Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының ЕҢбектері

0 
 
 

1 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 
 
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҤСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК 
УНИВЕРСИТЕТІ 
ЮЖНО-КАЗАХСТАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ  
ИМЕНИ М.АУЭЗОВА 
 
«
ӘУЕЗОВ ОҚУЛАРЫ – 11 «Қазақстан білім 
қоғамы жолында: ғылым, білім және мәдениет 
дамуындағы инновациялық бағыты» 
халықаралық ғылыми-тәжірибелік
 
конференциясының 
ЕҢБЕКТЕРІ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ТРУДЫ  
Международной научно-практической 
конференции: «АУЭЗОВСКИЕ ЧТЕНИЯ – 11 
«Казахстан на пути к обществу знаний: 
инновационные направления развития науки, 
образования и культуры» 
 
ТОМ 3 
 
Шымкент 2012 
 

2 
 
УДК 378 
ББК 74.58 
Ә 82 
                                
Әуезов  оқулары  –  11:  «Қазақстан  білім  қоғамы  жолында:  ғылым,  білім  және  мәдениет 
дамуындағы инновациялық бағыты»  
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы – Шымкент: М.Әуезов ат. ОҚМУ, 2012ж.  
3 Т. 316 бет. Қазақ және орыс тілдерінде. 
 
Ә 82 
 
Ауэзовские  чтения  –  11:  «Казахстан  на  пути  к  обществу  знаний:  инновационные  направления 
развития науки, образования и культуры
» 
Международная 
н
н
а
а
у
у
ч
ч
н
н
о
о
-
-
п
п
р
р
а
а
к
к
т
т
и
и
ч
ч
е
е
с
с
к
к
а
а
я
я
 
 
к
к
о
о
н
н
ф
ф
е
е
р
р
е
е
н
н
ц
ц
и
и
я
я
 
 
–
–
 
 
Ш
Ш
ы
ы
м
м
к
к
е
е
н
н
т
т
:
:
 
 
Ю
Ю
К
К
Г
Г
У
У
 
 
и
и
м
м
.
.
М
М
.
.
А
А
у
у
э
э
з
з
о
о
в
в
а
а
,
,
 
 
2
2
0
0
1
1
2
2
 
 
г
г
.
.
 
 
 
 
3
3
 
 
Т
Т
.
.
 
 
3
3
1
1
6
6
 
 
с
с
.
.
 
 
 
 
К
К
а
а
з
з
а
а
х
х
с
с
к
к
и
и
й
й
,
,
 
 
р
р
у
у
с
с
с
с
к
к
и
и
й
й
 
 
 
I
I
S
S
B
B
N
N
 
 
9
9
9
9
6
6
5
5
-
-
0
0
3
3
-
-
2
2
7
7
4
4
-
-
2
2
 
 
 
 
Бас  редактор:  Мырхалықов  Ж.Ҥ.  -  М.Әуезов  атындағы  Оңтҥстік  Қазақстан  мемлекеттік 
университет  ректоры,  т.ғ.д.,  профессор;    Сатаев  М.И.  –  тӛрағаның  орынбасары,  ҒЖ  және  ХБ 
жӛніндегі  проректор,  т.ғ.д.,  профессор;  Айменов  Ж.Т.  –  бірінші  проректор,  т.ғ.д.,  профессор; 
Сабырханов Д.С. – оқу-әдістемелік жҧмысы бойынша проректор, т.ғ.д., профессор; Искаков Т.Ӛ. – 
ректор  кеңесшісі,  т.ғ.д.,  профессор;
 
Байболов  Қ.С.  –  оқу  ісі  және  ақпараттық  технологиялар 
жӛніндегі проректор, т.ғ.к., доцент; Бейсенбаев С.Қ.-ӘжТЖ жӛніндегі проректоры, п.ғ.д., доцент; 
Протопопов  А.В.  –  инновациялық  орталығының  бастығы,  т.ғ.д.,  профессор;  Тағыбаев  Д.Д.  –  Ә 
және Ш жӛніндегі проректор, т.ғ.к.; Махашов Е.Ж. – ғылыми-зерттеу басқармасының директоры, 
т.ғ.к.;  Бескенов  Н.Б.  -ҒЗБ  техникалық  ғылымдар  бӛлімінің  бастығы,  т.ғ.к.;  Аңламасова  Г.А.-ҒЗБ 
гуманитарлық  және  педагогикалық  ғылымдар  бӛлімінің  бастығы,  п.ғ.к.;  Назарбекова  С.П.,  ОӘБ 
директоры,  х.ғ.д.,  профессор;  Тілеубердиев  Б.М.  –  филология  факультетінің  деканы,  ф.ғ.д., 
профессор;  Нурлыбекова  А.Б.  –  педагогика  және  мәдениет  факультетінің  деканы,  п.ғ.д., 
профессор;; Сарықҧлов Қ.Р. – заңтану және халықаралық қатынастар факультетінің деканы, з.ғ.к., 
доцент;  Сейдахметов  М.К.  –  экономика  және  қаржы  факультетінің  деканы,  э.ғ.к.,  доцент; 
Анарбаев А.Ә. – химия-технологиялық факультетінің деканы, т.ғ.д., профессор; Байжанова С.Б. – 
жеңіл және тамақ ӛнеркәсібі факультетінің деканы, т.ғ.к., доцент; Садықов Ж.А. – қҧрылыс және 
кӛлік  факультетінің  деканы,  т.ғ.к.;  Бесбаев  Ғ.Ә.  –  ақпараттық  технологиялар,  телекоммуникация 
және  автоматтандырылған  жҥйелер  факультетінің  деканы,  ф.-м.ғ.к.,  доцент;  Жылқыбаев  Ә.К.  – 
агроӛнеркәсіп  факультетінің  деканы,  б.ғ.к.;  Мадияров  Н.К.  –  жаратылыстану-педагогикалық 
факультетінің  деканы,  п.ғ.к.,  доцент;  Демеуов  А.Қ.  –  денетәрбиесі  және  спорт  факультетінің 
деканы,  п.ғ.к.,  доцент  м.а.; Мырзалиев  Д.С.  –  механика және  мҧнайгаз ісі факультетінің  деканы, 
т.ғ.к., доцент. 
 
 
 
УДК 378 
ББК 74.58 
 
 
 
 
I
I
S
S
B
B
N
N
 
 
9
9
9
9
6
6
5
5
-
-
0
0
3
3
-
-
2
2
7
7
4
4
-
-
2
2
 
 
 
 
 
М.Әуезов атындағы Оңтҥстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2012 
Южно-Казахстанский государственный университет им.М.Ауэзова, 2012 
 
 
 
 
 

3 
 
ҚАЗІРГІ  ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ КЕЗЕҢІНДЕГІ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӚНЕР 
САЛАСЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУЛЕР 
_____________________________________________________________________________ 
 
ИCСЛЕДОВАНИЯ В ОБЛАСТИ КУЛЬТУРЫ, ИСКУССТВА НА СОВРЕМЕННОМ 
ЭТАПЕ СОЦИАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ
 
 
УДК 66.047.775 
 
ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦИИ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ 
КАЗАХСТАНА 
 
Абдикулова З., Шукенова Г. 
МКТУ им. Х.А.Ясави, Туркестан, Казахстан 
 
Түйін 
Бұл  мақалада  жоғары  білім  саласының  экономикалық  дамуының  қазіргі  маңызды  тенденциясы  – 
интернационализация,  студенттердің  және  оқытушылардың  мобильділігі,  оқу  жоспарлары  мен 
бағдарламалардың  интернационализациялануы,  жоғары  оқу  орнының  региональды  және  халықаралық 
жүйесін құру сияқты негізгі формалары мен сипаттамалары қарастырылған. 
 
Summary 
This  article  deals  with  one  of  the  most  important  up-to-date  tendencies  of  economical  development  – 
internalization  concerning  the  higher  education  its  general  forms  and  characteristics  such  as  mobility  of  students 
and  teachers,  internalization  of  curriculums  and  programs,  creation  of  regional  and  international  high  school 
networks. 
 
Рост международной открытости национальных культур, основные мировые тенденции развития 
человеческой цивилизации своеобразно преломляются в системе образования.  
В  частности,  постоянно  возрастающие  по  объему  и  все  более  разносторонние  по  содержанию 
мирохозяйственные    связи  формируют  потребность  в  универсальных  кадрах  специалистов, 
получающих  профессиональную  подготовку  в    университетах.  Это  приводит  к  тому,  что  содержание 
национальных  систем  высшего  образования  естественно  стремится  к  так  называемым  ―мировым 
стандартам‖, вырабатываемым мировой наукой и техникой [1].  
В  современном  мире  университет  -  это  «двигатель»  регионального  развития.  Сегодня  вузы 
призваны  стать  основными  ресурсными  центрами  для  общества  и  государства,  осуществляя 
социальную  функцию.  Выполняя  свои  обязательства  перед  сообществом,  они  обязаны  не  только 
заниматься  наукой  и  преподаванием,  но  и  придерживаться  этики  корпоративной  социальной 
ответственности по принципу бизнес-институтов. 
Социальная  ответственность  вуза  -  это  основное  направление  национальной  образовательной 
политики.  Социально  ответственный  университет  способствует  ускорению  развития  региона 
присутствия,  уменьшению  политических  и  социальных  рисков,  укреплению  международных 
экономических  связей  региона  и  страны  со  странами-партнерами,  укреплению  репутации  вуза, 
увеличению  ценности  его  бренда,  инвестиционной  привлекательности.  Социальная  ответственность 
университета полезна для долгосрочного успеха самого вуза и для общества в целом, поэтому должна 
быть неотъемлемой частью его стратегии и долговременной политики. 
Социальная  ответственность  вуза  реализуется  в  двух  направлениях:  интернационализация  и 
регионализация. 
Под  интернационализацией    высшего  образования  подразумевают  процесс  интеграции 
международного  и  межкультурного  измерения  в  образовательные,  исследовательские  и 
обслуживающие функции университетов. 
Регионализация  проявляется  в  тесном  сотрудничестве  вуза  с  бизнесом,  научными  центрами, 
обществом, учебными заведениями и органами власти региона [2]. 
Интернационализация университета заключается в обучении иностранных граждан, привлечении 
зарубежных  преподавателей,  иностранных  стажировках,  студенческих  обменах,  международных 
исследованиях, конференциях, грантах. 
Интернационализация  высшего образования основывается  на универсальном  характере знаний, 
на  мобилизации  коллективных  усилий международного  научного  сообщества.  Это  проявляется  как  в 

4 
 
возрастающей  роли  международного  сотрудничества  в  деятельности  образовательных  заведений  и 
организаций, так и в появлении национальных организаций, программ и фондов. 
Интернационализация  образования  преследует  различные  цели:  диверсификация  и рост 
финансовых поступлений через привлечение иностранных студентов на платное обучение; расширение 
учебных планов и обучение своих студентов в зарубежных вузах-партнерах; расширение региональной 
сети  вуза  для эффективного  использования  своих  ресурсов;  повышения  качества  образования 
и исследований  за счет  участия  студентов  и преподавателей  в международном  процессе  обмена 
знаниями  и др.  Развитие  международного  межвузовского  сотрудничества  позволяет  организовывать 
совместные  исследовательские  проекты,  обменные  программы  для студентов  и преподавателей, 
специальные  программы  для иностранных  студентов.  Большинство  современных  вузов  вовлечено 
в международную  деятельность,  но это как правило  наиболее  простой,  обыденный  уровень 
интернационализации.  На более  высоком  уровне  интернационализация  высшего  образования  может 
рассматриваться 
как процесс 
систематической 
интеграции 
международной 
составляющей 
в образование, исследования и общественную деятельность высших учебных заведений. 
  Главные  направления  интернационализации  высшего  образования  ориентированы  на: 
объединение  педагогических  усилий  и  ресурсов;  популяризацию  идеалов  взаимного  уважения; 
совершенствование образования за счет международного опыта; обеспечение занятости специалистов с 
высшим  образованием  на  международном  рынке  труда;  формирование  у  выпускников  высших 
учебных заведений качеств и знаний, необходимых для функционирования за пределами собственной 
страны. 
Из  года  в  год  растет  число  студентов,  исследователей  и  преподавателей,  которые  обучаются, 
работают,  живут  и  общаются  в  интернациональной  среде.  Поощряется  мобильность  студентов  и 
преподавателей,  расширяются  масштабы  изучения  иностранных  языков  и  культур,  сближаются 
учебные  программы  и  дипломы.  Благодаря  достижениям  технологической  революции 
непосредственные  контакты,  поездки  студентов  и  преподавателей  дополняются  или  заменяются 
виртуальной мобильностью с помощью новейших технических средств. 
Коммуникативные  технологии,  дистанционное  обучение  позволяют  сделать  международное 
сотрудничество университетов более иноформативным и интенсивным. 
Международное  сотрудничество  меняет  свои  формы  и  виды  деятельности,  накапливая 
потенциал для решения триединой задачи: достижения такого уровня высшего образования, который 
соответствовал  бы  потребностям  современного  международного  социума;  выравнивания  уровней 
национальных образовательных систем; подготовки квалифицированных кадров. 
Международная  интеграция  открывает  новые  горизонты  для  выпускников  высшей  школы. 
Хорошее  знание  иностранных  языков  и  глубокое  изучение  экономических,  социальных,  культурных 
условий жизни и ментальности других народов открывают двери во многие секторы международного 
рынка труда [3].  
Приоритетными  элементами  интернационализации  считаются:  обмен  студентами,  изучение 
иностранных  языков,  изучение  интернационализованых  программ,  работа  и  обучение  зарубежом, 
международные студенты, программы дублирования ступеней, межкультурное обучение, лекционные 
диктаты для иностранных профессоров, исследовательские элементы, такие как обмен профессорами, 
исследователями  и  выпускниками,  совместные  исследовательские  проекты,  исследовательские 
соглашения,  международные  конференции,  посещение  профессорских  лекций,  преподаватели, 
владеющие вторым языком, гарантии взаимного признания дипломов о высшем образовании, создание 
интернациональных учебных программ, состыковка национальных программ высшей школы третьего 
цикла с программами послевузовского образования в странах, придерживающихся англо-американской 
модели  "бакалавр-магистр-доктор",  международные  и  межкультурные  события,  стратегические 
альянсы  с  частными  и  государственными  институциями,  проекты  международного  содействия, 
тренировочные  программы  и  отдаленное  образование,  социальное  обеспечение,  участие  в 
международных сетях, международные академические возможности [4].  
Самая  высокая  доля  иностранных  студентов  соответствует  университетам  Великобритании, 
США.  За  ними  следуют  высшие  учебные  заведения  европейских  стран,  Австралии  и  Канады. 
Наименьшая доля международных студентов принадлежит китайским и казахстанским вузам.  
В  Международном  казахско-турецком    университете  количество  иностранных  студентов 
составило 1059 . Количество иностранных студентов МКТУ приведено в таблице 2. 
Интернационализация - один из ключевых факторов конкурентоспособности вуза в современном 
мире. 
 
 
 

5 
 
Таблица 2 - Число иностранных студентов МКТУ им.Х.А.Ясави 
 
Страна  
Количество студентов, чел.  
%  от  общего  приема 
иностранных студентов  
Тюркоязычные государства 
615  
58,0  
Таджикистан  
52  
4,9 
Туркменстан 
88 
8,3  
Украина 
30  
2,8  
Монголия  
23  
2,2  
Узбекистан  
162  
15,3  
Россия 
28 
2,6 
Прочие страны  
61  
5,8 
 
Направления  интернационализации  Международного  Казахско-Турецкого  университета  им. 
Х.А.Ясави представлены на рис. 1. 
 
Рисунок 1. Направления интернационализации вуза  
В  Международном  казахско-турецком  университете  действует  около  60  договоров  с 
международными  организациями.  МКТУ  является  крупнейшей  региональной  площадкой  для 
проведения мероприятий международного масштаба. 
МКТУ  им.  Х.А.Ясави  участвует  как   равноправный  партнер  в  программе  Темпус  по  проекту 
TEMPUS  158918-TEMPUS-2009-AT-JPCR  ―Teaching  Competency  and  Infrastructure  for  e-Learning  and 
Retraining‖ - ―Учебные компетенции и инфраструктура для e-Learning и переподготовки‖ [5].  
Участники  проекта  от  МКТУ    ведут  работу   в  рамках    международной  программы   Темпус 
Европейского  Сообщества  (ЕС)  по  выполнению   целей  и  задач   проекта  CANDI.   С  самого   начала 

6 
 
работы  над  проектом  партнеры  из  девяти  стран  согласно  плана  проекта  проводят  обсуждение 
основных вопросов по e-learning обучению.  
Программа  Темпус  содействует  усовершенствованию  образования,  взаимодействия  и 
сотрудничества между вузами Республики Казахстан, стран-партнеров и Европейского Союза.  
Основные  индикаторы  результативности  и  базовые  показатели  интернационализации 
образовательного процесса Программы развития МКТУ в 2011 г. представлены в таблице 3. [5].  
 
Таблица  3  -    Достижение  индикаторов  результативности  и  базовых  показателей     
интернационализации  образовательного процесса программы развития  МКТУ 
Наименование показателя / индикатора  
2011 г. 
% выполнения  
План  
Факт  
Количество 
организованных 
международных 
мероприятий (конференций, выставок, симпозиумов), ед.  
15  
17  
113 
Доля обучающихся иностранных студентов, %  
2,5  
2,5  
100  
 
Численность  зарубежных  студентов  является  одним  из  критериев,  который    учитывается  при 
составлении  топ-500  лучших  вузов.  Международный  казахско-турецкий  университет  им.  Х.А.Ясави 
должен уделить огромное внимание интернационализации вуза.  
Сегодня  экономический  центр  тяжести  планеты  перемещается  на  Юг  и  Восток.  Около  68  % 
роста мировой экономики в 2012 г. обеспечат развивающиеся рынки, среди которых - Индия и Китай с 
миллиардным  населением  [3].  Казахстану  необходимо  сотрудничать  с  этими  странами,  выстраивая 
равные партнерские отношения.  
Смена парадигм должна наблюдаться и в образовании. Сейчас МКТУ  в основном ориентируется 
на студентов из тюркоязычных государств. Необходима диверсификация географии приема студентов. 
Развитие образовательных услуг должно выходить на развивающиеся образовательные рынки. 
 Интернационализация  МКТУ  повысит  репутацию  вуза,  увеличит  ценность  его  бренда, 
инвестиционную привлекательность и приведет к укреплению международных экономических связей 
со странами-партнерами.  
МКТУ им. Х.А. Ясави станет университетом мирового уровня.  
 
Литература 
1.
 
О высшем и послевузовском профессиональном образовании: Закон РК. 
2.
 
Галушкина М. Экспорт образования //Эксперт. 2004.  
3.
 
ВанДузер Э., Холлидей Э. Международная торговля услугами и правила ее регулирования //Россия и 
международная торговая система /Под ред. Э. ВанДузера,  С.Ф. Сутырина, В.И. Капусткина.  - СПб.: 
`Петрополис`, 2000. 
4.
 
Зверев  Н.И.,  Пелихов  Н.В.  К  вопросу  о  формировании  приоритетного  направления  федеральной 
программы развития образования `Экспорт образовательных услуг России` // Вестник ЦМО МГУ. 
5.
 
Международный Казахско-Турецкий университет им. Х.А.Ясави. 2012. 
 
 
ӘОЖ_379.8 
 
ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ӚНЕРІ МЕН САЛТ ДӘСТҤРІНДЕГІ ТЕАТР ЭЛЕМЕНТТЕРІ 
 
Абсаматова Е.А. 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент,Қазақстан 
 
Summary 
    The article discusses the elements of theater, presented in the Kazakh folk art traditions and ritual 
 
Резюме                                                                                                                                                  
В статье рассматривается элементы театра, представленные  в казахском народном  
искусстве обычаях  и обрядах. 
 
  Жҧмыр жердің қай бҧрыш қай белдеуінде мекендеген қандай бір ел болмасын, ӛзіне тән, дініне, 
жылдың  кезектескен  маусымдарына  кәсіп  еткен  шаруашылығына,  тҧрмыс-салтына  арналған  мереке-
жиындары бар.  
Ежелгі Грецияда жҥзім шаруашылығына байланысты, оны жерден ашып қайта кӛму сәттерімен 
жемісін жинап, шарабын салу кезеңдерінде Дионис қҧдайдың қҧрметіне арнаған, жылына бірнеше рет 

7 
 
қайталанатын  ҥлкен  мерекелер  ӛткізілген.  Солтҥстік  елдерінде  аңшылықтың  жаңа  маусымның 
басталар  кезде  пір  тҧтқан  аю-Амбаның  қҧрметіне,  шығыс  елдері  мҧсылмандарының  ―Ҧлыстың  ҧлы 
кҥніне‖ арнап ӛткізетін Наурыз мейрамы т.с.с. мерекелері бар. 
Міне,  осы  мереке-думандар  сән-салтанатын,  ойын  –  сауықтарын,  ел  тамашалар  қызығын 
ӛздерімен  бірге  дҥниеге  ала  келді.  Шын  мәнінде  мереке  адамзаттың  тазалыққа,  шаттыққа  кӛңіл 
шабытының серпілісіне арналған рухани науқаны. Ол қоғамның әсемдік талғамына бір ауыздан дауыс 
беруі іспеттес. 
Яғни кең кӛлемде ой таратсақ кӛк кҥмбез аспан аясында ӛмір сҥрген ҧлт пен ҧлыстардың талай 
ғасырлар  бойы  елеуден  ӛткізген  мәдениет  пен  ӛнердің  қазына-қорына  жинақтаған  асыл  рухани 
дҥниелерін  әлем  кӛрмесіне  ҧсыныс  еткен  жихазындай.  Ӛткізілген  мерекесі  мен  сабақтасқан  ӛнердің 
алтын тізбегінің мәніне қарап әрбір елдің тарихи, рухани мҥддесін айдан ашық бағалауға болады. 
Ал, қазақ халқы шаруашылық пен саят маусымдық мерекелерімен қатар ӛзге ҧлттардан ерекше, 
мерекелерден  тыс  кӛш-қон  жайлаудағы  сейіл,  қымызмҧрындық,  бастанғы,  алтыбақан  сияқты  тҥрлі 
ойын-сауық демалыстарды ӛнердің әр алуан жанрмен кӛркемдеп отырған. 
Дҥниеге  шыр  етіп  келіп,  қара  жерге  кірер  шағына  дейінгі  адам  баласының  ӛсіп-есею 
жылдарындағы тойларын «әсем ән мен тәтті кҥй» ӛлең- жырлармен марапаттап отырды емес пе?! 
Кҥнделікті жарысқан қарапайым ӛмірдің ӛзінде кҥндізгі тіршіліктен кейін, бҥкіл ел жиналып, 
кешқҧрым қараша ҥйдің ішінде батырлар жырын ҧзақ-ҧзақ дастандар Қозы-Кӛрпеш – Баян-Сҧлу, Қыз 
Жібек  сияқты  поэмаларды  тыңдап  тамашалаған.  Міне  осы  ӛлең-жыр  мен  ҧзақ  оқиғаны  баяндайтын 
дастандардың  ӛрбуінен  және  оныжеткізуші  ақындардың  жыршылардың  орындау  әдісінен  драмалық 
театр элементтерін байқауға болады. Әсіресе «Поэзиялық ауыз әдебиетіндегі драмалық театр жанрына 
қатты ҧқсайтын тҥрдің бірі- ақындардың айтысы» .(1) 
Мҧндағы  дарамлық  элементтер  ақындардың  бірме-бір,  кезекпен  сӛз  қайыруында  драмалық 
кейіпкерлердің диалогы, монологы тәрізді келіп отыруында. 
Айнала  тыңдап  отырған  жҧрттың,  театрдың  залында  спектакль  кӛріп  отырған  адамдардай, 
ақынның  ҧтымды,  ӛткір  сӛздеріне  егіліп,  ақынмен  бірге  ӛмір  сҥруінде.  Әрбір  ақынның  жанкҥйері 
кӛпшілік сахна. 
Ақынның  жҧрттың  ынтасын  аударуындағы  қимыл-қозғалысы,  бет-  қҧбылысындағы 
тартымдылық, қолындағы домбырасын, кӛзін, дене ырғағын ойнатуындағы табиғи жарастығы, сахнада 
ойнайтын профессионал актердің шеберлігі сияқты. 
Осы  келтірілген  мысалдардан  кейін-ақ,  қазақ  даласында  «театр»  деген  сӛздің  ӛзі  ӛмір 
сҥрмегенмен  оның  элементтері  халқымыздың  ӛнерінің  алтын  діңгегінің  еңсесін  кӛтеріп  әрлендіре 
тҥскен жайқалған жасыл бҧтақтары екеніне оңай кӛзіміз жетеді. 
В.Н.Всеволодский-Гернгросс  «XVII-  ғасырдың  ӛзінде  –ақ  «театр»  термині  пайда  болғанға 
дейін  театр  ӛнері  бізге  таныс  еді.  Ал,  «комедияны»одан  да  ертеректе  «сауық»  «потеха»  дейтінбіз. 
Сахнаның  мағынасын  ҧғындыратын  «театрум»  деген  термин  бізге  1702  жылы  жетті»  (2)-  деп 
тҧжырымдауы біздің ойымызды қуаттағандай. 
Әйтсе  де  таетр  ӛнерінің  шын  мағынада  қазақ  сахарасында  ӛмір  сҥргенін  тарих  ғылымының 
докторы  Қ.  Байпақов  мырзаның  Оңтҥстік  Қазақстанның  X-XII  ғасырда  ӛмір  сҥрген  Қҧйрық-Тӛбе 
қалашығында  ӛткізген  археологиялық  қазбалардан  табылған  маска  туралы  «Қазақстанның 
териториясында қуақының маскасы бірінші рет табылып отыр. Бірегей мҧндай олжаның табылуы Х – 
ғасырда-ақ  біздің  ӛлкемізде  театрдың  артистердің  болғанына  сеніммен  қарауға  мҥмкіндік  береді. 
Маскада  шығыс  еліне  тән  жайдарлылық  нышаны  азияттың  кескін-келбетін  дәл  береді.»(3)–  деп 
интервью бергені кҥмәнсіз дәлелдегендей.  
Археологиялық  болжамы  бойынша  Қҧйрық-Тӛбенің  орнында  ортағасырдағы  ең  ірі  саяси-
мәдени орталық Кедер қаласы болған. 
Қазақ  даласындағы  ӛмір  сҥрген  сайқымазақтар  мен  қу  шаншарлар  ӛнері  театр  ӛнерінің  ең 
басты  элементі  болып  табылады.  «Қазақ  және  қырғыздарда  театр  ӛнері  –  ең  қызық  ӛз  бастамасын 
орындаушының  ойдан  шығарған  әңгіме,  кӛріністерін  шеберлікпен  орындау  ҥлгісінен  алады. 
Қазақтарда ол «қу», ал, қырғыздарда «қуудул» деп аталады. Қазақтың бҧл қуақылары әдетте бір топқа 
бірікпей әрқайсысы жеке ел аралап ӛнер кӛрсетеді». (4) 
Қу,  шаншар,  сайқымазақтар  ӛзінің  басынан  кешкен  әр  тҥрлі  қызық  жағдайлары  мен 
таныстарының айтқан оқиғаларынан қҧрастырылған монопьесасымен жиналған топ алдына шығатын. 
Ал,  бҧл  дегеніміз  нағыз  Европа  ҥлгісіндегі  моноспектакль  (монос-грек  тілінде  бір  деген,  ал,  драма  –
әрекет, спектакль-латын тілінде «кӛрініс» деген ҧғым береді.(5) 
Қу, сайқымазақ, шаншарлар ӛткірлігі мен тапқырлығымен әлдекімдердің жағымсыз қылықтарын 
айнытпай  салар  қабілеттілігімен  жҧрттарды  ӛзіне  баурап  алатын.  Оларсыз  бірде-  бір  мереке-  жиын 
тойлар ӛтпейтін. Әйгілі қуақыларды әр ауыл таласа- тармаса кезектесіп қонаққа шақыратын. Олардың 
ӛнерін кӛруге алыс-алыс ауылдардан жҥздеген шақырым жерден қҧмар кӛрермендер арылып келетін. 

8 
 
Кӛбінесе  олар  кӛп  халық  жиналған  жәрмеңкелер  мен  бҧқаралық  мерекелерде  ӛнерін  кӛрсететін. 
Сондықтан  да  қоршаған  кӛрермендер  алдында  қас-қабағының,  қол-  ишаратының  мән-мағынасын, 
дауыс ырғағын, сӛз саптауын, оның жетуі ҥшін бар шеберлігін салуы тиіс. Бҧл да театр ӛнерінің талап- 
тілегі. Бҧлар әр тҥрлі дауысты салуда ҥлкен жетістіктерге жеткен. Иттің ҥргенін, қойдың маңырағанын, 
жылқының  кісінегенін,  желдің  ызыңын  қиналмай-  ақ  нанымды  етіп  жеткізетін.  Әсіресе  ӛздері 
дайындаған монопьесаларындағы кейіпкерлерді айнытпай салуға аса кӛңіл аударатын. Бҧл ҥшін оларда 
ҥлкен  кӛргенділік,  мҧқияттылық,  ерікті-еріксіз  незер  аудару  қабілеттілігі  басым  болуы  керек.  Қу, 
шаншар,  сайқымазақтар  ӛнердің  барлық  тҥрлерін  шебер  орындай  білген.Олар  ән  айтып,  кҥй  тартып, 
кейбіреулері цирктің ӛнерлерін де кӛрсете алған. 
Міне  осы  қу,  шаншар,  сайқымазақ  ӛнерінің  белгілі  ӛкілі  Кеңестер  Одағының  артисі  Қалыбек 
Қуанышбаев  еді.  /1893-1968/.  Ол  жас  кезінен-ақ  ӛз  халӛының  асыл  ӛнерін  бойына  сіңіре  білді. 
Қҧйқылжыта ән салумен қатар кҥлдіргі әңгіме айтуға бейім Қалибек шаншардың кҥлдіргі қурарынан 
ӛнеге алды. Қоянды жәрмеңкесіндегі тамаша ойын-сауықтың ҧйтқысы болды. «Қалыбек пен Омардың 
мысқыл әжуасы аралас, майын тамызып, шебер айтатын кҥлдіргі әңгімелерін ор қояндай секіріп, қыран 
бҥркіттей  шыңқылдаған  Зарубай  Кҥлсеитовтың  сиқырлы  ойынын  кӛріп,  дҥйім  жҧрт  бейне  бір 
театрдың ӛнерін тамашалағандай әсер алатын» (6) 
Қалибек  Қуанышбаев  сол  кездің  ӛзінде-ақ  керемет  актерлық  дарынын  танытуымен  қатар,  ащы 
мысқыл, ӛткір әжуа, тақпақ-ӛлеңдердің авторы, әрі кӛркем орындаушысы болатын. Қ.Қуанышбаев ӛзі 
жасап  алған  репертуарындағы  «Қыз  ҧзату»,  «Қой  кҥзету»,  «Қарабай»,  «Сарыбай»,  «Қу  қҧдай»  т.б. 
шағын  сатиралық  әңгімелерінде  тҧрмыстық  қиыншылығын  бай  шонжарлардың  ӛктемдігін,  билердің 
әділетсіздік  істерін  ащы  мысқылмен  тҥйрейді.  Қалибектің  ҧстаздары  әрі  нағашылары  Тонтай, 
Торсықбай, Мауқай сияқты Шаншар руынан шыққан «ащы тілді» қулар кез-келген ауылдың қҧрметті 
қонағы еді. 
Олардың  қатты  мысқыл  әңгімелері  ел  арасында  әкеден  балаға  тарап  отырды.  Бҧл  әңгімелерді 
кӛбінесе бір қудың ӛзі ғана орындайтын. 
1950-ші  жылы  Мәскеуден  шыққан  «Қалибек  Қуанышбаев»  атты  О.Олидордың  кітабында  ӛте 
қызық уақиғаларды кӛрсетеді. Әлі жас Қалибек киіз ҥйдің жанынан ӛтіп кетіп бара жатып іштегі кӛп 
адамның  дауысын,  олардың  қалжыңдасқанын,  ән  айтқандарын,  кҥлгендерін,  дауласқандарын  байқап 
қалады.  Киіз  ҥйге  кіргенде  жалғыз  ӛзі  дауыстап  дайындық  жасап  жатқан  Маухайды  кӛргенде  жас 
баланың таң қалғаннан ауызы ашылып қалады. (7) 
Қалибек,  Зәрубай  және  Жынды  –Омар  кӛбінесе  жәрмеңкелерге  бірге  баратын.  Олар  жҧрт 
жиналған  жерларда  кӛріністер  кӛрсетіп  кӛрші  ауылдарда  немесе  жәрмеңкелерде  болған  уаӛиғаларға 
арнап шумақтар шығарып әнімен айтатын. Бҧлар ӛтір жатқан жәрмеңкенің тірі газеттері іспеттес еді. 
Жәрмеңкедегі  дҥниеқор  байларды  ала  аяқтарды,  арам  саудагерлерді  келемеж  еткенде  кӛбісі  киіз 
ҥйлеріне сҥңніп қайта шығуға жҥрексінетін. 
  Ӛзекті  мәселені  кӛтеру,  ӛткірлік,  суырыпсалу  қабілеттілігі  қу,  шаншар,  сайқымазақтардың 
негізгі қасиеттері болатын. 
  Қалибек Қуанышбаевтың әйгілі «Қыз ҧзату» мен «Қой кҥзетуі» де кӛрермендер алдында ҥлкен 
сҧраныспен,  табыспен  ӛтетін.  Тыңдаушыларды  Қалибек  шын  мәнініде  елітіп  басқа  дҥниеге  алып 
кететін.Отар кҥзететін қойшылар ҧйықтап қалмау ҥшін бір-біріне әр тҥрлә уақиғалар айтып ән салып, 
әзілдесуде  жымыңдаған  жҧлдыздар  ойнаған  аспан  аяында  тәтті  сезім  қҧшағында  қыз  бен  жігіттің 
кездесуі,  бір-біріне  жай  ғана  ҥн  қатқандары  естіледі.  Осы кезде  сондай  бейбіт-  тыныш  тҥн  тынысын 
отарға шапқан қасқырлар шабуылы бҧзыр жібереді. Қалибек азан-қазан болған отарды, ҥрген иттерді, 
ҥріккен аттың пысқырғанын, кісінегенін, адамдардың атой салуын ҥлкен шеберлікпен, суреткерлікпен 
орындайды. 
Міне, нағыз спектакль. Монодраманың озық ҥлгісінен қойған моноспектакль.