Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының ЕҢбектері

15 
 
ӘОЖ  398.1 (008) 
 
ГРИМ ӚНЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ 
 
Альжанова Б.Т., Жолдасбекова Қ.А., Мҥтәлиев Х. 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме  
          В данной статье расматриваются вопросы  становления и развития искусства грим.. 
 
Summary 
          In this article, questions are risen formation and development of the art make-up .. 
 
Грим  ӛнері-  бҧл  сахнаның  безендіру  және  әртістің  сырт-пішінінің  (әсіресе  бетінің)  гримдік 
бояулардың,  пластикалық  жабыстырмалар,  шаш  жабыстырғыш  (парик,  сақал-мҧрт,  бакенбарды,  қас, 
кірпік),  оның  тҧлғалық  травтовкасының  ӛзгеруінің  ӛнері,  рольдің  және  режиссердың  спектакльдің 
барлық  шешіміне  сәйкестігі.  Грим  шығармашылық  процесс  және  әртістің  ролімен  жҧмысының 
аяқтаушы кезеңінің бірі болып табылады. Жақсы грим дҧрыс таңдалған костюмнің бӛлігіндей әртістің 
кӛңіл кҥйіне әсер етеді. Орыс театрының ҧлы реформаты К.С. Станиславскийдің ойынша  «гримді табу 
сәтін ҧлы қуаныш сәті» деп есептеген.  Грим – актердің сомдағалы отырған тҧлғаға ҧқсауы ҥшін сырт 
келбеті  ғана  әрлейтін  элемент  болуымен  қатар  ӛзге  де  маңызға  ие.  Рольге  дайындалу  барысында 
шығармашылық  ізденіс  ҥстіндегі  актер  ҥшін  грим  талғап  табу  образды  жан-жақты  кӛрсетуге,  оның 
ішкі қырларын  аша тҥсуге жаңа бір серпін береді. Театрлық гримнің алғашқы тҥрлері денені сиқырлы 
бояу  және  дәстҥрлі  маскалары  алғашқы  қауым  адамдарының  сиқырлы  және  онимистикалық  діни 
кӛзқарастарының  негізінде  пайда  болған.  Олар,  мысалы,  дәстҥрлі  билеу  маскалары  мен  Америкалық 
индеецтердің  «сиқырлы»  гримдеулері.  Ӛлген  адамдардың  бейнесін  сомдау  негізінде  пайда  болған. 
Малайзиялық маска театрының әртістерінің тҥрлерін алғашында тек ауыз және кӛз, кейде мҧрын жағы 
ғана  ашық  айғыздалып  жағылған  дӛңгелек  тақтайша  жауып  тҧрған.  Маска  кҥріш  желімдері  арқылы 
жасалады. Ол әртіс бетіне бірнеше қабат болып жағылады. Бҧл мҥсін кепкеннен кейін, олардың ӛзіндік 
мінездерін, кескіндерін бейнелейді. Бҧл бейнелер мифологиялық кейіпкерлер, олар ҥндістердің ежелгі 
Рамаяна  және  Махабхарата  эпостарынан  алынған.  Бҧл  аталған  типтерді  гримделуіне  байланысты  5 
топқа бӛлеміз:  
1-ші  топқа  жағымды  кҥштерді  бейнелейтін  қҧдайлар  мен  батырлар  жатқызылды.  Мысалы  : 
Рама, Зевс қҧдайы. 
2-ші топқа жағымсыз кейіпкерлер жатады, мысал ретінде : Равано, Камса және т.б 
3-ші  топқа  «орман  мекендеушілер»  яғни  жартылай  дию  және  жартылай  жануар  типтес. 
Олардың гримі қызыл немесе ақ тҥске боялған қою, қатты сақалдан жасалады. 
4-ші  топқа  әйел  тектес  диюлар  жатады.  Оларды  қара  тҥске  бояп,    ауыздарына  ҥлкен  ақ  ҧры 
тістер қойылады. 
5-ші  топқа  данышпандарды,  қҧдайларды,  патшаларды  жатқызады.  Оларды  тек  кҥріш опасымен 
ғана  гримдейді.    Бҧндай  дәстҥрлі  әрекеттер  кейін  келе  нағыз  театрлық  кӛріністерге  айнала  бастады. 
Театрдың  қалыптасуы  барысында  әртістердің  тҥрін  ӛзгертудің  әр  тҥрлі  әдістері  пайда  бола  бастады, 
бірақ басында олар дене бояуы мен маска жасаудың ӛзіндік қуаттық мағыналарын сақтады.  Кейін келе 
әр театрдың ӛзіндік әртістерді гримдеу мен маска тҥрлер пайдаланды.  Бертін келе  VIII ғасырда тан 
династиясы  кезеңінде  Сюань  Цзуно  патша  тҧсында  қытай  театрында  символдық  гримдер  даму 
ҥрдісінде болды. Европалықтар ҥшін тҥсініксіз символдық тҥстер, қытайлықтар ҥшін ҥлкен мағынасы 
бар.  Мысалы  :  ақ  тҥс  қатыгез  және  сҧм  адамды  білдірсе,  қара  тҥс  адал  және  әзіл  адам  бейнесін 
кӛрсетеді.  Бҧл символ сҧм адамдардың іс-әрекеттері негізінде пайда болған яғни олар ҧрлық-қарлық 
жасағанда беттері бҥлк етпей, сол қалпында қалады. Ал әдепті адам ӛтірік айтқанда екі беті қызарады, 
сондықтан  қызыл  тҥс  адалдықты,  шындықты  бейнелейді.  Ал  Жапондық  «кабуки»  театрының  гримі 
Қытай  театрының  гримімен  тығыз  байланысты.  Мысалы  :  батырлар-ақ,  сиқыршылар  –  жасыл,  кек 
алушылар  –  қызыл  тҥс,  ал  буддаларда  –  алтын  тҥспен  бейнелеген.  Театрдың  дамуы  және  оның 
ерекшеленуіне байланысты грим маска тҥріне кӛшті. Бірақ грек театрының маскасы кейін келе басқа 
сипат  ала  бастады,  дәстҥрлі  маска  немесе  шығыс  театрының  маскасы  ретінде  қалыптасты.  Алғашқы 
маскілер  ағаштан  жасалған  кейінірек  әртістің  бҥкіл  басын  жауып  тҧратын  дулыға  тәріздес  қылып 
тығыз  гипстен  жасалған.  Поллукс  «Маскілер  каталогі»  еңбегінде  бҧрынғы  эллинистік  театрдың 
маскілеріне  сипаттама  беріп,    шалдың,  жастардың,    әйелдің  және  қҧлдардың  маскісін  кӛрсеткен. 
Поллукстің  тҥсінігінше  маскілерді  бояуынан,  шаш  ҥлгісінен,  бет-әлпетінен  ажыратуға  болады  екен. 
Мысалы : ақшыл тҥсті әйелдің маскасы, қою қара шашты, қайғылы кӛзді бояуы тиіс.  Рим театрында 

16 
 
маскілер дәстҥрлік мағынасынан айырылып, тек театрлық сипат ала бастады. Тек Аттеландықтардың 
ҧғымында ғана әр уақытта масканың тӛрт  типі сақталынған. Макк, Буккон, Папп, және Доссен бҧлар 
Аттеланың  тҧрақты  кейіпкерлері  болды.  Кейде  масканы  сахнада  ойнатуды  ҧят  санайтындар  да 
кездескен. Рим театры масканы грек театрына жақындау ҥшін жасады. Себебі грек театрының әртістік 
дейгейі  биік  дейгейге  кӛтерілген  болатын.  Орта  ғасырлық  мистериалдық  театрда  маскілерді  тек 
«тозақты» ӛлтіретін кейіпкерлерге ғана киген. Кейінірек символдық және фантастикалық кейіпкерлерді 
кӛрсететін  маскілер  жасалынды.  XVI  ғасырда  пайда  болған  Итальяндық  «комедиялық  дельарте» 
маскілері  сахнадағы  қойылып  жатқан  жанрлармен  сәйкес  келді.  «Дельарте  комедиясында»  маскілер 
әртістердің  тек  бетінің  жартысын  жауып  тҧрды,  осылайша  ол  әртіске  ӛзіндік  қимыл-
қозғалыстар(мимика)  жасауға  ерік  берді.  Гримдеу  техникасының  нҧсқауларын  сол  замандағы  сахна 
ӛнерінің  әртістерінің  трактаттарынан  және  бояу  тҥстерінен  білуге  болады.  Ченнино  Ченнини  табиғи 
майымен  жҧмыртқадан  немесе  сҧйық  лақтан  жасалған  гримді  пайдалануды  ҧсынады.  Оның  кеңесі 
бойынша гримді кетіру ҥшін бетті жҧмыртқа сарысымен сҥртіп оған кебек қосылған сумен шаю керек. 
Бҧл операция бірнеше рет қайталанады. Леоне де Сомми гримге кӛп кӛңіл бӛлген, ол ӛзінің «Беседе о 
сценическом  искусстве»  де  былай  жазған  :  «Бет  туралы  кӛп  айтпаймын  себебі  ӛнердің  кӛмегімен 
табиғи жеткіліксіздерді дҧрыстауға болады. Сақалды бояуға, тыртықты жасыруға, бетті ақшыл, сарғыш 
немесе  керісінше  қызартып  қанық  тҥстерін  беруге  болады»  делінген.    Театрда  грим  ҥлгісі  уақыт  ӛте 
маскадан бӛлініп  кәдімгі бояу  косметикасына айналды.  Театрда  әртістің  келбетін  бояу  әдісі  алғашқы 
кезде тылсым және дәстҥрлі келбеті бояудан алынған. Театрдың дамуы мен бҧның бәрі ӛзінің  дәстҥрін 
жоғалтады  және  тҧрмыстық  бояумен  араласып  кетеді.  Осындай  бояу  әдістері  алғаш  Египетте 
қолданылған.  Әртістер  кӛзін,  қасын,  бетін  ағарту  және  қызарту  ҥлгілерін  жасап  сахнаға  шығатын 
болған.    XVII    ғасырда    Княжин  Сумарковтың  трагедия  кейіпкерлері  де  дәл  осылай  гримделген. 
В.В.Смайлов  Водевильде  керемет  гримдер  жасайтын  болған.  Оның  қолынан  атақты  Лир  патшаның 
Шейлок, Ленск, Давыдов шынайы бейнелеудің шыңына жетті. Шынайы грим жасауда Ленсктің еңбегін 
атауға болады. Оның грим жайлы «Заметках о мимике и гриме» деген еңбегі бар.  
   Гримнің  келесі  даму  сатысы  Мәскеу  ӛнер  театрының  суретші-гримері  Я.И.Гремиславскийдің 
жҧмысымен  байланысты.  Бҧл  театр  гримінің  сахнадағы  кӛріністерімен  тығыз  байланысты  екеніне, 
соның  бір  элементі  екеніне  кӛз  жеткізді.  Осыдан  кейін  «грим  стилі»  деген  ҧғым  туды. 
Футуристикалық,  конструктивтік  экспрессионистік  шешімдегі  безендірулер  мен  киімдер,  гримдеудің 
басқа  тҥрін  қажет  етті.  Кеңес  театрының  әртістері  жан-жақты  қарастырылған  және  суреттелген 
тҧлғаларды жасай білуді алға ӛзіндік мақсат етіп қояды. Бҧл мақсатын іске асыру ҥшін кеңес әртістері 
гримдеудің тҥр қисынын меңгеруі тиіс. Гримдеудің шебері болғанда ғана  әртіс, аяқталған тҧлға жасап, 
оны  ӛзгеше  тиянақты,  нақты  тҥрде  жеткізеді  және  кеңес  театрына  тән  стильді  жасай  алады.  Олар 
әртістің  киімі  мен  гримі  біртҧтастықты  қҧрағанды  қалады.  Бҧған  мысалы  камералық  театрындағы 
«Саломея»,  Брамбелла  ханшайымы  және  т.б.  секілді  қойылымдарды  атауға  болады.  Грим  сахналық 
образдың қалыптасуының негізгі компоненті, жалпы шығармашылық ойлар мен қойылым жоспарының 
негізіндегі  кейіпкердің  мінезі  бейнесін,  рухани  және  физикалық  портретін  айқын  кӛрсетуге 
кӛмектеседі.  Грим  бір  мезгілде  табылмаған  және  ӛмірлік  бекітілмеген,  ол  әртістермен  тығыз 
байланысқан (іштей және сырттай)  кезеңмен байланысты, ӛйткені белгілі бір тарихи кезеңде кейіпкер 
туралы  әр  тҥрлі  кӛзқараста  болған.  Гримдеудің  негізі  –  бас  сҥйектің  схемасынан  басталады,  бірақ 
дегенмен  кҥңгірттеуді  едәуір  айтарлықтай  әлсіз  дәрежесімен  жасайды.  Оған  қоса  ашық  қоңыр  тҥсті 
шырайын ірі саңылаулы бақан бояумен және сары тҥсті бояудың қосуымен, яғни губканың кӛмегімен 
жасайды. Гримде әжімдер ҥлкен роль атқарады, маңдайдың кӛлденеңдегі, қас арасы, мҧрын-еріндерді 
анықтап белгілеу қажет. Бҧл жерде бір жайтты ескере кету қажет, неғҧрлым бояу тҥсімі таза, бояулар 
сәйкестігі  болса,  соғҧрлым  нәтижелі  болар  анық.  Бір  уақыттың  ӛзіндегі  режиссерлер  мен 
орындаушылар  ӛздерінің  драматургиялық  шығармаларын  қоюда  әртҥрлі  грим  қолданды.    Осы 
кезеңдегі  Станиславский,  Москвин,  Хмелев,  Качаловтардың  гримдері  гримдеу  ӛнерінің  шыңы  болып 
табылды.  Грим  іс  жҥзінде  қойылымда  режиссерлік  ойналымдардың  белгілі  бір  бӛліміне  айналды. 
Станиславский  ӛз  жҧмысында  гримге  ҥлкен  мән  берді.  Ол  жарқын,  мінездеуші,  қойылымдағы  бас 
кейіпкердің  психологиясын  ашатын,  қойылымның  жалпы  стилімен  сәйкес  келетін  гримді  іздеді. 
Станиславский  гриммен  мимиканың  арасында  тығыз  байланыс  бар  деп  есептеп,  актер  бетіне  кӛп 
мӛлшерде  бояу  жаққанды  қаламады.  Оның  ойынша  ең  жақсы  грим  образды  қайта  туындатуға 
кӛмектесетін  грим  деп  саналды.  Мәскеу  театрының  ҧлы  әртісі  Н.П.Хмелев  париксіз,  гримсіз, 
костюмсіз, декарациясыз кӛрермендер алдында ӛзін жалаңаш сезінетін айтады. Портреттік гримдегі ең 
бастысы  сыртқы,  формальді  ҧқсастық  емес,  образдың  негізін  шығару.  Бҧл  сәтте  грим  ӛнері  суретші-
портретист  ӛнеріне  жақын  болады.  Гриммен  тәжірибелік  жҧмыстарда  есте  сақтау  керек  :  бас 
кейіпкердің  сыртқы  келбеті  теріс  немесе  оң  сапасы  мен  қасиетін  анықтайды.  Мінездің  мимикалық 
тҥрін  грим  арқылы  қосуға  болады.  Гримге  пьесаның  жанры  мен  стильі,  қоюшы  режиссердің, 
суретшінің,  рольді  орындаушының  шешімдері  ықпал  етеді.  Әртістің  суреттегі  гримін  кӛру  арқылы, 

17 
 
оның  ӛнерінің  жан-жақты,  шексіз  екендігін  білеміз.  Ал  опера  және  балеттегі  грим  ҥшін  адам  бетін 
жарқын немесе ақшылдау етіп, ҧсақ бӛлшектерге назар аударылмайды. Ӛйткені кӛрермендер сахнадан 
оркестрлік  бӛлімшемен  бӛлінген.  Опералық  әншілер  гримді  кеңінен  пайдаланып,  парик,  қосындылар 
мен  жапсырмаларды  ашықтау  тҥстен  алады.  Цирктегі  грим  оттар,  ферверлік  тҥстер,  жарқын  ашық 
тҥстер  пайдаланылады.  Драма  театрлардағы  грим  әртістерді  ӛмірдегідей  кӛрсету  ҥшін  соншалықты 
жарқын  тҥстер  пайдаланылмайды.  Қазіргі  таңда  кӛптеген  әртістер    аз  мӛлшерде  бояу  пайдалануға 
кӛшкен.    Гримде  қатаң  тҥрде  шыншыл  бейне  қалыптасуы  керек.  Осы  саланың  бір  тҥрі  портреттік 
гримдеу  жҧмысында  қойылымдардағы  тарихи  оқиғаны  баяндайтын  пьесаның  кейіпкерлері 
бейнеленген иконографиялық материалдармен басқа да кӛптеген фотосуреттерді жинақтап, содан соң 
бәрін мҧқият байыппен қарап шығу керек. Бҧл гримді жасау барысында, бірнеше мәрте байқап кӛріп, 
ҥздіксіз ізденістер қажет екендігі белгілі, бірнеше варианттар мен тҥзетулерден кейін ғана ойдағыдай 
шығады.  Портреттік  грим  белгілі  бір  арнайы  бӛлінген  сағаттарда  сахнада  міндетті  тҥрде  тексеріледі, 
сондай-ақ ақырғы дайындық жҥргізілген уақытта да тексеріледі. Қазіргі театр ӛнерінде гримнің тҥрлері 
ӛте  кӛп.  Сахнадағы  қойылымның  жанры  мен  стиліне  режиссерлық  шешіміне,  әртістің  физикалық 
ерекшелігімен  образдың  пластикалық  трактовкасна  орай  гримде  әртҥрлі  болып  келеді.  Гримді 
реалистік  және  шартты  деп  2-ге  бӛледі.  Реалистік  гримнің  негізгі  мақсаты  –  персонажды  барынша 
шынайы  ӛмірге  жақындау  етіп  кӛрсету.  Айталық  гримнің  бҧл  тҥрі  жасты  кәрі,  кәріні  жас  етіп 
кӛрсетеді.  Гримге  қатысты  тағы  бір  сала  –  бҧхаралық  қойылымдардағы  тарихи,  ертегі,  портреттік, 
мінез-қҧлыққа байланысты  ҧлттық,  жас  ерекшелікті  бейнелейтін,  мифологиялық  т.б.  гримдер  арнайы 
шеберлікті  талап  етеді.  Аталған  кейіпкерлер  бҧхаралық  қойылымдар  тақырыбына  сай  таңдалады. 
Қорыта айтқанда грим ӛнері даму ҥстінде, сол себептен де гримде де ӛз бейнесін табуда, ең бастысы – 
әрбір суретші мәңгі театр ӛнеріне ӛзіндік ҥлесін қоса білу керек. Грим ӛнері біздің театрда қойылатын 
спектакльдердің  негізгі  кейіпкерлері  болып  орыстың  және  қазақтың  жазушылары,  ғалымдары,  еңбек 
ардагерлері, әскері мен қоғам қайраткерлері бейнелері сомдалады. Міне сондықтан да осы  заманның 
театрларындағы  актерлар  мен  грим  жасаушылар  сол  бейнені  жасап  шығару  ҥшін  лайықты  дәрежеде 
жҧмыс істей алуы қажет. Грим саласы біз оқып жатқан мамандықпен және театр ӛнерімен мәңгілікке 
тығыз байланыста болып қалады. 
 
Әдебиеттер  
1.
 
«Грим және визаж ӛнері»   Әлжанова Б     Шымкент 2009 ж 
2.
 
«Грим» Раугул  Р,  Москва 1947 ж 
3.
 
«Маскілер каталогі»  Поллукс 
4.
 
«Искусство грима и прически»  Сыромятников И.  Москва 1999 ж 
 
 
УДК 371(47) 
 
СТАНДАРТИЗАЦИЯ КАК ИНСТРУМЕНТ ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ 
БИБЛИОТЕЧНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ 
 
Барсабаева Э.С. 
ЮКГУ им. М. Ауэзова, Шымкент, Казахстан 
 
Түйін 
Кітапхана  -  ақпараттық  процестерді  стандарттау  олардың  сапасын  басқарудың  құралы  болып 
табылады.  Стандарттар  кітапханаларда  қызмет  кӛрсетудің  тиімді  ӛркендеуіне  ықпал  етіп,  кітапхана 
жүйесі  барлық  салаларының  ел  іші  және  халықаралық  кӛлемде  ӛзарабайланысы  мен  қызметтестігін 
кеңейтудің  құқықтық  ұйымдастыру-техникалық,  технологиялық  негіздері  тұрақталады.  Мақалада 
ақпараттар,  кітапханалық  және  баспа  ісі  бойынша  стандарттар  жүйесі  (АКБІС),  Қазақстандағы 
стандарттр категориялары мен түрлерінің негізгі даму кезеңдері ашылады. 
 
Summary 
Standardization of Library and information processes is a tool to manage their quality. Standards contribute 
to  the  effective  development  of  services  in  libraries,  they  are  based  on  the  legal,  organizational,  technical, 
technological base extension linkages and cooperation of all parts of library systems, both within the country and 
internationally. The article describes the main stages of the development of standards on information, librarianship 
and publishing (SIBID), categories and types of standards in Kazakhstan 
      
Стандартизация - традиционный и эффективный инструмент правового регулирования, активно 
используемый  в  библиотечном деле более  30  лет. Стандартизация  -  деятельность  по  установлению  и 

18 
 
применению единых норм, правил, требований и характеристик к различным объектам библиотечного 
дела  в  целях  обеспечения  взаимозаменяемости,  технической  и  информационной  совместимости, 
качества продукции и услуг библиотек, библиотечного обслуживания, единства измерений, экономии 
всех видов ресурсов. 
Стандартизация  в  области  библиотечного  дела  и  библиографии  является  частью  единой 
общегосударственной системы стандартизации. Система стандартов по информации, библиотечному и 
издательскому  делу  (СИБИД),  как  система  общетехнических  и  организационно-методических 
стандартов, получила официальный статус в 1978 г., когда были определены основные положения ее 
функционирования.  Большой  вклад  в  создание  системы  внесли  специалисты  ведущих  библиотек, 
органов НТИ, издательств. 
Первые  15  стандартов  были  разработаны  крупнейшими  библиотеками  и  органами  НТИ  и 
утверждены  Госстандартом  СССР  в  1969-1970  гг.,  из  них  13  стандартов  были  объединены  общей 
серией  «Система  информационно-библиографической  документации»  [1].  Два  терминологических 
стандарта  не  были  включены  в  эту  серию  и  существовали  самостоятельно.  В  течение  1976-1978  гг. 
указанные  стандарты  были  пересмотрены  с  учетом  требований  международной  практики 
стандартизации и опыта работы с этими стандартами в отечественной практике. Их число сократилось 
с 15 до 9. 
В  1979  г.  разрабатываются  и  утверждаются  ГКНТ  СССР,  Министерством  культуры, 
Госкомпечати,  Госстандартом  "Основные  положения  о  системе  стандартов  в  области  информации, 
библиотечного  дела,  библиографической  деятельности  и  издательского  дела"  [2].  Этим  документом 
определены  цели  и  назначение  СИБИД,  область  распространения  и  состав.  Система  стандартов 
включает в себя три подсистемы: 
- научно-техническая информация; 
- библиотечное дело и библиографическая деятельность; 
- издательское дело. 
С  1978  г.  все  стандарты,  разрабатываемые  в  области  информации,  библиотечного  дела  и 
библиографической деятельности и издательского дела, объединены под общим заголовком "Система 
стандартов  по  информации,  библиотечному  и  издательскому  делу"  [3].  Общее  руководство  работами 
по  стандартизации  в  рамках  СИБИД  было  закреплено  за  Госстандартом  СССР.  Координацию, 
организационно-методическое  руководство  работами  в  области  НТИ,  библиотечного  дела 
осуществляли  соответственно  головные  организации  по  стандартизации:  Всесоюзный  институт 
научно-технической  информации  (ВИНИТИ),  Государственная  библиотека  СССР  имени  В.И.Ленина 
(ГБЛ СССР), Всесоюзная книжная палата (ВКП). 
В 1989 г. был разработан и утвержден ГОСТ 7.55-89 "СИБИД. Основные положения" [4].  В этом 
стандарте  впервые  закреплены  основные  требования,  назначение,  область  распространения,  состав, 
порядок  координации  и  планирования  работ  по  стандартизации.  Можно  выделить  основные  этапы 
развития СИБИД, отраженные в программных документах. 
Первая  программа  СИБИД  на  1980  г.  вошла  составной  частью  в  государственный  план 
экономического  и  социального  развития  СССР  на  1981-  1985  гг.  Она  предусматривала  разработку 
около  200  нормативно-технических  документов  различных  категорий.  Программой  СИБИД  на  1986-
1990  гг.  была  предусмотрена разработка  16  ГОСТов  (из них  5  впервые)  и 62  отраслевых  стандартов. 
Они  были  направлены  на  расширение  комплекса  информационных  услуг  на  основе  создания 
фактографических  баз  данных,  повышение  оперативности  и  целенаправленности  информационного 
обеспечения разработки и выпуска отечественной продукции, соответствующей мировым образцам. 
Программа  СИБИД  на  1991-1995  гг.  была  продолжением  работ  по  стандартизации  в  условиях 
перестройки  и  экономической  реформы  управления  народного  хозяйства  страны.  Основными 
направлениями в стандартизации по программе СИБИД на 1996-2000 гг. стало широкое использование 
международных  стандартов  ИСО/ТК  46  при  разработке  новых  тем  и  при  пересмотре  действующих 
стандартов. 
В 1999 г. впервые в отечественной практике создается правовое поле для развития деятельности 
по стандартизации, основы которой закреплены в Законе РБ "О стандартизации" [5], "О сертификации 
продукции  и  услуг"  [6].  Именно  стандартизация  является  эффективным  инструментом  правового 
регулирования  деятельности  библиотек,  способствующим  дальнейшему  развитию  библиотечно-
информационного обслуживания. 
Формирование  рыночных  отношений,  расширение  международного  и  национального 
информационного  сотрудничества  обуславливает  необходимость  переосмысления  роли  и  места 
стандартизации библиотечного дела. При этом необходимо учитывать ряд факторов, в числе которых: 
-  замена  командно-административной  системы  государственного  управления  библиотечным 
делом рыночными механизмами; 

19 
 
 -  возрастание  роли  стандартизации  как  средства  обеспечения  качества  продукции  и  услуг, 
оказываемых библиотеками, их конкурентоспособности; 
 -  включение  в  структуру  стандартизации  новых  нормативно-правовых  документов: 
межгосударственных стандартов, национальных стандартов, стандартов библиотечных общественных 
организаций, стандартов предприятий, имеющих существенное значение для дальнейшего развития и 
совершенствования библиотечной деятельности. 
Стандарты  разрабатываются  на  основе  согласия,  характеризующегося  отсутствием  возражений 
по  существенным  вопросам  у  большинства  заинтересованных  сторон  и  утверждаются  официально 
признанным органом. 
В  Казахстане  в  последнее  время  широкое  распространение  получили  различные  категории 
стандартов  по  библиотечному  делу.  Рассмотрим  их  подробнее.  Международные  стандарты  - 
стандарты,  принятые Международной  организацией по  стандартизации  (ИСО)  -  International  Standard 
Organization  (ISO).  Эта  организация  является  крупнейшей  и  самой  авторитетной  в  мире  по  вопросам 
стандартизации.  ИСО  была  основана  в  1946  г.  в  Лондоне.  Цель  ИСО  -  содействие  развитию 
стандартизации  и  связанных  с  ней  областей  в  мировом  масштабе  для  облегчения  международного 
товарообмена  и  взаимопомощи,  а  также  расширения  сотрудничества  в  области  интеллектуальной, 
научной,  технической  и  экономической  деятельности.  Основные  задачи  и  направления  деятельности 
ИСО: 
- принимать меры для облегчения координации и унификации националь 
 ных стандартов; 
-  разрабатывать  и  публиковать  международные  стандарты  и  принимать меры по  их  внедрению 
во всемирном масштабе; 
- организовать обмен информацией о работе своих комитетов. 
В состав ИСО в настоящее время входит более 90 стран - все промышленно развитые страны и 
многие развивающиеся. В структуру ИСО входят около 160 технических комитетов, 600 подкомитетов 
и  300  рабочих  групп,  которые  разрабатывают  стандарты  практически  во  всех  сферах  человеческой 
деятельности.  Каждая  страна  может  быть  представлена  одной  организацией,  выразившей  согласие 
подчиняться  Уставу  и  правилам  процедуры  ИСО.  От  СССР  членом  ИСО  с  1949  г.  являлся 
Государственный комитет  СССР  по  стандартизации.  В  настоящее время  от  Казахстана    членом ИСО 
является Госстандарт РК. Члены ИСО делятся на две категории: активные участники и наблюдатели. 
В  качестве  последних  выступают  члены,  уплачивающие  ограниченные  взносы  в  бюджет  ИСО. 
Они  имеют  право  на  получение  всех  издаваемых  международных  стандартов  (МС),  а  также  право 
участвовать  в  различных  заседаниях,  не  имея,  однако  решающего  голоса.  Активные  члены  обязаны 
принимать  постоянное  участие  в  разработке  рабочих  документов  и  выражать  свое  мнение  путем 
голосования. 
Международные  стандарты  ИСО  формально  являются  добровольными  к  применению.  Как 
правило, они аккумулируют в себе передовой опыт стандартизации и влияют на торговые, культурные 
обмены  между  странами.  Поэтому  практически  все  государства  стремятся  в  максимально-высокой 
степени  и  оперативно  вводить  МС  целиком  или  частично  в  национальные  нормативно-технические 
документы. 
Процесс разработки МС ИСО весьма сложен. Каждый стандарт  - это годы совещаний, десяток 
или более проектов, компромиссы, переговоры. В среднем уходит семь лет на то, чтобы разработать, 
одобрить  и  опубликовать  стандарт.  Чтобы  Технический  комитет  (ТК)  одобрил  проект  стандарта, 
требуется 2/3 голосов членов-участников. По правилам ИСО каждый стандарт рассматривается через 
пять лет, чтобы установить, подлежит ли он пересмотру, отмене или утверждению для использования 
на следующие пять лет. В рамках ИСО действует целый ряд ТК, имеющих интересы в сфере обработки 
информации.  Для  нас  представляет  интерес  ТК  46.  В  1979  г.  ТК  46  получил  новое,  утвержденное 
Центральным  секретариатом  ИСО,  определение  -  "Стандартизация  в  области  деятельности, 
относящейся к библиотечному делу, документации и информационным центрам, службам индексации 
и аннотации, архивам, информации как науке, а также издательскому делу". СССР долгие годы играла 
важную  роль  именно  в  этом  подкомитете,  посылая  своих  экспертов  на  ежегодные  совещания.  ГБЛ 
СССР  должна  была  обеспечивать  учет,  обработку,  перевод,  тиражирование  и  рассылку 
подготовленных  документов.  Она  должна  была  проводить  всю  организационную  и  методическую 
работу в стране по этому вопросу, но справиться с этой задачей не смогла - международные стандарты 
ИСО стали в СССР библиографической редкостью. 
Полное  выполнение  требований,  установленных  в  международном  стандарте  осуществляется 
посредством  официального  аутентичного  (соответствующего  подлиннику)  перевода  стандарта  на 
национальный  официальный  язык  страны    и  прямого  включения  его  содержания  в  отечественный 

20 
 
нормативный  документ  (СТБ,  ГОСТ),  причем  без  каких-либо  дополнений  или  ожесточений 
требований, или, напротив, с включением дополнительных или ужесточенных требований        
Другой вариант - частичное использование содержания требований международных стандартов 
при  разработке  аналогичных  отечественных  нормативных  документов  по  библиотечному  делу  и 
информации.  Этот  факт  обычно  не  отражается  в  обозначении  стандарта,  но  об  этом  в  той  или  иной 
форме сообщается в предисловии или справочно-информационных приложениях к стандарту. 
Среди  основных  задач  в  области  стандартизации  библиотечного  дела  в  современных  условиях 
значатся  гармонизация  государственных  стандартов  с  международными,  региональными  и 
национальными стандартами других стран. 
Гармонизированный  стандарт  -  национальный  стандарт,  требования  которого  технически 
идентичны, тождественны или выше (жестче), но не противоречат требованиям к конкретному объекту 
стандартизации, установленным в соответствующем международном или региональном стандарте.  
Межгосударственные 
стандарты 
(ГОСТ) 
- 
стандарты, 
принятые 
государствами, 
присоединившимися к Соглашению о проведении согласованной политики в области стандартизации, 
метрологии  и  сертификации  (1992).  Они  являются  в  настоящее  время  межгосударственными 
стандартами регионального типа.      
Международный  стандарт  категории  ГОСТ,  за  который  РК  проголосовал  положительно, 
используется  с  полным  выполнением  установленных  в  нем  требований.    В  состав  Совета  входят 
национальные  органы  по  стандартизации  Республики  Казахстан,  Армения,  Беларусь,  Киргизия, 
Молдова,  Таджикистан,  Туркменистан,  Узбекистан,  Россия.  В  каждой  из  этих  стран 
межгосударственные стандарты категории ГОСТ используются в качестве национальных стандартов. 
Республиканской  головной  организацией  по  стандартизации  в  области  издательского  дела, 
полиграфии,  книжной  торговли  и  библиографии  является  Национальная  книжная  палата  Казахстана.  
Книжная  палата  является  членом  Межгосударственного  технического  комитета  191  "Научно-
техническая  информация,  библиотечное  и  издательское  дело.  Книжная  палата  принимает  активное 
участие в межгосударственной стандартизации. Работа МТК 191 направлена на пересмотр стандартов 
СИБИД, на гармонизацию действующих стандартов с международными стандартами [7]. 
Дальнейшее  развитие  стандартизации  в  области  библиотечного  дела  будет  связано  с 
распространением стандартов, разрабатываемых Казахстанской библиотечной ассоциацией. 
Отраслевые стандарты (ОСТЫ) - стандарты, принятые государственными органами управления в 
пределах  их  компетенции.  Разрабатываются  на  конкретную  продукцию  или  группу  конкретных 
продуктов,  имеющие  преимущественно  внутриотраслевое  значение.  ОСТы  не  должны  нарушать 
обязательных требований ГОСТ. 
В библиотечной деятельности активно применяется стандарт отрасли ОСТ 29.130-97 «Издания. 
Термины  и  определения»,  устанавливающий  термины  и  определения  основных  понятий, 
употребляемых  для  характеристики  различных  видов  изданий:  издательских,  книготорговых  и 
библиографических  пособий,  энциклопедий,  справочников.  Стандарты  предприятий  (СТП)  - 
утверждаются  и  разрабатываются  предприятиями,  в  том  числе  и  библиотеками,  самостоятельно, 
исходя из  необходимости их применения. 
Главная  цель  СТП  библиотеки  -  регламентировать  порядок  мероприятий  по  повышению 
качества  труда  и  качества  услуг  с  тем,  чтобы  помочь  организовать  эффективное  и  рациональное 
использование библиотечных и трудовых ресурсов, нацелить внимание библиотекарей на повышение 
качества библиотечного обслуживания. 
Каждая  библиотека  вправе  самостоятельно  разрабатывать  СТП  как  комплекс  внутренних 
стандартов 
своего 
обслуживания, 
нормативно 
обеспечивающих 
качество 
библиотечно-
информационной  деятельности.  На  уровне  библиотеки  статус  СТП  могут  иметь  устав,  положения  о 
структурных  подразделениях,  положения  об  отдельных  услугах  и  видах  обслуживания, 
классификаторы, рубрикаторы, тезаурусы. 
На  современном  этапе  развития  общества  стандартизация  как  действенный  инструмент 
правового регулирования библиотечного дела приобретает все большее техническое, экономическое и 
социальное  значение  для  дальнейшего  повышения  эффективности  библиотечно-информационного 
обслуживания  пользователей.  Этот  процесс  обусловлен  тем,  что  стандартизация  библиотечного  дела 
выходит на качественно новый уровень своего развития и нацелена на решение задач, выдвинутых в 
связи  с  переходом  к  становлению  Республики  Казахстан  как  информационно-правового  государства 
[8].  
СИБИД за минувшее  30-летие  зарекомендовала  себя  не  только важной  и  полезной,  но  и  очень 
гибкой системой, сумевшей доказать свою жизнестойкость и актуальность как для крупных, так и для 
небольших библиотек, информационных центров, справочных центров.  

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: