Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары

21 
Если человечество не осуществит «зелёную» технологическую революцию, то к 2035г. при 
существующем  росте  потребления  ему  понадобится  две  таких  планеты  [10,  11].  М
ировое 
сообщество  признает,  что  для  устойчивого  развития  необходима  тесная  взаимосвязь  всех 
компонентов – экономического, социального и экологического.  
Очевидно,  что  на  начальном  этапе  для  Казахстана  существует  множество  сложностей  для 
внедрения  «зеленой»  экономики,  но  в конечном  итоге  положительный  эффект  от  результатов  ее 
внедрения  сможет  значительно  превысить  их  и  создать  достаточно  благоприятные  условия 
экономического роста. 
«Зеленая»  экономика  не  только  приводит  к  увеличению  богатства,  и  в  т.ч.  являющихся 
общим  достоянием  экологических  ресурсов  или  природного  капитала,  но  и  обеспечивает  более 
высокие  темпы  роста  ВВП,  а  этот  рост,  как  известно,  -  один  из  основных  показателей 
благополучия экономики. 
 
Список литературы: 
1.  Петренко  И.В.  «Зеленая  экономика»  –  новый  вектор  устойчивого  развития  //  Мосты 
между торговлей и устойчивым развитием. – 2010, Вып. 5. - С. 17–18. 
2.«Стратегия  «Казахстан-2050»:  новый  политический  курс  состоявшегося  государства»- 
Послание  Президента  Республики  Казахстан-лидера  нации  Н.А.Назарбаева  народу  Казахстана  / 
Казахстанская правда», №437-438, 15 декабря 2012г., с.1-8. 
3.  Рахимбекова  С.,  Ачилов  Н.,  Ивлев  С.  Перспективы  перехода  Казахстана  к  «зелёной» 
экономике // Казахстанская  правда, 10 декабря 2013г. – с. 5-7.  
4. Пискулова Н. Развитие мировой экономики: экологический вектор // МэиМО. - 2010. - № 
12. - С. 28–37. 
5.  Байкенова  Г.Г.  Проблемы  и  перспективы  «зеленой»  экономики  РК  //  Вестник  КЭУ.  – 
2014. – №2(33). - C.17-20. 
6. Живая планета. Living Planet Report [Электронный ресурс]: Биоразнообразие, биоемкость 
и  развитие.  Гл.  3:  Зеленая  экономика  /  Доклад  Всемирного  фонда  природы  о  Живой  планете.  - 
2010. - с.10. - URL: http://www.wwf.ru/recources/publ/book/436 (дата обращения: 10.01.2011). 
7. Навстречу «зеленой» экономике: пути к устойчивому развитию и искоренению бедности. 
Обобщающий доклад для представителей властных структур: Резюме. — Найроби: ЮНЕП, 2011; 
World Economic and Social Survey 2011: The Great Green Technological Transformation / Department 
of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat (DESA). — New York: United Nations, 
2011. — E/2011/50/ Rev. 1 ST/ESA/333. 
8. Алибекова Р. Учесть критику и напряженно работать. - – Казахстанская правда, №294, 12 
октября 2013г.  – С.1-2.   
9. Ибраева М, ЦАЕК дает «зеленый» рост. – Казахстанская правда, 12 июня 2013г. –С.6. 
10.Захарова  Т.В.  «Зеленая»  экономика  как  новый  курс  развития:  глобальный  и 
региональный аспекты // Вестник Томского Государственного Университета. – 2011. - №4(16). – 
С. 28-38. 
11. Нургалиев Д. Приоритеты тарифной политики. – Казахстанская правда, № 286, 2 октября 
2013г. – С.1-2.  
 
 
УДК 37.013 
 
 
МЕКТЕПТЕ БІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕССІН ҰЙЫМДАСТЫРУ 
 
БАРШАЕВА К.,  
НЫГМЕТОВА Е. 
Қарағанды қ. № 18 ЖББОМ  
 
Мектептегі 
оқу-тәрбие 
процесін 
демократияландыру 
мен 
гуманитарландыру, 
қоғамымыздағы негізгі міндеттердің бірі. Бұл міндетті шешу, оқушы жастарға эстехикалық білім 
және тәрбие берумен, бұл педагогикалық процеске мұғалімдердің даярлық дәрежесін қамтамасыз 
ету  мәселесімен  тікелей  байланысты  [1,  13].  Себебі,  ол  адам  баласының  жақсы  еңбегінде,  әдемі 
бастамаларында, атқарған тамаша істерінде, дене бітімінің жақсы үйлесімділігінде, жан дүниесінің 
кіршіксіз  тазалығы  секілді  ұғымдарда  өзіндік  бейнесімен  орын  алады.  Әр  түрлі  мектептерде 

