басқа  дін  ҿкілдеріне  кҿмек  кҿрсету 
(Қҧран  49.13;  9.6)  туралы  ҥндеу  айтылады.  «Алланың  хақиқи  ҿмірі  ешқашан  жаратылған  емес  жҽне 
жоқ та болмайды», - деп кҿрсетеді араб философы Ҽл-Кинди. Алла мҽңгілік, ол ҿтпелі емес. Дҥниенің 
кемел  қҧрылымы  мен  тҽртібінен  Ҽл-Кинди  бір  реттеуші  бастау  мен  ең  кемел  даналықты  кҿреді  [2. 
с.122-123].  
Ҿркениеттік  негіздердің ҽртҥрлілігі ҧлттық мҧрат бірлігіне жетуге мҥмкіндік беретіні кҥмҽнсіз.  
Барлық  ҽлемдік  діндер  дҥниеге  келген  «кіндікті  дҽуірлерде»  осынау  ҧлы  ҥрдіске  біздің  кҿшпенді 
бабаларымыздың да тікелей қатысы болған. Елбасымыздың сарабдал да кҿреген бастамасымен ҽлемдік 
діндердің  алғашқы  ҿркениеті  ҥнқатысуына  басқа  емес,  нақ  біздің  еліміздің  жол  ашуын  нышанды 
белгіге баласақ болады. Діндердің қазіргі жай-кҥйін ойламай тҧра алмасақ керек. Библиядағы даналық, 
ізгілік  hҽм  мҽнердің  мінсіздігі  мақтауға  тҧрарлық.  Сҿйте  тҧра,  христиандықты  исламнан  немесе 
буддизмнен  жоғары  қоя  алмаймыз.  Ал  исламның  қазақстандықтар  ҥшін  орны  мҥлдем  бҿлек. 
Ҽйткенмен,  барлық  діндердің  қасиетті  қайнары  біреу.  Осыны  жан  жҥрегімен  тҥсінетін 
отандастарымыздың діни келіспеушіліктерге бола жанжалдаспауға бейімділігі қуантатын жағдай.  
Барлық  қанды  қасіреттері  мен  тауқыметті  олқылықтарына  қарамастан,  XX-ғасыр  дегеніміз  біз 
ҥшін  кеңестік  мектептер,  жоғары  оқу  орындары,  жаңа  қалалар  мен  шаруашылық  жҥргізудің  ҥрдісті 
ҥлгілерін  дайындап  шығарды.  Елімізде  халықтың  айтарлықтай  жоғары  ҽмбебап  ҿркениеттік  деңгейі 
қалыптасты.  Кемелді  руханиятпен,  адамдардың  егемен  елдің  азаматы  ретіндегі  бірдейлене  тҥскен 
бітім-болмысымен  ҧштасқанда  бҧл  факторлардың  бірлігі  мызғымас  ҽрі  біртҧтас  Қазақстанның 
қалыптасуына септесері сҿзсіз. 
Ҿзіміз  мекен етіп  жатқан аймақтың  рухани тірегі  –  ислам  діні  ҿзінің монотеистік  болмысымен 
толерантты,  демек  татулықтың,  достықтың  кепілі.  «Ҥш  сауап  бар:  бірінші,  Қҧранға  қарау  сауап; 

259 
 
екінші,  Қағбаға  қарау  сауап;  ҥшіншіден,  ата-анаға  қарап  отыру  сауабы».  Қҧранда  да,  Мҧхаммед 
ҿсиеттерінде де сыртқы дҥниені бағындыруға, билеуге ҧмтылыс – ҥндеу айтылмаған.    
Дінді  қорғау  деген  сҿз  оның  рухын  қорғау  деген  сҿз.  Ҽл-Фараби  философия  да,  дін  де 
адамзаттың  бақыты  мен  игілігі  ҥшін  қызмет  ететіндігін  айтады.  Дін  адамды  иман  арқылы  ақиқатқа 
жетелесе,  ал  философия  сол  иманды    рационалдық  жолмен  нығайтуға  негізделген  ойлау  жҥйелерін 
қалыптастырады. 
Ислам дінінің ҿзгелерден ерекшелігі, мҧнда Алла жалғыз жҽне бейнесіз, жоғарғы жҽне қҧдіретті, 
ақылды жҽне мейірімді, барлық болмыстың жаратушысы жҽне жоғары тҿрешісі. Алла сҿзін жҽне еркін, 
аяттарын жҽне ілімін ҧлы пайғамбар Мҧхаммед адамдарға жеткізді. Ислам дінінде таңдаулы халықты 
ғана қорғайтын Яхве сияқты қҧдай жоқ. Ислам дінінде христиан дініндегідей ҥштік жоқ, қҧдай-ҽке мен 
қҧдай-бала арасындағы шиеленістік қатынас орын алмайды. Мҧхаммедтің негізгі идеялары жҽне діни 
ілімінің  принциптері  Қҧранда  бекітілген.  Ислам  дініндегі  жалпы  қабылданған  ҥрдіс  бойынша 
қҧранның  тексті  пайғамбарға  Алланың  ҿзінен  Жебірейіл  періште  арқылы  жеткізілді.  Алла  ҿзінің 
қасиетті сҿзін ҽр тҥрлі пайғамбарлар арқылы (Моисей, Иисус, Мҧхаммед) бірнеше рет жеткізді.  
Ҽл-Фарабидің  кҿзқарасы  бойынша  тҽннің  кемелдігін  рух,  ал,  рухтың  кемелдігін  де  «белсенді 
сана»  қамтамасыз  етеді.  Бҧл  туралы  ойшыл  «Фусус-ул  Хикам»  («Даналықтың  жауһарлары»)  атты 
еңбегінде  былай  дейді:  «Сенің  болмысың  екі  табиғаттан  тҧрады:  бірі  -  тҥр,  форма,  сан,  сапалық 
қасиетке  ие,  қозғалатын немесе  қозғалмайтын,  жайылып,  бҿлшектене  алатын  субстанция.    Екіншісі  - 
жоғарыдағы атрибуттардың  ешқайсысына  ие  емес  субстанция.  Бҧл  екіншісінің  мҽні  тек  сана  арқылы 
танылады.  Басқаша  айтқанда,  сен  екі  ҽлемнің  қосындысынан  тҧрасың;  бірі  –ғайып  ҽлемі,  екіншісі  – 
жаратылыс ҽлемі. Ҿйткені, рухың Тҽңірдің ҽмірімен, тҽнің оның жаратылыс ҽлемінен жаратылған. Ҽл-
Фарабидің ілімінде осы «екі ҽлем табиғаты» жиі-жиі пікірталас кҿзі ретінде кҿрінеді. Екі ҽлемнің бірі 
бҧйрық  (хақ) ҽлемі – мҽңгілік, себепсіз, ҿздігінен бар болған, абстрактылы ҽлем. Екіншісі – жаратылыс 
ҽлемі  бірінші  хақ  ҽлемінің  себебімен  пайда  болған,  сезім  мҥшелерімен  тҥсініп  қабылдай  алатын, 
шектеулі ҽлем – осы дҥние. Осы екі ҽлемді бір-бірімен іштей тығыз қатынаста ҧстап, біріктіріп тҧрған 
«кҿпір» - адам.  
Адамның  жаратылудағы  мақсаты  –  рухты  «материалық  кірлерден»  арылтып,  ҿзін-ҿзі  ҥнемі 
бақылау, кемелдігін сақтау арқылы қайтадан хаққа (Қҧдаймен) қауышу...». Яссауи  дҥниетанымының 
мҽні  –  «адамның    ҿзін-ҿзі  тануы»  арқылы  «хақты  тану».  Фаридуддин  Аттардың  сҿзімен  айтқанда, 
сопылық  ілім  –  «толығымен  ахлақ»  (мораль).  Ислам  дінінің  мистикалық  тармағы  болып  табылатын 
сопылық  ілім  де  адамның  адамгершілік  жағынан  жетілуін  ҧлы  мақсат  етіп  қарастырады.  Дін  – 
адамгершілікке тҽрбиелеудің аса пҽрменді қҧралы.  
Ислам  дінінің  осындай  тартымды  қҧдіреттері  қоғамда  сҿзсіз  интеграциялық  қызмет  атқарады. 
Ҿзінің  ҽсері  негізінде  қалыптасқан  рухани,  ҽлеуметтік,  саяси  қҧндылықтарға  қҧрылған  дҥниетаным 
шеңберінде  адамдарды  біріктіре  отырып,  кез-келген  дін  қалыптасқан  тҽртіп  пен  ережелерді 
уағыздайды. Осының негізінде ҽлеуметтік, идеялық бірігуге жағдай жасайды. 
Дінімізді  ҥгіттеу-насихаттау  барысындағы  жетіспеушіліктерді,  кемшіліктерді  атап  кҿрсету  жҿн 
болады. Бҧл бағытта Ғарифолла Есім кемшіліктерді тҥзетудің мынадай жолдарын ҧсынады:  
 
Халыққа  дін  туралы  тарихи-мҽдени  негіздеу  тҥсінік,  мағлҧмат  беру,  мектептерге  «Дінтану 
негіздері», «Ислам мҽдениетінің негіздері» пҽндерін оқытуды жетілдіру; 
 
Жоғары  оқу  орындарында  «дінтану»,  «теология»  мамандықтары  бойынша  біліктілігі  жоғары 
кадрларды дайындау, ҧлттық мҧсылман интеллигенциясын қалыптастыру; 
 
Ислам  қҧндылықтарын  қазақ  халқының  дҽстҥрлерінен,  ғҧрыптарынан    ажыратпай  ҥгіттеу-
насихаттау. [Есім Ғ. Дін ҿркениеті. 61 б.] 
Ҿзінің  кҿлемді  мақаласын  аяқтай  келіп,  Ғарифолла  Есім  маңызды  тҧжырым  жасайды:  «Дінді 
дҧрыс  тҥсіну  жҽне  дҧрыс  тҥсіндіру  керек.  Сондай  жҧмыстар  жҥргізілмегендіктен,  біздің 
жастарымыздың  қайсы  бірі  басқа  дінге  кетіп    жатыр.  ...Сол  ҥшін  бізге  исламдық  бағыттағы 
«ағартушылық» қажет». [3. 66 б.] 
Дін  қоғам  мен  мемлекетті  қалыптастыратын  аса  маңызды  жҥйе  деп  есептеудің  қателігі  жоқ. 
Ҿйткені, сенім мен адамгершілік жасампаздыққа нҽр береді. Жасампаз ел ғана ҿшпейді. Мҽдениеттер, 
діндер  мен  ҿркениеттер  диологының  тҥйіскен  орны,  Шығыс  пен  Батыс  арасындағы  кҿпір  болып 
табылатын  елдің  тҧрғындары  басқаларға  қарағанда,  бейбітшілік  пен  келісім  мҽдениетін  таратуға 
мҥдделірек  болуға  тиіс.  Н.Ҽ.Назарбаев  «Қазақстан  -  2050»  Стратегиясы  –  қалыптасқан  мемлекеттің 
жаңа саяси бағыты» атты  Жолдауында былай деп атап кҿрсетті:  «...дін мҽселелерінде ойластырылған 
қадамдарда  парасаттылық    жҽне  ҿте  мҧқияттылық  қажет.  ...Біз  ҧят,  толеранттылық  жҽне  тҿзімділік 
еркіндігі  принциптерін  қастер  тҧтуымыз  керек».  Елбасы  мына  жағдайға  назар  аударды:  «Біздің 
мемлекетіміздің  зайырлы  келбеті  –  Қазақстанның  табысты  дамуының  маңызды  шарты.  Мҧны 
Қазақстанның қазіргі жҽне болашақ саясаткерлері, барлық қазақстандықтар айқын тҥсінуге тиіс». [4. 8 
б.].  

260 
 
Ю.Хабермас былай деп жазады: «если имеет место столкновение фундаментальных убеждений, 
если  для  политической  культуры  отсутсвует  общий  язык  и  не  ожидается  какого-либо  разумного 
единства, то необходима толерантность, а не только добродетель цивилизованного, гражданственного 
отношения  –  даже  если  будут  соблюдены  обе  формы  цивилизованных  отношений»  [5].  Бҧл  пікірден 
байқағанымыз,  ҿркениеттік  механизмдерде  шиеленушілік  жағдайлардан  шығудың  қажеттілігі 
толеранттылық мҽдениетті қалыптастыруды бҥгінгі кҥн тҽртібіне қояды.  
 
Әдебиеттер 
1.
 
Карабаева  А.Г.,  Исмагамбетова  З.Н.  Социальные  аспекты  толерантности  и  некоторые 
образовательные стратегии  в обществе. //Модернизация Казахстанского образования в современном 
социологическом дискурсе. – Алматы, 2013.  
2.
 
Аль-Кинди  «Объяснение  ближней  действующей  причины  возникновения  и  уничтожения»  //В  кн. 
Избр. произ. мыслителей стран Ближн. и Сред. Востока. М., 1966. 
3.
 
Есім  Ғ.  Дін  ҿркениеті.  //Даналыққа  қҧштарлық:  Философия.  Методология.  Кҿрнек  ҿнері.-  Семей-
Новосибирск, «Талер-пресс», 2007.   
4.
 
Назарбаев  Н.Ҽ.  «Қазақстан  -  2050»  Стратегиясы  –  қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты» 
//«Егемен Қазақстан», №828-831 (27902). 15 желтоқсан 2012ж.  
5.
 
Хабермас Ю. Политические работы. – М., 2005.  
 
 
УДК 341.9.075.8  
 
РЕАБИЛИТАЦИОННЫЕ ЦЕНТРЫ ДЛЯ ИСПЫТАВШИХ ИЗОЛЯЦИЮ, КАК 
ОСОЗНАННАЯ ОБЩЕСТВОМ НЕОБХОДИМОСТЬ ИЗЖИТЬ РЕЦИДИВНУЮ 
ПРЕСТУПНОСТЬ  
 
Жорабеков С.Ж., Байтанова А.С. 
ЮКГУ им. М.Ауэзова, Шымкент, Казахстан 
 
Түйін 
Бұл мақалада, бүгінгі таңдағы  рецидивтік қылмыстың алдын-алу және соттылығын ӛтеп шыққан 
азаматтарды қоғамға,  ӛмірге бейімдеу  мәселелері қарастырылған . 
 
Summary 
This article discusses warning is recurrent crimes, to life citizens, at that paid to drive  responsibility and 
power  in  judged 
 
Процесс  социальной  адаптации  лиц,  отбывших  длительные  сроки  лишения  свободы, 
представляет  собой    черезвычайно  сложную  проблему.  Он  соприкосается  с  процессом  исправления 
свободы  и  зависит  не  только  от  деятельности  администрации  пенитенциарных  учреждений  по 
оказанию помощи в ресоциализации освобожденных, но и от уровня организации постпенитенциарной 
помощи далекой  категории  лиц.  Когда  бывшие  осужденные  искреннее проявляют  желание  порвать  с 
прошлым,  общество  должно  протянут  руки  помощи.  Наше  наблюдение  показывает,  что  поведение 
отдельных  лиц  после  отбытия  наказания  зависит  не  только  и,  пожалуй,  не  столько  от  результатов 
карательно-воспитательного воздействия, сколько от влияния на него фактора постпенитенционарной 
адаптации.Процесс  социальной  адаптации-сложный  процесс,  который  включает  в  себя  не  только 
деятельность государственных и иных органов и организации направленных на оказание социального 
содействия освобожденным пенитекционарных учреждений, но и психологический процесса, который 
происходит  с  освобожденными.  В  этом  процессе  следует  выделять  как  объстоятельства,  касящие 
объективный  характер  (заботы,связанные  с  удовлетворением  материальных  потребностей),  так  и 
объстоятельства,  носящие  субъективный  характер  (проблемы  вхождения  в  новую  микросреду). 
Необходимо  заметить,  что  существующая  ныне  в  стране  система  правового  регулирования  пока  не 
обеспечивает  гарантии  отбывшим  наказания  лицам  в  своевременной  и  полной  реализации 
конституционных  прав  на  труд,  охрану  здоровья,  социальное  обеспечение,  не  отвечает  принципам 
гуманизма  и  социальной  справедливости.  Если  мы  говорим  о  том,  что  общество  должно 
способствовать  тому,  чтобы  сделать  каждого  из  своих  членов  полезным  гражданином,  оно  объязано 
прилагать усилия к этому, даже в случае его падения или совершения поправимой ошибки. 
Действовавщее до настоящего времени законодательство не знало норм, которые бы подробным 
образом  регламентировали  процесс  осуществления  социальной  адаптации  освобожденных  от 
наказания  .Требуют  своей  разработки  механизмы  такой  помощи  должны  быть  указаны  конкретные 

261 
 
государственные  органы, должностные лица, в  обязанности  которых вменялось бы  оказания  помощи 
освобожденным  в  трудовом  и  бытовом  устройстве.  Кроме  того,  следует  определить  конкретные 
категорий лиц, которым должно быть оказано социальное содействие. 
Система  добровольной  социальной  помощи  осужденным  их  семьям  имеет  в мировой  практике 
более  чем  200-летнюю  историю.Общества  социальной  помощи  постпенитенциарной  опеки  созданы 
были во всех развитых странах.  
В  конце  прошлого  века  они  существовали  практически  во  всех  административных  центрах 
России, в том числе и на территории Казахстана, создавались они после Октябрьской революции, в 20-
е годы, однако были ликвидированы в ходе репрессий 30-х годов и уже не возраждались. 
Основным органам предназначавшимся для оказания помощи освобожденным из заключения в 
жилые  и  предоставлении  работы,  были  Дома  трудолюбия  и  Работные  дома.  Цель  подобных  домов 
определялось как:  «Давать трудовую помощь безработным, предоставление им приюта и небольшого 
трудового заработка впредь до более прочного» устройства их судьбы. 
В  настоящее  время  деятельность  различных  центров  социальной  адаптации  освобожденных  и 
освобождающихся  из  мест  лишения  свободы широко  распространена  как в  странах  «дальнего»  так  и 
«ближнего»  зарубежья.  В  Англии,  как  и  в  ряде  других  стран,  широко  используются  исправительные 
учреждения  открытого  типа,  особенно  в  период  подготовки  осужденных  и  условно-досрочному 
освобождению.  В  них  осужденным  разрешается  выходить  за  пределы  пенитенциарного  учреждения. 
Устанавливаются    и  другие  послабления  режима,  преследующие  цель  подготовки  осужденных  к 
постепенному «привыканию» к будущему образу жизни на свободе.  
Аналогичные  «открытие»  отделения  функционируют  при  пенитенциарных  учреждениях  ФРГ, 
Чехии,  Славакии.  В  «открытие»  отделения  при  тюрьмах  в  ФРГ  переводят  осужденных  за  год  до 
освобождения.  Осужденные  в  таких  отделениях  носят  собственную  одежду,  имеют  право 
разговаривать  по  телефону  с  родственниками  и  знакомыми.  Они  самостоятельно  ездят  на  работу  и 
вечером возвращаются обратно, живут в комнатах по 3-4 человека. Один день в неделю могут провести 
в  семье.  В  Чехии  и  Словакии  при  исправительно-воспитательных  учреждениях  существуют 
реабилитационные  отделения  для  подготовки  осужденных  к  освобождению.  В  эти  отделения 
помещаются  осужденные,  находящиеся    длительное  время  в  местах  лишения  свободы,  а  также  те,  у 
кого  возникают  проблемы  устройства  на  свободе.  Срок  пребывания  в  реабилитационном  отделении 
колеблется от 3 до 6 месяцев. В отделениях с осужденными работают социальные работники, педагоги, 
психологи.Кроме того, для лиц, освобожденных из мест лишения свободы и испытывающих трудности 
с трудовым и бытовым устройством,созданы постпенитенциарные центры. Основную работу там ведут 
социальные  кураторы.  В  их  объязанность  входит  решение  основных  социальных  проблем: 
трудоустройство, жилищний вопрос, материальная помощь, медицинская помощь. 
В США лица, отбывшие часть срока заключения (как минимум одну треть) и получившие право 
на  условно-досрочное  освобождение,  чтобы  подготовиться  к  жизни  на  свободе,  направляются  в 
общественные исправительные центры.   
Находясь  в  центре,  осужденные,  с  целью  наладить  нормальную  жизнь  еще  до  полного 
освобождения,  самостоятельно  подыскивают  себе  работу,  устанавливают  контакты  с  родными  и 
знакомыми. На первом этапе, пока они не устроились на работу, им дважды в день бесплатно выдается 
в центре пища. Работающие осужденные переходят на собственное содержание.  
В Швеции созданы центры реабилитации для лиц, освобожденных из мест лишения свободы. В 
них за небольшую плату бывшие осужденные могут получить жилье и питание до решения вопросов 
трудового  и  бытового  устройства.  Кроме  того,  местные  органы  власти  на  подведомственной 
территории  содержат  из  своего  бюджета  ночлежные  дома  для  оказания  безотлагательной  помощи 
освобожденным лицам. 
В  Японии  созданы  специальные  учреждения  реабилитационной  помощи  освобожденным  из 
пенитенциарных учреждений-общежития. 
Анологично  шведским  и  японским,  реабилитационные  центры  созданы  в  настоящее  время  во 
многих  странах  СНГ.  Результаты  деятельности  центров  еще  пока  довольно  скромны,  особенно  если 
учесть,  что  речь  идет  о  тех,  кто  добровольно  обратился  за  помощью  туда.  И  все-таки  центры 
социальной  адаптации  подтвердили,  что  могут  «отвоевать»  ранее  судимых  из  «обятии»  преступного 
мира,  возвратить  многих  к  честной  трудовой  жизни.  О  необходимости  создания  центров  социальной 
реабилитации в нашем государстве подчеркивалось в программных документах.Однако это положения 
осталось  не  реализовано,  хоть  в  республике  накоплен  определенный  опыт  в  этом  вопросе.  В  рамках 
эксперимента в пенитенциарных учреждения ЮКО по дифференциаци воспитательного воздействия на 
осужденных  с  учетом  их  личности  и  степени  педагогической  занущенности,  был  создан 
реабилитационный центр при областном управлении внутренних дел.  
Центр  содержался  за  счет  доходов  от  трудового  использования  осужденных,  которые 
трудоустраивались  на  промышленных  объектах  областного  центра,  по  месту  прежней  и  будущей 

262 
 
работы. Контроль и надзор за осужденными осуществовался непосредственно сотрудниками центра. В 
реабилитационный  центр  направлялись  лица  твердо  вставшие  на  путь  исправления  и  отбывшие  не 
менее  половины  назначенного  судом  срока  наказания,  которые  до  осуждения  проживали  на 
территории ЮКО. Решение о направлении того или иного осужденного в данный центр принималось 
коллегиально на совместном заседании руководящих работников пенитенциарных учреждений области 
и членов наблюдательной комиссии областной администрации. 
Указанный  эксперимент  дал  положительное  результаты.  В  учреждениях  области  в  то  время 
заметно  улучшилась  дисциплина,  нарушение  режима  снизились  почти  в  полтара  раза.  В  центре 
социальной  адаптации  некоторые  осужденные  восстановили  утраченные  связи  с  семьями, 
восстановились в ВУЗы и колледжи. 
Показателем  и  результат  опроса  осужденных  проведенный  сотрудниками  НПО  «Психология»  
Академии  наук  Республики  Казахстан,  согласно  которому  около  90%  опрошенных  считают,  что 
создание подобных центров целесообразно и с точки зрения осужденных и с точки зрения улучшения 
уголовно-исполнительной  системы в целом. 
Создаваемые  на  местах  разнообразные  виды  социальной  помощи  освобожденным  из  мест 
лишения  свободы  отличаются  и  весьма  существенно,  по  своему  статусу,  производственное:  базе, 
формам  общественной  активности  и  методам  воспитательного  воздействия.  Однако  на  данном 
временном  отрезке  деятельности  центров  социальной  адаптации  уже  можно  подвести  определенные 
итоги их работы для установления того, что необходимо сделать для успешного протекания процесса 
социальной  адаптации.  Для  всех  стало  очевидным,  что  к  деятельности  пенитенциарных  учреждении, 
нуждам  и  заботам  освобожденных  из  мест  лишения  свободы  нужно  проявлять  общественный  и 
государственный  интерес.Результативность  же  их  деятельности,  несмотря  на  значительность  ее 
объема,  весьма  низкая,  поскольку  на  государственные  органы  не  возможны  соответствующие 
обязанности  по  представлению  освобожденным  жилья  и  работы,  т.е.  в  обеспечении  и  реализации  их 
неотьемлемых конститутционных прав. 
Поэтому мы считаем, что решение проблемы социальной адаптации освобожденных невозможно 
в полной мере усилиями только органов внутренних дел; в этом должно быть заинтересовано общество 
в  целом,  государство.  Как  отметил  заместитель  генерального  прокурора  РК  Асанов,  потенциал 
гуманизации законодательство на сегодня уже практическии исчерпан, поскольку 95% заключенных в 
Казахстане отбывают срок за тяжкие, особо тяжкие и рецидивные преступления, при этом тюремный 
индекс  остается  высоким.  316  на  100  тыс.  При  международной  норме  150  на  100  тыс.  Выход  из 
положения  в  полномаштабном  внедрении  пробации,  подкрешенной  электронными  браслетами 
слежения.  Анализ  практики  применения  приговорной  пробации  свидетельствует  о  положительных 
результатах за 2012 год из 5858 условно осужденных суды установили пробации в отношении 2180, то 
есть 37%. Если всеми условно осужденными совершено 202 (повторных) преступления, то находящися 
под  пробационным  контролем  совершено  только  15  или  7,4%.  Это  еще  один  путь  снижения 
рецедивной преступности наряду с социальной адаптацией лиц испытавших изоляцию. 
 
 
Литературa 
1.
 
Вардаев Г.Н. Организация исполнения наказания в отношении лиц, впервые осужденных к лишению 
свободы. Автореф… к.ю.н., Алматы, 2002. 32 с.  
2.
 
Васильев  А.  Проблемы  гуманизма  в  исправительном  (уголовно-исправительном)  праве.//  Человек: 
преступление и наказание., №1(2), 1994 г., с.33. 
3.
 
Власов  С.  Проблемы  и  основные  пути  реформирования  уголовно-исполнительной  системы  в 
Республике Казахстан // Вестник министерства юстиции, №2, 1996 г. 
4.
 
Галиев  В.З.  Карательная  политика  в  Казахстане  (к.  18  в.  –  н.  19  в.)//  Алматы:  международная 
конференция, 1993 г. 
5.
 
Чукмаитов Д.С. Применение уголовного наказания в целях предупреждения рецидивных 
преступлений. Алматы: Баспа, 1997 г 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

263 
 
УДК 02: 001.895 
 
РОЛЬ НАУКИ В РАЗВИТИИ БИБЛИОТЕЧНОГО ДЕЛА В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН 
 
Исенгалиева А.Г., Джаппарова М.Т.  
ЮКГУ им.М.Ауэзова, .Шымкент, Казахстан 
 
Түйін 
Мақалада  Қазақстандағы  меншікті  ӛзұйымдастыру  мәселелері  ғылымдыр  жүйелеріндегі, 
әдіснамалық  негіздер  құру,  негізгі  ұғымдар  мен  барлық  ұғымдық  жүйесі,  ғылыми  ізденіс  әдістерін  құруы 
анықтау арқылы алатын орны айқындау. 
Summary 
In article problems of own self-organization of a library science in Kazakhstan by specification of the place 
in system of sciences, development of methodological bases, basic concepts and all терминосистемы, creations of 
different techniques of scientific search are considered. 
 
В  последние  годы  библиотеки  в  нашей  стране  активно  востребованы  обществом.  В  развитых 
странах  мира  общество  видит  в  них  главное  место,  где  информация  предоставляется  не  только  в 
традиционном виде, но и в электронной форме, порой из удаленных источников. Посещение библиотек 
по сравнению с 70-80 годами выросло вдвое, увеличилась книговыдача. И это произошло не только из-
за  качественного  роста  и  внедрения  новых  технологий.  Столь  значительные  перемены  объясняются 
также  открытием  в  регионах  республики  новых  учебных  заведений,  всевозможных  курсов 
(менеджеров, бухгалтеров, иностранных языков и пр.), изменениями учебных программ, удорожанием 
печатной продукции. 
Закон  Республики  Казахстан  «Об  информатизации»  от  11  января  2007  года    возлагает  на 
библиотеки  ответственность  за  полноту  удовлетворения  общественного  спроса  на  информацию  [1]. 
Выполнение  этой  социальной  задачи,  в  первую  очередь  обеспечение  равных  прав  на  оперативное 
получение  информации  всеми  гражданами  республики  независимо  от  места  проживания, 
общественного положения, сферы деятельности, возможно только при внедрении в библиотеки новых 
электронных  технологий,  обмена  информацией  по  надежным  каналам  связи.  Проходят  годы, 
десятилетия, меняются социальные системы, а внимание к библиотекам одинаковое: финансирование 
по остаточному принципу, а не инвестиции в будущее. В библиотечном обслуживании читателей мы 
отстаем от мирового уровня минимум на два десятилетия. Читатели многих зарубежных стран, в том 
числе  и  проживающие  в  провинции  получают  через  систему  Интернет,  электронную  почту  любую 
информацию  об  изданиях  не  только  своих  стран,  но  и  других  государств.  Из  всей  совокупной 
издательской продукции, выпускаемой в республике, в научную библиотеку  в год поступает 10-30%. 
Жители отдаленных районов имеют доступ всего 5% из них, не говоря уже о том, что читатели лишены 
возможности  знакомиться  с  литературой,  издающейся  в  мире.  Пользователи  библиотек  не  имеют 
доступа  к  информации,  накопленной  в  других  библиотеках  и  информационных  центрах.  Работы  в 
сфере телекоммуникационных технологий во многих регионах не ведутся из-за неудовлетворительного 
финансирования текущей деятельности библиотек (средства выделяются только на заработную плату). 
Министерство  культуры  и  информации  ставило  своей  целью  -  заинтересовать  работников 
библиотек, научить работать с новыми технологиями. Но развитие без продолжения финансирования 
со  стороны  министерства  приостановилось.  Нарушается  конституционное  право  на  свободный  и 
неограниченный  доступ  к  информации.  Законодательная  власть  должна  учитывать  такие 
обстоятельства  и  понимать,  что  финансирование  культуры  по  остаточному  принципу  делает 
невозможным  реализацию  социокультурных  программ  на  местах.  Отрадно,  что  было  обращено 
внимание на одну из наболевших проблем - оплату труда библиотекарей. 
В последнее десятилетие и в профессиональных кругах, и в общественном мнении доминируют 
два противоположных тезиса о происходящем в библиотеках. 
Тезис первый - библиотеки гибнут. 
Тезис второй - библиотеки начали активно развиваются. 
Едва ли не на каждой конференции, в массовой и профессиональной печати можно услышать и 
прочитать множество доказательств в защиту каждого из них. Есть ли такие объективные критерии и 
методы  анализа  деятельности  библиотек,  используя  которые  можно  было  бы  поставить  короткий  и 
понятный  всем  диагноз  тому,  что  же,  действительно,  происходит  сегодня  в  казахстанских 
библиотеках? 
Современная библиотековедческая наука выработала достаточное количество и таких критериев, 
и  таких  методов.  Но  даже  самым  добросовестным  образом  и  используя  весь  этот  инструментарий, 
простой, однозначной, понятной и разделяемой всеми оценки получить не удастся. 

264 
 
Развитие  библиотечного  дела  и  библиотечного  обслуживания  отмечено  серьезными 
противоречиями  -  несомненными  достижениями  на  одних  направлениях  и  потерями  на  других, 
активизацией  одних  библиотек  и  затуханием  других.  Но  ведь  это  не  только  в  библиотеках  -  все    до 
предела противоречиво. 
Наши  библиотеки  существуют  именно  в  такой  крайне  неоднородной,  ни  на  кого  не  похожей 
стране  и  отражают  происходящее  в  ней.  Закономерно,  что  у  нас  есть  библиотеки  мощные,  активно 
развивающиеся, и библиотеки слабые, умирающие, не отвечающие никаким, даже самым заниженным, 
требованиям. 
В последние годы мы все стали свидетелями того, как сильно меняются представления о задачах 
и  возможностях  библиотек,  об  их  месте  в  культурной,  научной,  образовательной  и  информационной 
инфраструктуре,  их  роли  в  политической  жизни,  развитии  местного  самоуправления,  рыночной 
экономики,  формировании  глобального  информационного  пространства.  Эти  представления 
претерпевают  изменения  одновременно  и  на  профессиональном,  и  на  правительственном,  и  на 
обывательском  уровне.  Важнейшие  задачи  библиотек  в  современном  мире  все  чаще  формулируются 
как  обеспечение  свободного  и  неограниченного  доступа  к  информации  и  сохранение  ее  источников, 
поскольку  обе  эти  задачи  вбирают  в  себя  почти  все  остальные.  Библиотекаря  же  теперь  все  чаще 
называют  не  хранителем  и  пропагандистом  книги,  а  информационным  специалистом.  Входящая  в 
третье тысячелетие современная библиотека - это уже не только книгохранилище, но и своеобразный 
«электронный архив». Это единственное место на земле, где предоставляется доступ к информации и 
на традиционных ее носителях, и в электронном виде. 
Библиотечная  действительность  состоит  из  двух  начал:  объективного,  независимого  от 
библиотечной  деятельности  общественного  (социального)  процесса,  и  деятельности  библиотечного 
субъекта.  Первое  начало  является  атрибутом  необходимости  и  закономерности,  второе  -  свойством 
целеполагания, творческой активности, вариативности библиотечной деятельности. При исследовании 
фактов библиотечной деятельности нельзя ограничиваться анализом их функций. Знать для чего - еще 
не  значит  объяснить,  почему  так  происходит  или  должно  происходить.  В  процессе  объяснения 
библиотечных  явлений  нужно  отдельно  исследовать  порождающие  их  реальные  причины  и 
выполняемые  ими  функции  [2].  Библиотечные  процессы  и  явления  могут  быть  объяснены  только 
социальными  процессами  и  явлениями.  Вопрос  ставится  в  плоскость  взаимодействия  общественного 
процесса  и  библиотечной  деятельности  (как  сознательной  деятельности).  Под  воздействием  внешней 
среды библиотеки  приобретают  качественную  определенность.  Активно  взаимодействуя  со  средой, в 
известной  мере  содействуя  ее  преобразованию,  библиотеки,  наряду  со  своей  относительной 
обособленностью  от  среды,  сохраняют  и  относительную  устойчивость.  Каждая  библиотека  (и 
библиотечная  система)  отражает  особенности  социально-экономических,  политических  и 
демографических условий страны, региона и т. п. 
Современный  библиотечный  мир  -  это  многообразная  совокупность  суверенных  библиотек  и 
библиотечных  систем,  каждая  из  которых  должна  развиваться  и  функционировать  с  учетом 
воздействия других. Ни одна библиотека или библиотечная сеть не может замкнуться исключительно 
на самой себе, отказаться от контактов и связей. Изолированность библиотек, библиотечных процессов 
и  явлений  относительна.  Каким  бы  своеобразием  они  ни  обладали,  между  ними  всегда  существует 
определенная  общность,  открытость  друг  для  друга,  зависимость  одного  от  другого,  т.  е.  связь, 
объясняемая их взаимной функциональной приспособленностью. А там, где имеет место взаимосвязь 
двух или нескольких библиотечных объектов (процессов, явлений), всегда существует взаимодействие 
между ними. Таким образом, они не только существуют в тесной связи друг с другом, но и оказывают 
определенное воздействие друг на друга. 
Каждый библиотечный объект - не самоцель развития, а лишь элемент такой большой системы, 
как библиотечное дело отрасли, региона, страны, мира, где все взаимосвязано между собой. Изменение 
одной  части  библиотечного  дела  неизбежно  влечет  за  собой  соответствующие  изменения  других  его 
частей. Соотношение частей библиотечного дела объясняется их взаимной приспособленностью, т. е. 
связью между функциями различных компонентов (подсистем). Поэтому цель познания библиотечного 
дела  состоит  не  столько  в  том,  чтобы  изучить  действительную  сущность  изолированных  объектов, 
сколько  в  том,  чтобы  отыскать  -  насколько  это  возможно  -  связи  между  разными  системами 
библиотечной  действительности.  Развитие  библиотечного  дела  -  это  системный,  естественно-
исторический процесс, и тем ставит библиотековедение на научную почву [3]. 
Библиотечная  действительность  -  единство  индивидуального  (единичного),  особенного  и 
общего.  Нельзя  и  невозможно  изучить  каждый  библиотечный  объект.  Нельзя  также  ограничиваться 
изучением особенного (специфического), не сравнивая между собой отдельные библиотечные объекты. 
Принципиально  невозможно  ограничиться  и  изучением  общих  закономерностей  и  тенденций, 
игнорируя  специфические,  особенные  моменты.  Никакая  общая  теория  не  реализуется  одинаково  и 
автоматически  без  учета  национальных,  региональных,  отраслевых  и  других  факторов  и  условий. 

265 
 
Объективные закономерности развития библиотечного дела едины, но не диктуют однообразия форм, 
методов и способов их осуществления. 
Любой библиотечный объект надо изучать конкретно, т. е. в единстве общего и специфического. 
Абстрактный  подход  к  общему  в  отрыве  от  особенного  -  не  диалектический  подход,  а  формально-
логический. Известно общее положение, что истина всегда конкретна, абстрактной истины нет.  
Наука  должна  обогащать  нас  информацией  о  том,  что  происходило  или  происходит  в 
экономических  отношениях,  связанных  с  библиотечным  делом,  фиксировать  факты,  явления, 
процессы, выявлять закономерности в их развитии. Во-вторых, она должна моделировать оптимальное 
будущее  состояние  библиотечной  системы,  обеспечивать  субъекты  экономических  отношений 
надежным инструментарием управления экономическими процессами. По отношению к библиотечной 
экономической  науке  было  бы  правильно  сказать,  что  она  не  только  помогает  освещать  прошлую  и 
текущую  экономическую  практику,  но  и  говорит,  как  должны  использоваться  полученные  научные 
знания  для  совершенствования  практической  деятельности.  Задача  экономической  теории  - 
формулирование  принципов, законов  или  моделей  поведения  индивидов и  институтов.  Библиотечная 
экономическая наука обязана:  
 
оценивать возможный вклад библиотечного дела в развитие общества;  
 
помогать,  исходя  из  потребностей  общества  в  библиотечных  услугах,  в  определении 
минимального объема и оптимального состава ресурсов, требуемых для библиотечной работы;  
 
подсказывать  пути  более  полного,  рационального  использования  этих  ресурсов  для  того, 
чтобы  обеспечить  максимально  возможный  охват  населения  библиотечным  обслуживанием  и  более 
высокое его качество.  
С  помощью  этой  науки  мы  выбираем  эффективные  средства  труда,  технологии,  материалы  и 
наиболее оптимальные их соотношения для достижения заданных результатов, наиболее действенные 
средства  управления  процессами  создания  и  функционирования  библиотек.  Проблематика  научных 
работ  по  экономике,  в  первую  очередь,  задается  потребностями  библиотечной  практики.  Перечень 
наиболее  важных  проблем,  которые должна  помочь решить  отраслевая  экономическая  наука,  на  наш 
взгляд, выглядит примерно так:  
1.  Более  серьезное,  конкретное  обоснование  экономической  целесообразности  коллективных 
форм  пользования  книгами  (за  счет  экономии  природных  и  иных  ресурсов,  рабочего  и  свободного 
времени людей и пр.).  
2.  Разработка  методики  определения  потребностей  в  библиотечных  услугах,  составление 
прогноза их развития (по структуре и объемам) на будущее.  
3.  Уточнение  с  учетом  этого  прогноза  целей  и  функций  библиотек  и  связанных  с  ними 
организаций.  
4.  Выявление  внешних  и  внутрисистемных  факторов,  влияющих  на  результаты  библиотечной 
работы, использование библиотечных ресурсов, определение степени этого влияния.  
5.  Установление  оптимальных  размеров  ресурсного  обеспечения  (капитальные  и  текущие 
затраты) для библиотек с учетом величины районов обслуживания, места в библиотечной иерархии и 
условий внешнего окружения. Предложения для разработки соответствующего модельного стандарта и 
региональных стандартов ресурсной обеспеченности.  
6. Разработка механизма хозяйствования, позволяющего лучше сочетать общественные интересы 
и  личные  интересы  библиотечных  работников,  устанавливать  фонд  оплаты  труда  в  зависимости  от 
объема работы по обслуживанию и его качества.  
7.  Определение  (уточнение)  на  перспективу  приоритетов  развития  библиотечной  системы  и 
деятельности библиотек с целью более эффективного использования средств, выделяемых обществом 
на библиотечное дело.  
8.  Установление  экономических  мер  по  стимулированию  деятельности  региональных  и 
муниципальных органов власти в библиотечном строительстве на местах.  
9.  Создание  более  совершенного,  адаптированного  к  рыночным  условиям  механизма 
комплектования  библиотек  книгами  и  другими  документами  и  актуализации  информационного 
потенциала библиотечных учреждений.  
10.  Выяснение  требований  по  эффективному  использованию  штата,  приобретаемых 
библиотеками  технических  средств,  фонда  документов,  помещений  и  оборудования.  Выявление 
перспективных с экономической точки зрения технических устройств и технологий для приоритетного 
использования в библиотеках, а также программ подготовки библиотечных кадров.  
11.  Подготовка  казахстанской  методики  анализа  экономической  эффективности  на  основе 
стоимостных измерителей и использование данных об эффективности при оценке работы библиотек и 
анализе  предлагаемых  проектов  их  развития.  Разработка  этих  и  подобных  проблем  будет  идти 
успешнее,  если  наша  отраслевая  экономическая  наука  решит  задачу  собственной  самоорганизации 

266 
 
путем уточнения своего места в системе наук, разработки методологических основ, базовых понятий и 
всей терминосистемы, создания разных методик научного поиска. 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: