Хасанов indd
жүктеу/скачать 2,5 Mb. Pdf көрінісі
|
Хасанов Ғ.Қ. Қазақ тілінің лексикалық синтагматикасы
| 3. ЛЕКСИКАЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ
ЛЕКСИКАЛЫҚ СИНТАГМАТИКАСЫ 3.1 Семантемалардағы итеративтілік және лексикалық синтагматика Тілдің лексикалық жүйесіндегі лексикалық бірліктердің синтагматикалық байланысын айқындау үшін семантикада әр алу- ан әдістер бар екенін аңғардық. Лексикалық мағынаның байланысын мәнмәтінде қарауды А.А.Потебня, Ш.Балли, С.Ульман т.б. тілшілер ұсынса, стилистикалық сипатын статистикалық әдіспен есептеуді А.Хилл, ал психолингвистикалық тұрғыда сыналушылардан мағына семаларын сұрау арқылы олардың байланысын анықтауға болатынын Р.М.Фрумкина, А.в.Михеев, А.А.Залевская т.б. зерттеушілер жазған бо- латын. Кейбір зерттеушілер тілдің тіл және сөйлеу деген дихотомиялық негіздемесінен келіп, сөз мағынасы тек байланыста ғана анықталады деп есептейді. оның ішінде, лексикалық мағына парадигматикалық, синтагматикалық және эпидигматикалық қатынастарда айқындалады деп санайтын зерттеушілер саны бірқатар, мәселен, д.Н.Шмелев, Н.З.Котелова, в.М.Солнцев, Э.в.Кузнецова, в.Н.Телия, С.Г.Тер- Минасова т.б. Ал Е.И.Горошко сөздің мағыналық байланысын оның синтагматикалық байланыстарын талдау арқылы айқындауға бола- ды деп ескертеді. «Сөз мағынасы белгілі бір тәртіппен жүйеленген мәндік компоненттерден тұрады. олардың қызметі мәтінде бір сөзбен тіркесудегі синтагматикалық жағдайдан көрінеді, себебі сөз мағынасы барлық тіл тасушыларға ортақ, обьективті түрде қалыптасқан бай- ланыстар жүйесі» [201, 72]. Лексикалық жүйеде сөздер арасындағы айқын және әлсіз семантикалық байланыстардан олардың топтасуы жүреді. Бұндай сөздер байланысына қарай А.И.Прицкердің айтуын- ша, «парадигматикалық немесе синтагматикалық семантикалық топ- тары деп аталады» [202, 3]. осындай сипаттағы Й.Трирдің ұғымдық өрісі, А.Рудскогердің полисемантикалық сөздер өрісі, П.Гироның мәндік морфо-семантикалық өрісі, в.Порцигтің синтагматикалық өрісі, Г.С.Щурдің ассоциативті өрістерін атауға болады. Бұлардың бәрі лексикалық синтагматиканың өзіндік байланысу дәрежесін айқындау үшін енгізілген. Б.Плотников лексикалық синтагматика тек сөйлеу дистрибуциясы арқылы сипатталады деп көрсетеді, себебі «сөздің әр жаңа мағынасы оның тіркесімділігінен (дистрибуциясы- нан) білінеді. дистрибутивті талдау негізінде бөлінген сөздер тобын мағыналық жақындығы бойынша синтагматикалық жағдайда жүзеге асатын мағынаның парадигматикалық компоненттері деп қарауға бо- лады» [203, 5-20]. Лексикалық синтагматика ассоциацияларға (сема) негізделгендіктен «сөйлеуді ұғыну таныс бейненің ықпалымен сана- да пайда болған ассоциациялар тізбегіне байланысты жүзеге асса» [204, 955], сондай-ақ, «ойлау процесіне сай әмбебап ассоциацияларға және күшті ассоциациялық өріске де байланысты» жүреді [205, 53]. Лексикалық синтагматиканың көріну негізін сөз-стимулдардың бай- ланысынан іздейтін зерттеушілердің басында Ш.Балли тұрады, яғни «толық уәждемесі бар таңба мәні жалғыз міндетті ішкі ассоциацияға иек артады, ...олар «жұмсақ» сипаттағы ассоциативті өрісте өз түрлері бой- ынша жинақталады» [95, 151-154]. Ш.Балли ізімен сөз-стимулдардың ассоциативті өрісі Г.С.Щур еңбегінде қарастырылады. «Бұл жағдайда адам жасына қатысты парадигматикалық және синтагматикалық ассоциативті топтардың арақатынасының өзгеруі байқалады» [50, 90]. Бұндағы ассоциация, яғни бүгіндегі семантикадағы семаға, ал ассоциативті өріс семантемаға келеді. Сонымен қатар, С.в.Лебедева жазғандай, «бір ассоциативті өріске жататын бір ұғымды білдіретін сөздерден сөздер мағыналарының жақындығы, яғни сөз-стимулдар байқалады» [206, 11]. Сонымен қатар, ақпараттың санада тіркелу әдістеріне байланысты, кейбір зерттеушілер, мәселен, Ю.в.Любимов, К.Я.Сигал сөздердің тіркесімдерін сөз-стимулдар және сөз-реакциялар түрлеріне жіктейді. Сөз-стимулдардың адам санасында бірден сөз не сөз тіркесі болып бейнеленуіне қарай оларды сөз-реакциялар түріне бөліп, мағыналық байланыста қанша сөз-реакциялар бірден ойға түсетінін қарастырады [207, 26; 208, 121]. Жақында жарық көрген «орыс ассоциативті сөздігінде» «көгілдір» сөз-стимулына «түс, аспан, шар, көк» сөз-реакциялары жиі қолданылатыны берілген [РАС., 139]. Ал «қызыл» сөзіне тән болатын реакциялар «телпек, арай, алаң, қалампыр, жидек, қан, армия, раушан, райхан, бүлдірген, кітап т.т.» сөздері [РАС., 275]. Ал А.А.Леонтьев әрбір тілде лексикалық бірліктерді сол тілдің мәдениетіне сай, яғни «ассоциативті профильдері бойынша реттейтін ассоциативті нормалардың болатынын» айтады [209, 14]. Бірқатар зерттеушілер, мәселен, А.П.Клименко, А.Е.Супрун бұл ассоциативті нормалардың лексикалық синтагматикаға деген арақатысы мәтінді дистрибутивті-статикалық талдауда көрінетінін айтады [210, 23]. Ал кейбір зерттеушілер, мәселен, в.А.Москович мәтінді: «дистрибутивті- статикалық талдауда сөздердің аралығындағы контактылы және дис- тантты синтагматикалық байланыстары айқындалады», – десе [211, 19], басқалары, атап айтқанда, И.в. Бондаренко: «ассоциативті нор- малар интервербалды парадигматикалық және синтагматикалық 224 225 байланыстарды айқындауға септігін тигізеді», – деп жазады [70, 44]. Бұлардың ішінен, лексикалық синтагматиканы лексикалық жүйенің басты ірі құрылымдары болатын семантемалар ішіндегі семалардың өзара байланысынан іздейтін Ю.Апресян, Ж.П.Соколовcкая, в.Г.Гак, З.Попова, И.А.Стернин әдіснамалары қолайлы, себебі лексикалық синтагматика нақты тілде, сөйлеуде және мәтінде байқалатын, жүзеге асатын тек мағыналардың байланысы екенін есте ұстау қажет. Сондай- ақ, Г.И.Скепскаяның ұсынған зерттеу әдістері де қолайлы екенін айта кету керек деп білеміз [212, 13]. Лексикалық синтагматика жеке мағыналы сөздің мағыналық құрылымынан жасалады, сондықтан семемалардың құрылымдық бөлшектері тіл құбылысының бұл өзгерісіне қатысты болады. А.М.Пешковский: «сөздердің тіркесуі тіркеске айналуы, яғни белгілі бір мәнге ие болуы үшін оған енетін әр сөздің өз формасы болуы- нан басқа, ол белгілі бір ішкі және сыртқы құрылымға ие болуы ке- рек екені айқын», – дейді [213, 35-36]. Лексикалық синтагматика семемалардың бойындағы құрама бөліктердің барлығына байла- нысты туғанымен, негізінен, сөздердің мағына бөліктерінің өзара байланысынан құрала бастайтыны айқын. Мағына бөліктердің тіл жүйесінде бір-бірімен тікелей не жанай байланысуы әлі толық зерттелмегендіктен, көптеген зерттеушілер ол байланысты сыртқы формалары бойынша синтаксистік синтагматика аясында қарастырып өтеді де, мағынаның күрделі құрылымы ескерусіз қалып қояды. Ал, негізінен, «семемалардың компоненттері: грамматикалық қалып, мән, мағынаның реңктері, лексикалық және синтаксистік тіркесімділік. осыған орай, семеманың семантикалық құрылымын сипаттау үшін оның құрылымындағы әр компоненттің сипаттамасын беру қажет» [64, 13]. Сөздердің тіркесуін дәстүрлі теория бойынша қарастыру лексемалардың формалды байланысқа түсуін ғана қараумен шектеледі. «Химияда кез келген элемент басқа элементтердің атомдарымен тіркесе алмайтыны сияқты, тірі тұтас сөйлеу кезінде кез келген сөз кез келген сөзбен тіркесе алмайды. Әрине, ағаш темір немесе қуырылған етік деп айтуға болады, бірақ «сүйексіз тіл» мәнінде ғана «мүмкін» бо- лады» [214, 127]. Ал экстралингвистикалық фактордың, ондағы тілдік деңгейлердің лексикалық тіркесуге деген қатысы осы байланыстың жүйелі сипатына өз әсерін тигізіп отырады. Семантикадағы белгілі үшбұрыш тілдің үш жағын таңбалайды: тілдік формалар, ойлау, шындық болмыс. Лексикалық синтагматиканың түпкі тамырында үш деңгей; шындық болмыс деңгейі, ойлау не көріну мазмұны, тіл деңгейі, яғни біліну мазмұны жатады. осылардың бәрі сөздің, яғни семеманың бойында өз бөлшектері бойынша орналасып, айырушы белгілері арқылы сөздер мағыналық жағынан тіркесімдер құрағанда нақтыланып отырады. Барлық деңгейлердің өзара ықпалдасуынан шартты түрде тілдік ситуация деп атауға келетіндей қатынас туады да ол өз кезегінде лексемалардың тізбектелуіне, хабар беруіне негіз болады. осы ерекшеліктен сөздің бір мағыналары, «тіл деңгейінде» өзара байланысса, басқа мағыналар «сөйлеу тілі» деңгейінде «өмір сүреді». Сөздердің өзара байланысуында тілдік жағдай (ситуация) белгілі бір қасиеттер не аспектілермен сипатталады. Әр аспектінің ішінде көрсетуші белгілер болады, сондықтан аспектілер белгілердің түрлену сипатынан құралады. Тілдің лексикалық жүйесіндегі «тілдік ситуация элементінің тілдің көріну мазмұнында бейнеленуі семанте- маны құрайды, ал аспектінің бейнеленуі – семантикалық категорияны, ал әр аспектінің нақтылаушы белгілерінің бейнеленуі – семантикалық компонентті, немесе семаны құрайды. Көріну жағдайында семантемаға лексемалар сәйкес келсе, сема морфемамен көрінеді. Семалар мор- фемалар мәні болады да семантикалық категорияны аспекті сәйкес бейнелейді. Семаға деген қатынасы бойынша семантикалық кате- гория «айрықша сема» немесе «архисема» ретінде танылатын бо- лады» [79, 370]. Аспектілердің түрленуі жағдайында, оның үстіне, бұлар бір-бірімен тек мағыналарының заттық, ұғымдық бөліктері арқылы жақындаса алады, ал қолданылуы жағынан сол деңгейлерінде қалады. Лексикалық синтагматика сөздердің мағыналары бойын- ша жасалғанымен, сол сөздердің уземаларын ешқашанда толық қамтымайды, яғни қолданыста тек кейбір жақтарын ғана аша алады. Міне, осы себептен лексикалық синтагматика тек мағынаның жекелеген компоненттері арқылы байланысып, сөз-синтагма қалпын қабылдап, сөз атаушының оппозициялық сыңары бола алады. Лексикалық синтаг- матика нәтижесі лексикалық бірлесуден туған үстеме мағыналардың құрылымы болады, сондықтан бұлардағы семалық конфигурация күрделі екі не үш мағынаның жиынтығындағы бейнеден тұрады. Сөздер мәндерінің инварианты белгілі бір семалардың жиынтығы ретінде си- патталады да, белгілі бір құрылым ретінде семантиканың категориясы болады. Сонда мағына, оның бөлшектері және олардың жиынтықтары жекелей лексикалық бірліктер ретінде семантиканың басты зерттеу нысандары болады. Ж.П.Соколовскаяша айтқанда, «Семантема және сема өзара бір-бірімен тілдің мәндік жағының бірлігі және элементі ретінде қатынасқа түсіп отырады» [64, 79]. Семемалардың арасындағы лексикалық синтагматиканың негіздеріне шындық болмыстың заттары мен құбылыстарының аталу үрдісі мен тілдегі сөзаралық деңгейлердің өзара байланысы жатады. Бұлардың арақатынасын мынадай сызба- мен көрсетуге болады: «ситуация элементі (аспектілер) – семантема 226 227 – лексема қатынасы немесе ситуация элементі – мазмұндық жағдай – көріну жағдайы» [79, 370]. Семемалардың семалық құрамын зерт- теу олардың өзара байланысуынан туатын жаңа типтегі семалардың конфигурациясын айқындауға септігін тигізеді. Сонда лексикалық жүйедегі қатынастардан семантема бірлігі білдіруші, жинақтаушы қызмет атқарады. Семантеманы Ж.П.Соколовская: «байлаулы иерар- хиялы тәртіппен орналасқан белгілі бір семантикалық элементтер (семалардың) жиынтығы», – деп анықтаса [64, 79], оның құрылымын в.Г.Гак: «иерархиялық ұйымдасудан тұрады және «архисемаларды» (тектік мағынаның жалпы семалары), түр мағынасының айырушы се- малары мен таңбаланатын нысанның қосымша белгілерін сипаттай- тын әлеуетті семаларды өз құрамына енгізеді», – деп анықтайды [79, 371]. Семантема сөз-синтагмалардың бір қатардағы тектік және түрлік семаларын нақтылап тұратын айырушы семалардың қосындысынан жинақталады. М.оразов тілдегі қатынастардың өзіндік және өзара әсерінен парадигмалық және синтагмалық мағына түрлерін бөліп шығарғанда семантемадағы семалардың тіркесімдер құрағандағы мәніне сүйенеді, бірақ семантема, в.Г.Гак көрсеткендей, басты семалардың құрандысы ретінде сөз бөлшектерін бейнелейді деп ойла- майды. М.оразов: «Көпшілік сөздердің мағыналарын семалар арқылы көрсетуге болатындығын мойындаған жөн, бірақ барлық сөздердің мағына бөлшектері семаларға сәйкес келе бермейді. Сөз мағынасының құрамындағы семаларды жалпылаушы (архисема), айырушы (диффе- ренциалды) семалардың (кей ғалымдар үшінші семалардың түрінің – потенциалды семалардың барлығын көрсетеді) жиындысына не қосындысына тең деген түсінікке келмеуіміз керек», – деп ойлай- ды [7, 140]. осы сема түріне сәйкестенбейтін мағына бөлшектері лексикалық синтагматиканың жасалуындағы жасырын сипаттарды тудыруы ықтимал, сондықтан оларды топ ішінде бірге, семантемаға енгізе қарастырған абзал. Міне, осыған байланысты барлық кіші се- маларды ірі семалар тобының ішіне енгізе қарастырғанда лексикалық синтагматикаға құрылған тәуелділікті байқауға болады есептейміз. З.д.Попова, И.А.Стернин бір лексемамен берілген семемалардың жиынтығын семантема деп санайды. олар: «Семантема өзінің семантикалық тарамдарға ұқсас құрылымы бар тіл жүйесіндегі жеке құрылым. Мысалы, ит семантемасындағы ит семемасы д1 – үй хайуа- наты болса, семема К2 – істің мәні (вот где собака зарыта!). Әр тілдегі семантемалардың басқа тілде өз баламалары бола бермейді. Мәселен, ағылшын тіліндегі exposure – күннің, судың, желдің әсері, pet – ермек үшін үйде ұстайтын жануар, fornight – екі апталық кезең; ал неміс тіліндегі feierabend – жұмыстан кейінгі кеш, berufsverbot – мамандыққа тыйым салу, bierdeckel – сыра стаканының астындағы тұғыры т.т. сөздерінің баламалары орыс тілінде жоқ та, кейбір орыс сөздерінің баламалары бұл тілдерде жоқ», – деп жазады [24, 245-247]. дерексіз семантеманың құрылысын олар мынадай кестемен береді. жүктеу/скачать 2,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|