22 
тәрбие  жүйелері  ұжымдық  шығармашылық  жұмыстар,  қоғадық  -  пайдалы  және  өндірістік  еңбек 
жұмысты  ұйымдастырудың  әр  түрлі  формаларын  енгізу,  ұлттық  салт  дәстүрлер;  оқыту  процесін 
ұйымдастыру негізінде қалыптасатын. Осылайша, тәрбие жүйесі мақсаттар жиынтығынан, тәрбие 
жұмысының ұйытқысы  ретінде ұжым, ұжымдық қатынастар мен қоршаған ортаға деген жүйенің 
бірлігінен  тұрады.  Яғни,  кез-келген  тәрбие  жүйесі  негізінде  бүтіндей  ұжымның  тәрбие 
мақсаттарын  белгілеуі,  танымдық  іс-әрекет,  өзара  қатынастар,  оқушылардың  өзін-өзі  басқаруы, 
ұлттық салт-дәстүрлерге сүйену, әр жастағы ұжымдарды құру мен ұжымдық шығармашылық істің 
әдісін  пайдалану.  Зерттеулер  мен  озат  тәжірибелердің  арасында  педагогикалық  ғылымда 
оқушылар арасында тәрбие жүйесі орын алғанда ғана тәрбие нәтижесі маңызды.  
Мектеп  пен  жанұяның  педагогикалық  процесінде  оқушылардың  жеке  тұлғасын 
қалыптастыру  жүзеге  асады.  Педагогикалық  процесті  сауатты  ұйымдастыру  үшін  мұғалім  оның 
теориялық негіздерін түсініп, оның мақсаттарын, тәсілдерін ажырата алуы қажет. Педагогикалық 
процеске  қатысушылардың  іс-  әрекеті  мен  қарым-  қатынасы  педагогикалық  ықпал  ету  арқылы 
жүзеге  асады.  Оқу  тәрбие  процесінің  субъектілері  әрекеттестігінің  формалар  мен  әдіс  тәсілдер 
арқылы шешілетін белгілі бір мақсаттары мен міндеттері, тиісті мазмұны бар, логикалық тұрғыдан 
аяқталған,  белгілі  бір  уақыт  аралығындағы  педагогикалық  процесс.  Ұйымдастыру  формалары 
тұтас  педагогикалық  процеске  қатысушылардың  қарым-  қатынасы  мен  әрекеттестігінің  тәсілі 
ретінде де қарастырылады.  
Бүгінгі  қоғамды  қайта  жүру  жағдайында  әрбір  адамның,  соның  ішінде  оқушы  жастардың 
эстетикалық  мәдениетінің  қалыптасы  айрықша  маңызға  ие.  Соған  орай  мектеп  оқушылары  мен 
жастардың  өнер  саласының  әр  түрімен  айналысуы,  нәтижесінде  көркемөнерпаздар  ұжымының 
оқтын-оқтын  байқауының,  сурет  көрмелері  мен  балалар  фестивалдарының  ұйымдастырылуы 
біздің  қоғамымыздың  өскелең  жас  ұрпағына  эстетикалық  тәрбие  беріп,  эстетикалық  мәдениетін 
дамытуға  ерекше  маңыз  беруі  деп  бағалаймыз  [2,  47].  Әр  түрлі  мектептерде  тәрбие  жүйелері 
ұжымдық  шығармашылық  жұмыстар,  қоғадық  -  пайдалы  және  өндірістік  еңбек  жұмысты 
ұйымдастырудың  әр  түрлі  формаларын  енгізу,  ұлттық  салт  дәстүрлер;  оқыту  процесін 
ұйымдастыру негізінде қалыптасатын. Осылайша, тәрбие жүйесі мақсаттар жиынтығынан, тәрбие 
жұмысының ұйытқысы ретінде ұжым, ұжымдық қатынастар мен қоршаған ортаға деген жүйенің 
бірлігінен  тұрады.  Ақыл-ой  тәрбиесі  әр  заманда  жастарға  білім  берудің  негізгі  құралы  болып 
келеді.  Білім  алуға  және  ғылымға  ұмтылыс  халық  санасының  тереңінен  әрдайым  орын  алды. 
Халық  табиғат  пен  қоғам  дамуының  заңдылықтары  бейнеленген  ғылымның  деректерін, 
түсініктерін  және  заңдарын  мақсатты  игерудің  нәтижесі  деп  білді.  Білімнің  мәнін  "Ақылдан 
қымбат байлық жоқ", "Ақылды сатып ала алмайсың", "Ақыл  — тозбас киім, білім  — сарқылмас 
бұлақ" деген халықтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады. Оқушының жан-жақты дамуына 
бағыт-бағдар  берушi-  мұғалiм.  Бiлiмнiң  мемлекеттiк  стандартында  оқушыларды  ғылымдар 
негiзiмен  таныстырып  қою  емес,  баланың  жалпы  ойын  дамыту,  қажеттi  тәрбие  берiп,  оны 
тәжiрибеде  қолдана  бiлу  үшiн  өздiгiнен  жұмыс  iстеуге,  адамгершiлiк  мәдениетiн  қалыптастыру 
талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық, психологиялық зерттеулерiнiң анықтауы бойынша 
мектеп кезеңi баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi. 
Ғалым-педагог  Л.В.Занков  “Оқыту-оқушының  жалпы  рухани  дамуын  қамтамасыз  етуi 
қажет”- дейдi. Көрнектi психолог Л.С. Выготский: “Жақсы оқыту – баланың дамуын iлгерілететiн, 
дамудың  алдында  жүретiн  оқыту”-  деп  тұжырымдайды  [3,  32].  Ал,  оқыту  мұғалiм  арқылы  iске 
асатын процесс болғандықтан педагогтар мен ұстаздар қауымына үлкен жауапкершiлiк жүктейдi. 
 Қоғамның  негiзгi  бағыты  бiлiмдi  де  дарынды  балалар  даярлау  болса,  ал  мектептiң  негiзгi 
көкейкестi  мәселелерiнiң  бiрi  бiлiм  мен  қатар  тәрбие  беру,  яғни  адамгершiлiк  тәрбиесiн 
қалыптастыру, бастауыш сыныптан бастап адамгершiлiк мәдениетi жоғары деңгейдегi оқушылар 
тәрбиелеу.  Жас  ұрпақ  бойына  батылдық,  әдiлдiк,  мейiрiм  мен  қайырымдылық,  iзеттiлiк  пен 
қамқорлық  сезiмдерiн  сiңiрудi  әр  ұстаз,  әр  пәнде  сабақпен  ұштастыра  жүргiзуі  қажет.  Осы 
тақырып төңiрегiнде көптеген ғұлама ғалымдар пiкiрлер айтып, зерттеулер жазған. Адамгершiлiк 
мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi тәсiлдерiне ұлттық педагогика элементтерi де жатады. Қазiргi 
таңдағы қазақ педагогикасының мiндетi – адам бойындағы жақсы қасиеттердi жас ұрпаққа үйрету, 
ұлтжанды,  отансүйгiш,  әдептiлiк,  ар-намысы  биiк  оқушылар  тәрбиелеу.  Халық  педагогикасында 
оқыту  мен  білім  берудің  принциптері  қазіргі  ғылыми  педагогика  тұжырымдарымен  ұштасып 
жатыр.  Халық  білім  мен  өмірдің  тығыз  байланысты  болуын  талап  етті.  Халық  педагогикасы 
оқытудың көрнекі болуын ойдан шығарған жоқ. "Көзбен көрген, құлақпен естіген ақиқат емес тек 
қана  мұқият  зерттелген  ақиқат".  Халық  педагогикасында  тәрбие,  оның  бөліктері  туралы 
ұғымдардың  анықтамаларының  да  ғылыми  педагогиканың  анықтамаларымен  сәйкес  келетіндігі 

23 
байқалады. Халық педагогикасы бойынша ақыл-ой тәрбиесі деп шәкірттердің ойлау қабілеттерін, 
сана-сезімін  оқу  және  еңбек  процесінде  дамытуды  айтады.  Ғылыми  педагогикалық  анықтамасы 
бойынша ақыл-ой тәрбиесі деп оқушылардың ақыл-ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл-
ой еңбек мәдениетін дарытудағы тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекетін түсіндіруді айтамыз. 
Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой тәрбиесі еңбек өнімділігін 
арттыруға,  еңбектің  шығармашылығына  зор  ықпал  жасайды.  Ең  бастысы,  ол  ғылым  мен 
техниканың, мәдениеттің жедел дамуының қайнар бұлағы екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн. 
Ақыл-ой  тәрбиесінсіз  дүниеге  адамгершілікті  көзқарас,  саналы  тәртіп  пен  орынды  мінез-құлық, 
еңбек  нәтижесі,  экономикалық  білімдер,  дағдылар,  тіршілік  ету  ортасы,  табиғат  және  қоғам 
құбылыстарына талғампаздық, дене күш-қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам өмірінің құқықтық 
негіздерін  игеру  мәселелерін  шешу  мүмкін  емес.  Егемендi  елiмiздiң  болашағы  жас 
жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеументтiк 
құрылымының маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру негiзi 
бастауышта  қаланатыны  бәрiмiзге  белгiлi.  Мектептен  бастап  оқушыларға  бiлiмнiң  қыры  мен 
сырын  жетiк  таныту,  қабiлеттерiн  шыңдау  адамгершiлiк  қасиеттерiн  дарытып  Қазақстан 
Республикасының  азаматы  деген  атаққа  лайық  болатындай  етiп  тәрбиелеу  —  бiздiң  мiндетiмiз 
болмақ. Сондықтан да мектептен бастап оқушының жан-жақты дамуына басты назар аударылуы 
керек. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.  Абдолов,  Жақсылық.  Оқушылардың  тілдік  мәдениетін  қалыптастыру//  Қазақ  тарихы.- 
2006.- № 5. 
2.  Абзелова,  Л.  Оқушыларға  эстетикалық  тәрбие  берудің  бір  жолы:  Ғылым  ғаламында// 
Ұлағат.- 2007.- №1. 
3. Азимбаева, Г.Ж. 7-сыныптағы Қазақстан тарихы оқулығының оқушылардың білімім мен 
білік  сапасын  жақсартудағы  рөлі:  Білім  беру  әістемесі:  дәстүршілдік  және  жаңа  үрдіс//  Білім-
Образование.- 2007.- № 1. 
 
 
УДК 37.01. (574) 
 
ҚЫТАЙ ТІЛІН ОҚЫТУДА НАЗАР АУДАРАТЫН КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕР 
 
БӘДЕЛХАН М. 
аға оқытушы Қазтұтынуодағы Қарағанды Экономикалық Университеті 
 
Тіл адам қажетін өтейтін, ой сезімді және шындықты білдіретін, қоғамға қызмет етіп өзара 
барыс – келісті күшейтетін, бірлікті сақтап, ортақ гүлденуге, мәдениетті арттыруға, экономиканы 
жандандыруға  дәнекер  болатын  маңызды  қатынас  құралы.  Қоғам  мүшелері  тіл  арқылы  бір  – 
бірімен  пікір  алысып,  түсінісіп,  идея  көзқарасы  мен  көңіл  күйін  ауыстырып,  қимылдарын 
селбестіріп,ортақ мақсатына жетіп, көздеген мүддесіне кенеліп отырады. Адамзат қоғамы үздіксіз 
дамиды.  Қоғамның  дамуы  тілдің  дамуына  түрткі  болып  жеделдете  түседі.  Дүниедегі  озық 
мәдениетпен  озық    ғылым–техника  жетістіктері  бір  ұлт  (мемлекет)  көлемінде  қалыптасқаннан 
кейін  ол  басқа  халыққа  тілді  дәнекер  етіп  тез  арада  таралып,  бүкіл  адамзаттың  ортақ  рухани 
байлығына  айналады.  Демек  өркендеп  алға  ілгерлеуде  дүниедегі  түрліше  халықтың  озық 
мәдениеті  мен  ғылым–техника  жетістіктерін  қабылдаудағы  алтын  көпір  әрине  тіл  деп  кесіп 
айтыуымызға  болады.  Шынында  басқа  ұлт  тіл–жазуын  үйренумен  қолдану  сол  халықтың  алға 
басуға  ұмтылғандығының,  дәуірдің  даму  аяқ  алысына  сәйкесуге  бейімделгендігінің  бейнесі.  Ал 
енді бүгінгі таңда дүние жүзіндегі елмен халық көп тілді болу деген тамаша орайға кенеліп отыр. 
Әрине  ғылым–техника  барынша  дамыған  бүгінгі  білім  экономикасы  ғасырында  ұлт  пен  ұлтты, 
халық  пен  халықты  теңестіре  алатын  бірден–бір  алып  күш  ғылым–техниканың  тетігін  игеруде 
екендігі баршамызға аян.  
Елбасымыздың білім беру жүйесінің алдына бірнеше тіл меңгерген,бәсекеге қабілетті маман 
даярлау  міндетін  қойып  отыр.Көп  тілділік-бүгінгі  күннің  талабы.Жоғары  оқу  жүйесіндегі  басты 
мақсат-Қазақстан  Республикасының  білім  сапасының  деңгейі  мен  болашақ  бағытын  анықтауды, 
әлемдік өркениетке жетудің жолын қамтамасыз етер білімді де мәдениетті, білікті де саналы дара 
тұлға тәрбиелеу. 

24 
Бұл  мәселе  әсіресе  ХХІ  ғасырда  әлемдік  руханият  таразыға  түсіп,  ерекшеленіп,  екшеленіп 
жатқан тұста айрықша маңызды екені ақиқат.  
ҚХР мен Қазақстан Республикасы ежелгі көрші ел. Яғни қазақ халқы мен қытай халқының 
бір-біріне  ықпалдастығы  өте  ертеден  қалыптасқан.  Сонау    үйсін  мемлекетінің  тұсынан  бастап, 
бүгінге  дейін  бұл  екі  ел  арасындағы  байланыс  еш  үзілген  емес,  мұның  дәлелі  бес  мың  жылдық 
жазба тарихы бар қытай жазбаларында жазылған. Салғараұлы құрастырған  «100 құжат» зерттеу, 
құжаттарына үңілсек қытай архивтерінде әлі қыртысы жазылмай жатқан қазақ тарихы көп екенін 
көре аламыз. [1] 
Сондықтан  да  біздің  бүгінгі  өскелең  ұрпақ  ата-бабамыздың  басып  өткен  жолын  біліп, 
бағасына жетіп, даңқын асқақтату үшін сол тарихымыз жазылып қалған елдің тілін біліп, жазуын 
меңгеру өте қажет болып отыр. 
Конфуцийдің  отаны  Қытай  мемлекетімен  тығыз  бейбітшілік,  іскерлік  қарым-
қатынастамыз.Біздің жастарымыз қытай тілін оқып білуге үлкен қызығушылық танытуда. 
Қытай  тілінің  басқа  тілдерден  ең  бір  ерекшелігі  оның  иероглифтік  жазуында.Қытай 
иероглифы-шегі жоқ сызықтардың түсініксіз жиынтығы емес, оның өзіндік жүйесі бар.Қытай тілі- 
өте көне замандағы тілдердің бірі. Қытай халқы мыңдаған жылдар бойы өз тілі мен жазуын құрып, 
оны ұрпақтан-ұрпаққа байытып,жетілдірді. Бүгінгі қытай тілі-қытай халқының мемлекеттік тілі. 
Қытай  жазуы  бүкіл  өркениеттерге  қарағанда,  дүние  жүзіндегі  мемлекеттердің  әр  түрлі 
жазуларының арасындағы ең керемет құбылыс болып табылады.Ол иероглифтер. 
Иероглиф  қытай  тілінің  жазбаша  бейнелейтін  құралы.  Қытай  иероглифі  қытай  халқының 
тамаша  мәдениетінің  өркендеп  дамуына  көрнекті  рөл  қосты.    Иероглифтік  жазба  ойдың 
жанжақтылы және көптармақты мағанасын беріп қандайда бір ойды тереңнен түсінуге мүмкіндік 
береді. Иероглифтік  мәтіннің ең бір ерекшелігі, мұнда сөздің мағанасы нақты бір қалыпта емес, 
ұқсас мағанада немесе қарама-қарсы мағанада берілуі мүмкін. 
Ертеректе  иероглифтер  3500  жыл  бұрын    пайда  болған  деп  саналған.  Кейбір  ғылымдар 
иероглифтер  6000  жыл  өмір  сүріп  келеді  дейді    «Иероглиф»  -  сөзі  грек  сөзінен  шыққан.  Оның 
бірнеше  мағанасы  бар.  Бірінші  мағанасы    «тастарда  қашалған  ұлы  хаттар».  «Иероглиф»  түсінігі 
және «Иероглиф жазбалары» кең ұғым алады және оның мағанасы ежелгі грек ғана емес, басқа да 
соның  ішінде  қытай,  египет,маия,ассиро-вавилон  жазбалары  бейнеленеді,  бірақ  бұл  елдердің 
бәрінде иероглиф тек  тарихи жазба болып қалады, ал қытай иероглификасы қазірге дейін дамып, 
жаңарып қолданылып келе жатыр.Шамамен қытай тілінде 50 000 жуық иероглиф бар десек, соның 
ішінде  47  мыңнан  астамы  әйгілі  Канси  сөздігіне  енгізілген.Оның  ішінде  3000  –нан  астамы 
бұқаралық қолданыста орын  алады  . Иероглифтік жазудың қытай қоғамының дамуына әсері аса 
зор.Иероглифика  қытай  халқының  аса    дана  және  ғажап  мәдениеті  мен  өнерінің  ажырамас  бір 
тармағы  болып  табылады.  Иероглифтік  жазбаның  арқасында  мыңдаған  жылдар бұрын жазылған 
шығыс  мәдениетінің  дамуы  жөнінде  деректердің  бай  қоры  бар  әдебиет  естеліктері,  көне  қытай 
филосовтарының ойлары бүгінге дейін сол қалпында сақталып отыр. 
Иероглифтік жазудың әріптік жазудан ең басты ерекшелігі мұнда әрбір иероглифке қандай 
да  бір  буын  сәйкес  келеді,  Иероглифтік  жазу  қытай  тіліне  өте  ыңғайлы  жазу,  иероглифтік 
жазуларды  тану  арқылы  біз  өткен  тарихтан  да  көптеген  мағлұматтарды  оқып  біле  аламыз. 
Иероглифтік жазбаның арқасында мыңдаған жылдар бүрын жазылған шығыс мәдениетінің дамуы 
жөніндегі  деректердің,  бай  қоры  бар  әдеби  естеліктері,  көне  қытай  философтарының  ойлары 
бүгінге дейін сол қалпында сақталып отыр. 
Сонымен, қытай жазуы басқа жазуларға қарағанда қытай мәдениеті сияқты бірегей,қызықты 
туынды.  Иероглифтік  жазу  дамудың  бірнеше  кезеңдерін  өтті.Реформаторлардың  оны  халыққа 
түсінерліктей  жасауға  тырысқанына  қарамастан,  иероглифтік  жазудың  жалпы  принциптері  
ғасырлар  бойы  өзгермейтін  болып  қалды.Сондықтан  қытай  мәдениетін,  өркениетін  түсіну  үшін 
тек қана қытай тілін оқып қоймай,оның тарихына да терең үңілу қажет. 
АҚШ  пен  Еуропаның  ғалымдары  XXI  ғасырды  қытай  ғасыры  болады  дейді.Қандай  да  бір 
тілдің  әлемде  алатын  орны  сол  елдің  экономикалық  жағдайымен  байланысты  екені  құпия 
емес.Осы жағынан қарайтын болсақ, қазіргі таңда Қытайдың нарығы потенциалды екенін барлық 
экономистер біледі.Оның тұрғындарының планетаның төрттен бір бөлігін құрайтындықтан емес, 
сонымен  қатар  экономиканың  тез  дамуы  жоғарғы  нарықты  сұраныстың  құрылуына  әкелуде. 
[3]Батыс  ғалымдары  азия  құрлығы  экономикасының  тез  қарқынмен  дамуына  негізделіп  « 
иероглифтік  жазу  мәдениетінің  өрісі»  кеңейе  түседі  деген  тұжырымды  жасайды.    Тарихи  даму 
тұрғысынан  қарағанда  тілдің  дамуы  мен  өмір  сүруін  мемелекеттің  гүлденіп  көркейуінен  бөле 
қарауға болмайды.    

25 
Жоғары  оқу  орындарында  мектептерде  қытай  тілін  оқыту  қазіргі  таңда  едәуір  биік  өрге 
көтеріле  бастады  деуге  болады.  Ендеше  алдағы  жерде  қытай  тілін  оқытуды  одан  әрі  дамытып, 
оқыту әдісін үздіксіз жаңалап, қытай тілін оқыту сапасын биік деңгейге көтеру үшін қалай ізденіс 
жасауымыз керек? 
Қытай  иероглифтерін  үйрету  барысында  оқушыларды  қызықтырумен  бірге  есіне  сақтау 
жағына  да  көңіл  аударуымыз  керек,  сол  үшін  тек  қана  жазылу  қағидалары  мен  қытай 
иероглифтерінің  жазылу  сызықтарының  ретін  мықты  ұстау  мен  бірге,  қытай  иероглифтерінің 
шығу тегіне қарай, әр түрлі заттардың суретін сызып, көрсетпелі оқыту құралын жасап, өзіміздің 
әрекетімізбен  бейнелеп,  жанды  мысалдармен  түсіндіріп,  оқушыларды  өзімізге  баурап,  олардың 
сабаққа деген қызығушылығын арттыруымыз керек. 
Қытай  тілін  оқытуды  фонетика  бөлімінен  бастаумен  бірге  ондағы  «төрт  негізгі  дыбыс 
ырғағына»  жаттығу,  бір-бірімен  парықтай  білу  жалаң  дауысты  дыбыстар    мен  дауыссыз 
дыбыстарды,  мұрын  жолды  дыбыс  пен  қосар  дауысты  дыбыстардың  оқылуын,  жазылуын 
меңгерту керек. 
Қытай тілін қазақ тілді аудиторияда шет тілі ретінде үйретуде кездесетін қиыншылықтардың 
бірі фонетикалық ерекшеліктердің көптігі.  Сондықтан оны танып білудің маңызы зор. 
Қытай тілін үйренушінің тағы бір білуге тиісті – ол өзінің ана тілінің грамматикасын анық 
білмей тұрып, өзге тілді меңгеру мүмкін емес. 
Қазақ тіліндегі сөз таптарын, сөйлем мүшелерін дұрыс ажыратып, оның сөйлемдегі орнын 
да жақсы білу керек. 
Қазақ тілінде зат есім сөйлемде көбінесе бастауыш қызметін иеде бір ғана тілді білсең, бір 
адамсың, екі тілді білсең екі адамсың, үш тілді білсең ... деп атап өткен алға басатын, дамитын ұлт 
басқа ұлттың озық нәрсесін үйренуге шебер болады. [1] 
Елбасымыз  білім  беру  жүйесінің  алдына  бірнеше  тіл  меңгерген,  бәсекеге  қабілетті  маман 
даярлау міндетін қойып отыр. Көп тілділік – бүгінгі күннің талабы. Жоғары оқу жүйесіндегі басты 
мақсаты – Қазақстан Республикасының білім сапасының деңгейі мен болашақ бағытын анықтау, 
әлемдік өркениетке жетудің жолын қамтамасыз етер білімді де мәдениетті, білікті де саналы дара 
тұлға тәрбиелеу. 
Бұл мәселе әсіресе ХХІ ғасырда әлемдік руханият таразыға түсіп, ерекшеленіп жатқан тұста 
айрықша  маңызды  екені  ақиқат.  ҚХР  мен  Қазақстан  Республикасы  ежелгі  көрші  ел.  Яғни  қазақ 
халқы  мен  қытай  халқының  бір-біріне  ықпалдастығы  өте  ертеден  қалыптасқан.  Сонау  үйсін 
мемлекетінің  тұсынан  бастап,  бүгінге  дейін  бұл  екі  ел  арасындағы  байланыс  еш  үзілген  емес, 
мұның  дәлелі бес  мың жылдық жазба  тарихы бар  қытай жазбаларында жазылған.  Сондықтан  да 
біздің  бүгінгі  өскелең  ұрпақ  ата-бабамыздың  басып  өткен  жолын  біліп,  бағасына  жетіп,  даңқын 
асқақтату үшін сол тарихымыз жазылып қалған елдің тілін біліп, жазуын меңгеру өте қажет болып 
отыр. 
Қазіргі  кездегі  әлемді  аузына  қаратқан  Конфуцийдің  отаны  Қытай  мемлекетімен  тығыз 
бейбітшілік,  іскерлік  қарым-қатынастамыз.  Қазіргі  таңда  біздің  жастарымыз  қытай  тілін  оқып 
білуге үлкен қызығушылық танытуда. 
Жоғары  оқу  орындарында  мектептерде  қытай  тілін  оқыту  қазіргі  таңда  едәуір  биік  өрге 
көтеріле  бастады  деуге  болады.  Ендеше  алдағы  жерде  қытай  тілін  оқытуды  одан  әрі  дамытып, 
оқыту әдісін үздіксіз жаңалап, қытай тілін оқыту сапасын биік деңгейге көтеру үшін қалай ізденіс 
жасауымыз керек? 
Қытай  тілін  оқытуды  фонетика  бөлімінен  бастаумен  бірге  ондағы  «төрт  негізгі  дыбыс 
ырғағына»  жаттығу,  бір-бірімен  парықтай  білу  жалаң  дауысты  дыбыстар  мен  дауыссыз 
дыбыстарды,  мұрын  жолды  дыбыс  пен  қосар  дауысты  дыбыстардың  оқылуын,  жазылуын 
меңгерту керек. 
Қытай тілін қазақ тілді аудиторияда шет тілі ретінде үйретуде кездесетін қиыншылықтардың 
бірі фонетикалық ерекшеліктердің көптігі. Сондықтан оны танып білудің маңызы зор. 
Фонетикалық  жағынан  алып  қарасақ,  қытай,  қазақ  тілдерінде  айырмашылықтар  өте  көп. 
Қазақ тілді аудиторияда қытай тілін үйретуде біраз қиыншылықтар кездеседі. Осы арада екі тілдің 
екі  тілді  семьяға  жататындығын  ұмытпаған  жөн.  Қытай  тіліндегі  дыбыстық  және  буындық 
құрылымдардың  өзіндік  ерекшеліктері  болғаны  сияқты  қазақ  тіліндегі  буындар  да  фонетикалық 
өзгешеліктерге ие болады. [2] 
Қытай тілінде буын өзіндік ерекшеліктерімен айшықтанады. Бір иероглиф бір ғана буынның 
көрінісін беріп, лексикалық мағынаға ие болады. Буын негізінен sheng mu yun mu және тон арқылы 
жасалынады.  Мысалы:  ch  –  ang,  sh-ei,b-ang.  Сонымен  қатар  бір  дауысты  дыбыс  бір  буын  бола 

26 
алады. Мысалы: a (а, сенсің бе?) 
Ал қазақ тілінде бір дауысты дыбыс бір буын құрағанымен дербес сөз болатын жағдай өте 
сирек. 
Буынның  өзі  қытай  тілінде  бірнеше  түрлі  тондармен  дыбысталып  және  әрбір 
дыбысталуында әртүрлі мағана береді. Қытай тілі мен қазақ тіліндегі буындардың арасындағы ең 
үлкен  айырмашылығы  осы  тондар  болып  келеді.  Және  осы  айырмашылықтардың  қытай  тілін 
оқытуда әсіресе бастапқы кезеңде маңызды екенін есте ұстаған жөн. 
Қытай және қазақ тілдеріндегі буын, фонемалардың саны, олардың буын құрау тәсілі және 
буын құрамындағы ұқсас фонемалардың айтылу ерекшелігі бірдей бола бермейді. Қытай тіліндегі 
буындардың  жасалу  ерекшеліктері,  оны  қазақ  тілді  аудиторияларда  оқыту  мәселелері  ортаға  
қойылады.  Қытай  тілінде  sheng  mu  (инициял)  дегеніміз  буын  басында  келетін  дауыссыз 
фонемалар. Жалпы қытай тілінде 21 дауссыз фонема бар b,p,m,t,d,f,n,l,z,c,s,zh,ch,sh,r,j,q,x,g,k,h.  
Ал,  кейбір  буындар дауысты  дыбыстан  басталады  оларды  нөльдік буын  деп  атайды. Бірақ 
қытай тілінде буын құрамында екі дауысты дыбыстар қатар келе береді. 
Қазақ  тілі  буын  құрамының  қытай  тілі  буын  құрамымен  ортақ  жақтары  бар.  Екі  тілде  де 
дауыссыз  дыбыстар  жеке  буын  құрамайды.  Қытай  тілінде  негізінен  «yun  mu»  дауысты 
дыбыстардан  құралатындығын,  сонымен  қатар  «yun  mu»  құрамында  дауыссыз  фонемаларда 
болатындығын байқауға болады. [2] 
Қытай тілі буын құрамының қазақ тілінен  ең бір өзгеше жері екі-үш дауысты фонема қатар 
тұрып күрделі «yun mu» құрайды. Екі немесе одан көп дауысты фонемалар дыбысталу барысында 
өзара ұласып белгілі бір әуенмен айтылады. Айтылу барысында оларға түсетін екпін де түрліше 
болады.  Міне  осының  салдарынан  сөз,  буынында  тон    пайда  болады.  Қазақ  тіліндегі  екпін  сөз 
екпіні,  ой  екпіні,  тіркес  екпін,  көңіл-күй  екпіндері  деп  бөлінеді.  Олардың  сөздеріне  тән 
ерекшеліктері бар. Екпін сөздің соңғы буынына, кейбір сөздің алдыңғы немесе ортаңғы буынына 
қойып  айтсақ,  қалыпты  екпін  бұзылады  да  өзгеше  естілуі  мүмкін.  Сол  сияқты  қытай  тілінде  де 
әрбір сөздің өзіндік екпіні, яғни тоны болады. Қытай тілі тондық тілдерге жатады. Путунхуада 4 
тон бар. Диалектіге байланысты олар 9 тонға дейін болады. Қытай тілін үйренуде осы тондарды 
меңгерудің орны ерекше. Ұқсас бір дыбыс тонның түрліше болуына қарай түрліше мағына береді. 
[2] 
Қытай  иероглифтерін  үйрету  барысында  оқушыларды  қызықтырумен  бірге  есіне  сақтау 
жағына  да  көңіл  аударуымыз  керек,  сол  үшін  тек  қана  жазылу  қағидалары  мен  қытай 
иероглифтерінің  жазылу  сызықтарының  ретін  мықты  ұстау  мен  бірге,  қытай  иероглифтерінің 
шығу тегіне қарай, әр түрлі заттардың суретін сызып, көрсетпелі оқыту құралын жасап, өзіміздің 
әрекетімізбен  бейнелеп,  жанды  мысалдармен  түсіндіріп,  оқушыларды  өзімізге  баурап,  олардың 
сабаққа деген қызығушылығын арттыруымыз керек. 
Жалпы қытай тілінде төрт жүзден аса буын бар. Бұл қытай тілінде төрт жүз ғана сөз немесе 
әріп бар дегендік емес, керісінше төрт мың тіпті одан да көп. Айтылуы бірдей бір буыннан сөзден 
бірнешеуі келе береді. Мысалы: «mа» деген бір буынды сөзден дыбыстау ырғағына, таңбалануына 
қарай төрт сөзді айтуға болады. Олар: mа,mа,mа,mа. 
Бұл бір буынды, бір дыбысталуы сөздердің қазақша мағыналары мүлде басқа сөздер болып 
табылады. Олар сұраулы сөйлемнің соңындағы жалғаулық сияқты. 
Міне сондықтан да, қытай тілін үйренуші ең әуелі қытай алфавитіндегі дауыссыз, дауысты 
дыбыстарды,  әрі  осы  дауысты,  дауыссыз  дыбыстардан  жасалған  кез  келген  сөзді  (буынды)  өз 
ырғағында  дұрыс  дыбыстай  алуы  шарт.  Әйтпесе,  қытай  тіліндегі  дыбысталуы  бірдей,  мағынасы 
басқа-басқа сөздерді бір-бірімен шатастырады да мағынасы жағынан көп қате жібереді. 
Бұл қытай тілін үйренудегі ең негізгі шарт. 
Ендігі мәселе, қытай тілін үйренуде дұрыс жаза білу. 
Әр  ұлттың  жазу  мәдениеті,  жазу  тарихы  бар  екені  белгілі.  Қытай  халқының  жазу  тарихы 
ұзақ, өзіндік жазу мәдениеті бар. Олар да дүниедегі көптеген ұлттар сияқты алғашқы жазуларын 
тасқа, сүйекке, ағашқа жазған. 
Ең  әуелі  айналадағы  заттардың  пішініне  сәйкес  суретін  сызған.  Мысалы,  күн  деген  сөзді 
жазу  үшін  дөңгелек  сызып  дәл  ортасына  бір  нүкте  қойған.  Бертін  келе  бұл  таңба  немесе  әріп 
өзгеріп, бүгінгі күнде «ri» деген әріп болып белгіленіп, қазақша күн боп қалыптасты. 
Қытай  әріптердің  қалыптасуы  ең  әуелі  жоғарыдағы  ереже  бойынша  жасалуымен  қатар 
мазмұндық жағынан да қалыптасқан. Мысалы, қытай елі әуелі егіншілікпен айналысқан ел. Соған 
байланысты егіс алқаптары көп болған. Демек егіс алқаптарына еңбек күш те қажет болған. Еңбек 
күші  ер  азаматтардан  болуын  талап  ететін  еді.  Сондықтан  ер  деген  сөз  (әріп)  таңбалануы  керек 

27 
болған. Осындағы ер деген деген сөз қытай тілінде «nan» деп айтылды да, жазылуы егістік (қытай 
тілінде «tian») және күш (қытай тілінде  «li») деген екі сөздің (әріптің) қосындысынан құралады, 
сондықтан «nan» деп жазылады. 
Қытай әріптерінің қалыптасу барысы осылай, ал енді осы әріп болып қалыптасқан, белгілі 
формада жазылған әрбір қытай әріптерінің өзіндік жазылу тәртібіне тоқталайық. 
Жалпы қытай әріптерінің төмендегі сегіз түрлі жазылу тәртібі бар. Мұны қытай тілінде «bi 
shun» дейді. 
1.
 
Алдымен көлденең, сосын тік сызық.. 
2.
 
Солдан оңға қарай сызық.. 
3.
 
Жоғарыдан төменге қарай сызық. 
4.
 
Алдымен оңға қиғаш, сосын солға қиғаш. 
5.
 
Сырттан ішке қарай. 
6.
 
Алдымен ішке кіріп, сосын есікті жабу. 
7.
 
Алдымен ортасы, сосын екі жағы. 
8.
 
Алдымен орнығып алып, сосын жүру. 
Әрбір әріптерді осы тәртіптер бойына жазу керек. 
Бұдан өзге әрбір әріп үлкен немесе кішілігіне қарай айтылуы да, жазылуы да бөлек, бөлек 
сызықтардан  құралады.  Бұл  сызықтарды  қытай  тілінде  «bihua»  дейді.  Әрбір  «bihua»  өзіне  тән 
бағыттық сызу тәртібі болады. Бір сызықтың орнына басқа бір сызықты сызуға мүлде болмайды. 
Онда жазған әрібіңіз, сөзіңіз басқа әріпке өзгеріп кетуі әбден мүмкін. 
Мсалы  «niu»  қазақшасы  «сиыр»  деген  сөз  бен  «wu»  қазақшасы  «түс  мезгіл»  деген  сөздің 
жазылуы өте жақын, бір ғана сызықтың айырмасы арқылы парықталып тұрады. Сондықтан, қытай 
әріптерін жазған кезде «bi hua»  мен «bi shun» екеуіне баса назар аудару керек. [2] 
Қытай тілін үйренушінің тағы бір білуге тиісті – ол өзінің ана тілінің грамматикасын анық 
білмей тұрып, өзге тілді меңгеру мүмкін емес. 
Қазақ тіліндегі сөз таптарын, сөйлем мүшелерін дұрыс ажыратып, оның сөйлемдегі орнын 
да жақсы білу керек. 
Қазақ тілінде зат есім сөйлемде көбінесе бастауыш қызметін атқарады десек, қытай тілінде 
де солай болады. Қазақ тілінде баяндауыш немесе етістік сөйлемнің соңында келсе, қытай тілінде 
сөйлемнің ортасында келеді. 
Мысалы, қазақшада  «мен үй тазаладым» болса, қытай тілінде «мен тазаладым үй» түрінде 
келеді. Міне осы сияқты екі тілдегі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды салыстыра білу керек. 
[3] 
Қытай  тілі  еуропалық  және  басқа  тілдерден  морфологиялық  және  синтаксистік, 
грамматикалық  ерекшеліктерімен  ажыратамыз.  Қытай  тілінде  тілдің  әр  түрлі  грамматикалық 
қатарларында көрінетіндей, грамматикалық тәсілдерді қатаң үнемдеу тән. 
Қытай тіліндегі сөздерді қандай да болсын сөз таптарына жатқызатындай, көп жағдайда ішкі 
морфологиялық  ерекшелігі  жоқ.  Сондықтан  белгілі  бір  сөздің  қандай  да  бір  сөз  таптарына 
жатқызу  үшін  басқа  өлшемдерді  қолдануға  тура  келеді.  Мысалы,  кез  келген  формальді 
көрсеткіштер  мен  басқа  сөздердің  қатарын  қосқанда,  сол  сөз  қабілеттілігі  белгілі  бір  сөйлем 
мүшесін құра алмайды. 
Қытай тіліндегі зат есімдер септіктерге және родқа жіктелмейді, түрлерге өзгермейді. Қытай 
тілінің  морфологиялық  ерекшеліктерінің  ең  негізгі  көрсеткіші  «men»  жұрнағы.  Бұл  жұрнаққа 
есімдіктің  көпше  түріне  міндетті  түрде  қолданылады  да,  ал  зат  есімдермен  кейбір  жағдайларда 
ғана  қолданылады.  Зат  есімдердің  саны  кез  келген  жағдайда  контекстпен,  яғни  сан 
көрсеткіштерімен анықталады. Зат есімнің  роды қажет болғанда лексикалық түрмен сипатталады.  
Қытай тілінде еуропалық тілдері сияқты саналатын және саналмайтын болып екіге бөлінеді. 
Бірақ  еуропалық  тілден  айырмашылығы  қытай  тілінде  зат  есімдер  өзіне  тән  ерекше  көмекші 
сөздермен саналады, олар сандық сөз деп аталады. Зат есімдердің барлығы кластарға бөлінеді. Бұл 
класс  –  заттардың  ішкі  түріне  сәйкес  бөлінеді,  бірақ  көбінесе  негізгі  тілдік  салт-дәстүрмен 
бөлінеді. Сонымен қатар белгілі бір кластың зат есімдері бір сандық сөзбен қолданылады.  
Зат есім бастауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш және баяндауыш атаулы мүшесі 
ретінде қолданылады. Қытай тілінде баяндауыштың атаулы мүшесі кез келген шақта жалғамамен 
қолданылады.  Зат  есімдер  пысықтауыш    қызметін  атқара  отырып,  берілген  затқа  ұстанымды 
анықтай отырып, шылау-қызметтегі сөзбен құралады. Қытай тілінде етістік зат есім сияқты жаққа, 
родқа  және  түрге  жіктелмейді  де  өзгермейді.  Қытай  тілінде  шақтың  мағынасы  әр  түрлі  шақтың 
болымсыз түрінде болады. [3] 

28 
Шақ  мағынасының  көрсеткіші  жұрнақ  хаттамасының  жоқтығымен  анықталады. 
Хатталмаған етістік ережеге сәйкес осы шақ немесе келер шаққа қатысты іс-әрекетті білдіреді. 
Қытай тілінің тағы бір ерекшелігі – етіс пен рай болмайды. Ырықсыз етіс – аналитикалық, 
яғни    белгілі  бір  көмекші  сөзбен  анықталады.  Қытай  тілінің  жалғыз  райы  –  потенциалды  рай 
болып  табылады.  Ол  белгілі  бір іс-әрекеттің  мүмкін  еместігін  көрсетеді. Бұл  форма  сөз  ішіндегі 
қойылатын суффикс-аффикстермен орындалады. Қытай тілінде іс-әрекеттің болатынын білдіретін, 
қажеттілігін  немесе  қалауын  білдіретін  өте  көп  модаль  етістіктер  жүйесі  бар.  Бұл  етістік 
ұғымының ерекшелігі оның морфологиялық қызметі толық өзгермейтіндігі тән.  
Қытай  тілін  үйренудегі  басты  нәрсе  үйретушінің  біліктілігімен  үйренушінің  ізденісінің 
сәйкесуі.Қытай тілін студенттерге үйретуде ең алдымен олардың қызығушылығын туғыза отырып, 
оқытудың жан-жақтылы әдістемелерін қолданып оқыту керек. [4] 
Қытай  тілін  оқытушылары  сабақ  мазмұнын  бағдарлама  бойынша    өтуден  сырт,  жаңа 
сабақтың талабы бойынша түрлі жасампаздық қимылдарды қанат жайдырып, оқушылардың қытай 
тілін үйрену қызығушылығын жоғарлатуға мән беру керек. Мысалы, шағын мақала жазу жарысын 
өткізу, кітап оқу, газет оқу қимылы, қытай тілінде көркем фильмдер көрсету,шағын сөз сайысы – 
мұндай  оқыту  әрқандай  бір  заттың  аты-жөнін  түсіндіргенде,  сол  заттың  немесе  құбылыстың 
пайдалы жағы мен зиянды жағына пікір таластыру. 
 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: