Сөздердің семантикалық валенттілігі

242
243
лады,  яғни  синтаксистік  валенттілік  семантикалық  өзгерістерге, 
мағынаның  ауысуына  қатысты  құбылып  отыратынын  жазады  [226, 
180].  ол  орыс  тіл  білімінде  кең  тараған  синтаксистік  валенттілік 
ұғымының семантикаға да қатысты екенін көрсетеді. Б.М.Плискина: 
«Лексикалық валенттілік семантикалық класқа тән», – десе [227, 225], 
ал  М.в.  Никитин  семантикалық  валенттілік  тілдік  бірліктердің  по-
тенциалды  қасиеттерінің  тіркесе  жүзеге  асуы  деп  анықтайды  [139, 
599],  А.Н.Филатова  Я.оравецтің  валенттілікті  етістік  интенциясы 
деп таңбалап, «етістік өз қызметінде агенс не пациенсті талап етеді. 
Етістік затты білдіру үшін жеке сөзді талап ететін мағынаға ие» деп, 
валенттілікті етістіктің басқа сөздермен қатынасы деп ұғынады десе 
[221, 60], И.в.Арнольд, И.Г.олшанский де осы көзқарастарды ұстанады. 
Г.Г.Сильницкий бастаған тілшілер валенттілік – белгілі бір синтагма-
да  сәйкесті  лексикалық  негіздердің  потенциалды  тіркесуінің  жүзеге 
асуы  деп  түсінеді  [228,  83].  А.А.Уфимцеваның  ізімен  С.Б.Берлизон 
синтаксистік, морфологиялық (сыртқы), және семантикалық «терең» 
валенттіліктерді  бөледі.  «Синтагматикада  синтаксистік  валенттілік 
семантикалық валенттіліктен ажырамас күйде болады. Сөзде әртүрлі 
валенттілік типтерінің «өмір сүруі» сөздің екі жақты мазмұнына, яғни 
лексикалық және грамматикалық жақтарының өзара әрекетіне байла-
нысты мүмкін болады», – дей келе, стилистикалық валенттілік түрін 
енгізеді [122, 262]. валенттілік етістіктер мен зат есімдерге қатысты 
болғанымен  көптеген  синтаксистік  теорияларда  синтаксистік  және 
семантикалық валенттіліктің бәрін меңгеруші жоғары нүктесі етістік 
болады. Х.Н.Абдулманов етістіктер зат есімге қатынасқанда валенттілік 
қасиеттерге ие болады деп көрсетеді [229, 5-7]. Шетел және орыс тіл 
білімінде валенттіліктің мынадай деңгейлерін бөледі:
а)  тіл  бірліктерінің  тіркесуіне  қатысты  активті,  пассивті 
валенттілік;
б) синтаксистік меңгеруге қатысты міндетті және факультативті 
валенттілік;
в)  сандық  белгілерге  қарай,  етістіктің  авалентті,  бірвалентті, 
еківалентті, үш валентті түрлері;
г)  тілдің  грамматика-семантикалық  жағдайына  қатысты 
грамматикалық  және  лексикалық  валенттіліктерді  бөледі  [102,  80]. 
Бұл  жіктеудің  алдында  С.Б.Берлизон:  «активті,  пассивті  валенттілік 
сөз  тіркесінің  басыңқы  сыңарына  қатысты,  категориалды  сөздердің 
лексика-грамматикалық қатарына тән, индивидуалды сөздердің жеке 
қатарына, міндетті валенттілік сөйлемдегі хабар не ойды аяқтау үшін 
сөздердің тіркесуіндегі қажетті сөзге, факультативті тіркесу міндетті 
емес сөздердің тіркескеніне қатысты болады», – деп түсіндіреді [122, 
261].  д.А.Карагойшиева  бұны  мына  мысалдармен  көрсетеді:  «пас-
сив  валенттілік:  ол  қағазды  қияды;  Бақыт  сүйекті  балтамен  жарды. 
«Сүйекті» – міндетті валенттілік көрінісі, ал «балтамен» – факультативті 
валенттілік;  [144,  10].  в.в.Морковкин  синтаксистік  валенттілікті  сөз 
еткенде, барлық сөз таптарының валенттілігін талдап, әртүрлі сипатта 
келетінін айтады. Мәселен, зат есімдердің тіркесу қабілетінің он по-
зициясын, сын есімдердің алты позициясын, етістіктердің мағыналық 
сипатына байланысты позициялары мол болатынын айтады [176, 41-
48]. М.д.Степанова, Г.Хельбиг, валенттіліктің үш деңгейін көрсетеді:
«а) логикалық валенттілік ұғымдық мазмұнның арасындағы тілдік 
емес қатынастан көрінеді, яғни «тілдік емес және әмбебаптық сипатқа 
ие болады» және «тілдік емес құбылыстардың арасындағы қатынастың 
бейнеленуін» көрсетеді.
б)  семантикалық  валенттілік  «сөздер  валенттілікті  тасушы 
ретінде белгілі бір семантикалық белгілері бар контекстік сыңарларды 
талап етеді және бөлек семантикалық белгілері бар басқа контекстік 
сыңарларды шығарып тастайды».
в)  синтаксистік  валенттілік  жекелеген  тілдерде  әртүрлі  бола-
тын белгілі бір саны мен түрі бар ашық позицияларды облигаторлы 
не факультативті түрде толтыруға құрылады» [230, 156]. Н.в.Юдина 
лексикалық  тіркесімділікті  бір  қатардағы  лексикалық  бірліктердің 
тіркесуі  немесе  «мәндердің  қосылуы»  (Щербаның  термині)  деп 
ұғынса,  лексикалық  валенттілікті  әртүрлі  қатардағы  лексикалық 
бірліктердің тіркесуі, қосылуы деп ұғынады [110, 6]. А.С.Филатова да 
С.д.Кацнельсон, М.в.Никитин, М.д.Степанова, Г.Хельбиг еңбектеріне 
сүйеніп  валенттілікті  былай  түсінеді:  «заттық-логикалық  валенттілік 
шындық болмыстағы жағдайларға байланысты ұғымдық мазмұнның 
арасындағы  тілдік  емес  қатынас  болады.  Семантикалық  қатынас 
етістік пен оған бағынышты актанттардың арасындағы семантикалық 
қатынастарды  анықтайды  және  семалардың  сыйысу  және  үйлесуі 
негізінде байқалады. Синтаксистік валенттілік түр мен санның ашық 
позицияларын  облигаторлы  не  факультативті  толырушы  болады. 
ол  конфигурациялы  валенттілік  ретінде  ұғынылады  және  сәйкесті 
сөйлемнің  құрылымдық  сызбасынан  өз  бейнесін  табады»  [221,  65]. 
Сөздің валенттілігі дегеніміз сөздің өзіне бағынышты, тәуелді сөздерді 
тіркеу, қосу қабілеті. Мыс: оқуға түсу, суда жүзу, досқа көмектесу, ба-
яндама жасау, ағаш өсіру т.б. Семантикалық валенттіліктің жалпы тіл 
білімінде әлі жете зерттелмегенін, тек валенттіліктің синтаксистік түрі 
ғана зерттелуде екенін байқаймыз. Семантикалық валенттіліктің жүзеге 
асуы үшін бір сөздің доминанттық қасиеті басқа сөздердің мағынасынан 
жоғары тұруы қажет. Бұл туралы Б.Сағындықұлы былай деп жазады: 

244
245
«Тілде мынадай заңдылық бар. Қашанда синтагмалық тіркес құраған 
сөздердің бірі екіншісінен мағыналық жағынан басымдау болады. ол 
өзімен  байланысқа  түскен  сөздің  өзіне  мағыналық  жағынан  сәйкес 
келуін,  үйлесуін  талап  етеді.  Синтагмаға  тірек  бола  алатын  сөз  тіл 
білімінде өзекті сөз деп аталады. Сөйлем құрастырғанда өзекті сөз ба-
сты қызмет атқарады. ол өз төңірегіне мағынасы үйлес, ортақ сөздерді 
топтастырады, жинақтайды. Өзекті сөз болу міндетін негізінен етістік 
атқарады.  өзге  сөз  таптарында  мұндай  сипат  әлсіз»  [35,  14].  Өзекті 
сөздің мағынасында архисема мен дифференциалды сема тұрақты бо-
луы  қажет,  сонда  ғана  бұл  «өзекті»  (опорный)  сөздер  семантикалық 
байланысқа түседі» деп көрсеткенбіз [231, 100]. М.оразов: «валенттілік 
теориясымен  айналысқан  ғалымдардың  көпшілігі  осы  өзекті  сөздің 
сөйлем  құрамында  келіп  қанша  сөзбен  тіркесу  мүмкіндігі  барлығын 
есептей отырып, сөздердің валенттілік қасиетін анықтауға әрекет ет-
кен. осындай өзекті сөз қызметін қазақ тілінде сөз таптарының бәрі 
де атқара алуы мүмкін, бірақ ол етістіктерде өте күшті болса, сын есім 
мен сан есімдерде әлдеқайда әлсіз», – деп жазады [7, 200]. Барлық тілде 
өзекті сөз бола алатын етістіктер, сондықтан семантикалық валенттілік 
етістіктің  басқа  бірліктермен  мағыналы  байланысы  деп  түсінген 
дұрысқа саяды деп ойлаймыз. оның үстіне, жалпы валенттілік теориясы 
синтаксистен семантикаға ауысқанда етістіктердің семантикасына бай-
ланысты ауысқаны белгілі. д.А.Карагойшиева: «валенттілік сөздердің 
парадигматикалық, синтагматикалық деңгейдегі мағына жақындығы. 
валенттілікте  басыңқы  сөз  –  етістік  болып  табылғандықтан,  етістік 
өзінің айналасына мейлінше көп сөздерді жалғап алу қабілетімен си-
патталады», – деп сипаттайды [144, 8].
Өзекті сөздермен тіркескен сөздер актанттар деп аталады да, екіге 
бөлінеді;  негізгі  актанттар  және  қосалқы  актантар.  «Актант  –  (лат. 
ago – қимылдау, әрекеттену) – а) Етістік арқылы белгіленген проце-
ске  қатысы  бар  адамды  немесе  затты  білдіретін  сөйлемнің  кез  кел-
ген  мүшесі»  [ЛЭС.,  10].  валенттілік  дәрежесі  осы  негізгі  актанттар 
арқылы анықталады, ал қосалқы актанттар тек селбесіп өмір сүреді. 
денотативті, сигнификативті ситуация талдауға байланысты сөздердің 
валенттілік  құрамы  әртүрлі  болып  келеді.  Сөздердің  валенттілігінің 
құрамы туралы, негізінен, екі идея бар, алайда мұның өзі шешілмей 
жатқан мәселе. Біріншісі, сөздің валенттілік құрамының максималды 
саны үш-төрттен аспайды. Екінші, валенттіліктің саны біреуден аспай-
ды, себебі екінші, үшінші сөздер басқа рөл атқарады. Бұл бағыттың 
негізгі өкілі Ч.Филлмор және оның ізбасарлары, яғни терең септіктер 
құрылымы. Ю.д.Апресян екі бағытты да сынға ұшыратады, яғни оның 
ойынша  валенттіліктің  саны,  тіпті,  бесеу-алтаудан  асады.  «Француз 
тілі, мәселен, өзінің дерексіз лексикасына байланысты бесвалентті пре-
дикатты білмейді, ал оның қасында орыс тілінде тек бес валентті емес, 
алты валентті предикаттар болуы мүмкін» [81, 135]. Бес-алты валентті 
сөздерге Ю.д.Апресян «вымести, отмести, посылать, направлять, ко-
мандировать»  сөздерін  жатқызады.  Бір  ситуацияның  қатысушылары 
типтік атын білдіретін зат есімдерді Ю.д.Апресян актантты зат есімдер 
деп атайды. Мысалы: (емдеу) = дәрігер, (емдеу) = пациент, (емдеу) = дәрі, 
(емдеу) = аурухана т.б. [81, 138]. Қазақ тіліндегі сөздердің валенттілік 
құрамы мен дәрежесі толық зерттелмегенімен, олардың құрамы мол 
екенін екенін байқауға болады. Мысалы: «жіберді» сөзінің валенттілік 
құрамы мен дәрежесі әлі зерттелмегенімен, олардың құрамы мол екенін 
байқауға болады. Мысалы: «жіберді» сөзінің валенттілік құрамының 
семантикалық байланысы мол. 
а) Іс-сапарға жіберді – үстеу, етістік тіркесім, орынды білдіреді;
б)  құртып  жіберді  –  етістік,  етістік  тіркесімі,  қимыл-сынды 
білдіреді;
в)  дәл  жіберді  немесе  кешке  жіберді  –  үстеу,  етістік  тіркесімі 
мезгілді білдіреді; 
г) бесеуін жіберді – үстеу, етістік тіркесімі, мөлшерін білдіреді;
д) Асан жіберді – зат есім, етістік тіркесімі, субьектіні білдіреді.
М.оразов:  «валенттілік  қатынасқа  түскен  өзекті  сөз  бен 
актанттардың  ара  қатынасы  барлық  кезде  бір  ізді  бола  бермейді. 
Салыстырыңыз: ит үреді, жігіт үйленеді, қыз ұзатылады, түйе боздай-
ды т.б. дегендер мен Асан келді, үйге келді, атпен келді, кітап оқыды 
т.б. Бірінші топтағы сөздер тек өзара тіркесіп қана қолданылады, басқа 
сөздермен тіркессе мағынасы өзгереді. Мысалы: шатпай отыр, үрмей 
отыр! Бірдеңені көріп келдің бе, мәжнүн! (Б. Майлин). Ит үреді дегенді 
үру  тек  итке  қана  тән  белгінің  бірі.  Үйлену  жігітке  ғана  тән,  деген-
мен де үйлену де жол-әрекет тек ұл баламен шектелінбейді, күйеу мен 
қалыңдық бар болған жағдайда ғана үйлену процесі іске асады. Бірақ 
қыздарға байланысты үйлену сөзі қолданылмайды, ұзатылды, күйеуге 
шықты,  ерге  шықты  сияқты  тіркестер  қолданылады.  Күнделікті 
өмірде ит адамға үрді, түнде үрді, абалап үрді сияқты тіркестерде олар 
қосалқы валенттіліктің аясында қалып қояды да, негізгі байланыс ит 
үрді сөздерінің арасында болады», – дейді [7, 201-202]. Шын мәнінде, 
сөздің валенттілік қасиеті синтаксистік модельдерге қатысты, яғни мо-
дель  өз  ішінен  өзара  тәртіппен  бөлінген  сөз  валенттілігінен  тұрады. 
Синтаксистік модельдерде қазақ тіл білімінде әлі зерттелмей жатқан 
күрделі  мәселе  болғандықтан,  сөз  валенттілік  мәселесі  де  қалыс 
қалып отыр.  дегенмен де валенттілі синтаксис, валенттілі граммати-
ка, валенттілі сөзжасам ұғымдары тіл біліміне енуде. Әсіресе, соңғы 

246
247
кезде «сөзжасамдық валенттілік» ұғымы кеңінен сөз болуда, біреулері, 
мәселен,  Н.-Л.М.Акуленко бұл ұғымда «морфемалардың комбинато-
рикасын» түсінсе [232, 43], енді басқалары, мысалы, в.в.Глазовская 
ол:  «сөзжасамдық  синонимдер  мен  варианттарды  тудыруда  көрінуі 
мүмкін,  олардың  көмегімен  тілдік  жүйе  әртүрлі  сөзжасамдық 
бірліктердің  әлеуетті  мүмкіндіктерін  сынағандай  болады»,  –  дейді 
[233, 16]. Бұл туралы А.Салқынбай: «қазіргі тілде синтетикалық тәсіл 
арқылы  жасалған  туынды  сөздердің  сандық  жағынан  басымдылығы 
байқалады.  олардың  тіркесуінде  валенттілік  заңы  қатаң  сақталып, 
синтагматикалық  қатынас  орайды.  Синтагматикалық  қатынас 
сөз  мағыналарының  тарихи  тұрғыда  қалыптасқан  семантикалық 
кешеннің  болуымен  түсіндіріледі»,  –  деп  жазады  [77,  234].  Сондай-
ақ,  ол  валенттілік  құбылысына  тоқталып,  жалпы  түркологияда 
А.А.Цалкаламанидзе,  З.С.Зейналованың  еңбектерінде  валенттілік 
теориясы  қарастырылатынын  айтады.  «Синтаксистік  валентілік 
синтагматикалық деңгейде сөздің басқа тұлғамен синтаксистік қарым-
қатынасқа,  байланысқа  түсуінің  потенциалды  мүмкіншілігі  ретінде 
танылады. Семантикалық даму нәтижесінде көрсетілген тұлғалардың 
синтаксистік  валенттілігі  дами  келе,  барлық  етістік  негізге  жалғана 
алатын етіс тұлғасы болып дамып, жаңа грамматикалық сипатқа ие бо-
луы деп ойлаймыз» [77, 233]. А. Салқынбай өз зерттеуінде М.оразов 
сияқты тіркесімділік пен валенттілікті екі бөлек ұғым деп есептейді. 
«Сөз  семантикасының  дамуы  негізінде  тіркесімділік  қуаты  артары 
белгілі. Тіркесімділік пен валенттілік арасында айырма бар. валенттілік 
–  тұлғалар  арасындағы  семантикалық  және  синтагматикалық  байла-
ныстардан  тұрса,  тіркесімділік  кейде  мұндай  заңдылықтарға  бағына 
бермейді. Сағыныштан сарғайған жапырақтар, үнсіз түнерген аспан, 
тұнжырап  мұңайған  күзгі  бақ,  қылышын  сүйреткен  қыс  т.б.  сияқты 
сөздердің  ішкі  мағыналық  құрылымы  мен  контекстегі  мағынасы 
валенттілік заңына сай келмейді. Яғни мұң сөзімен күз сөзінің тіркесуі 
валенттілік  заңына  сәйкес  келмейді.  Бұл  –  сөз  мағыналарының  ауы-
спалы  мағынада  келген  тіркесімділігі  деп  есептейміз»  [77,  233]. 
валенттілік  заңының  аясына  сыймайтын  лексикалық  синтагматика 
бұларда жанды затқа тән дерексізденген мағына бөліктерінің негізінде, 
яғни деректіленген ауани денотаттық компоненттің синтагматикалық 
байланысы негізінде жүзеге асып тұр. Шын мәнінде, сағыныш, түнеру, 
тұнжырау, мұңаю, сүйрету жанды заттың денотаттық жағдайына тән 
болады.  д.А.Карагойшиева:  «валенттілікке  де,  тіркесімділікке  де 
тіркесу қасиеті тән. Тіркесімділікте бұл қасиет шексіз. ол шексіздік сөз 
мағынасының әртүрлі деңгейдегі орнына байланысты. Ал валенттілікте 
бұл  қасиет  шектеулі.  ол  шектеулік  етістік  пен  оның  айналасындағы 
сөздердің  лексикалық  мағыналарының  сәйкестілігіне  байланысты. 
Тіркесімділік  ұғымы  валенттілікпен  салыстырғанда  кең  ауқымды, 
тіл  бірліктерінің  сөйлеуде  бір-бірімен  фонологиялық,  семантикалық, 
грамматикалық  деңгейде  тізіле  немесе  тізбекті  түрде  тіркесу 
қабілеттілігі  болса,  валенттілікті  тіркесімділік  ұғымының  бір  түрі 
ретінде қарастырсақ та, валенттілік ұғымы тіркесімділікке қарағанда 
тар», – деп ара жігін нақтылайды [144, 7-8]. Сонымен қатар, Н.в.Юдина 
валенттілік  пен  тіркесімділіктің  арақатынасында  тіл  білімінде  әлі 
бірізділіктің жоқ екенін, бұл терминдер араласа қолданылып жүргенін 
айтса  [110,  30],  д.А.Карагойшиева:  «тіркесімділік  –  сөздердің  бір-
бірімен  грамматикалық  үйлесімділікте  тұру  қабілеті.  валенттілік  – 
берілген сөздің басқа семантикалық элементтермен сандық қасиетіне 
орай тіркесуі. Тіркесімділікке сапалық қасиет тән болса, валенттілікке 
сандық қасиет тән», – деп анықтайды [144, 8].
Сонымен, валенттілік теориясын сипаттайтын басты тұжырымдар 
мен  анықтамаларды  шола  келгенде,  тілдегі  валенттіліктің  басты 
үш  түрі  бар  екенін  аңғардық,  яғни  заттық-логикалық  валенттілік, 
семантикалық  валенттілік,  синтаксистік  валенттілік.  R.Ruzicka 
валенттілік  түріне  жатқызбағанымен  валенттіліктің  мәнмәтінге 
қатысты  прагматикалық  аспектісі  бар  екенін  айта  кету  қажет 
[234,  20-23].  Тіркесімділікті  лексикалық  синтагматика  ұғымымен 
тең  қарағандықтан,  семантикалық  валенттілікті  С.Кацнельсон, 
М.Степанова, М.в.Никитин, Ю.д.Апресян, М.оразов т.т. ғалымдардың 
тұжырымдары  бойынша  етістіктердің  валенттілігі  деп  ұғынамыз. 
Заттық-логикалық  валенттілік  тілдік  емес  құбылыстардың  шындық 
болмыста  үйлесуі,  яғни  денотаттық,  сигнификаттық  жағдайлардың 
үйлесу негізінен бастау алады. Синтаксистік валенттілік синтаксистік 
байланыс түрлерінен, яғни матасу, қиысу, қабысу т.т. көрінетін сөйлем 
ішіндегі  байланыс  болады.  Ал  лексикалық  синтагматиканы  тілдегі 
барлық бірліктердің мағыналы түрде үйлесе тіркесімдер құрауы деп 
санаймыз.  Сонда  семантикалық  валенттілік  етістіктердің  мағыналы 
басқаруына  негізделген  лексикалық  синтагматиканың  ірі  макрожүйе 
құрайтын  құрамдас  бөлігі  болады.  Семантикалық  валенттіліктің  жа-
салу негіздерінде денотаттық жағдай, сигнификативті ситуация, пре-
дикаттар жатады. денотаттық ситуация, шындық болмыстың бір үзігі 
ретінде  ойлаудан  және  тілден  тыс  жатады,  яғни  в.Г.Гак  жазғандай, 
«шындық болмыстың үзігі ретінде тілде бейнеленеді» [79, 359]. Адам 
санасында  тілдік  емес  ситуация  элементтерінің  жиынтығы  ретінде 
айтуға қажетті тілдік бірліктерді таңдауда денотаттық жағдай тұрады. 
Суреттелетін  шындық  болмыстың  денотаттық  жағдайға  сәйкестігін 
сөйлеу  мен  айтылымның  мазмұны  ретінде  сигнификаттық  ситуация 

248
249
реттейді. дерексіз ойлауда осы жекелеген жағдайларды тұтас жүйеге 
біріктіретін бір оператор қажет болады. Семантикалық тұрғыдан сол 
оператор  болып  предикат  көрінеді,  нақтылап  айтқанда,  предикатты 
ауыстыратын етістік тұтас ситуацияларды тілде көрсете алады. Етістік 
тұтас  ситуацияларды  білдіріп,  пропозицияға  теңдеседі.  Сонда  про-
позиция  предикаттардан  құралған  семантикалық  конструкция  бола-
ды  және  ол  синтаксистік  валенттілікпен  байланысады.  денотаттық, 
сигнификаттық жағдайлар көріну жағдайы және мазмұндық жағдайы 
аспектілеріне  ажырайды.  Сонда  сөйлемдегі  беткі  (синтаксистік) 
және терең (семантикалық) құрылым осы аспектілерге сәйкестенеді. 
Сөйлемнің  терең  құрылымын  семантикалық  синтаксис  қарастырса, 
беткі жағдайын грамматикалық синтаксис қарастырады. Екеуіне ортақ 
предикацияны семантикалық және синтаксистік валенттілік реттейді. 
Мәселен, Ч.Филлмор сөйлемнің терең құрылымын аңғару үшін терең 
септіктер теориясын шығарды, яғни ондағы мақсат «ситуацияны си-
паттау мен терең синтаксистік түсінік арасына көпір салу» еді [101, 
396]. Лексикалық синтагматика тарихи процесс болған соң, лексикалық 
жүйеде сөздер байланысын реттеп, үнемі байқалып отырады. Әдеби 
тілдегі сөздердің өзара байланысының он тоғызыншы ғасыр поэзия-
сында,  яғни  С.Аронұлы  тілінде  өзгеруін  Р.Сыздық  былай  көрсетеді: 
«Бұл жердегі қылыш алдаспан ауыр да емес, «балдағы алтын құрыш 
болат» та емес, тек қылыш, мылтық «он екі құрсау жез айыр» емес. Бұл 
қарулардың  қимылдары  да  өз  аттарымен  берілген:  қылыш  шабады, 
мылтық атылады, найза шаншылады. Ал 15-17 ғасырлардағы көркем 
тілде «алдаспан ауыр қылыш суарылады» немесе «байланады», «ал-
пыс  ала  балта  бір  ойында  сындырылады»,  «он  екі  құрсау  жез  айыр 
қара мылтық жұмсалады», қысқасы іс-әрекет, қимылдар да поэтика-
ланады» [218, 106]. Тіркесімділік пен валенттіліктің айырмашылығын 
д.А.Карагойшиева:
«а) (Жаңбыр жауып тұр) – бір валентті етістік; ол есікті итерді – 
екі валентті етістік.
б) (Қыз баланың шашын қырқып жатыр) – валенттілік қатынас. 
(Ауа мені қылғындырып барады) – тіркесімділік; Асқар бөренелерді 
бірінен соң бірін жарып жатыр – валенттілі қатынас.
в) валенттілік – бұл потенция, ал потенция кез келген сөзге тән 
емес, мысалы: жалғаулықтарға, ал тіркесімділік – бұл сол потенцияны 
іске асырушы болып табылады.
г) селекциялық қасиет тән – сөйлемдегі немесе сөз тіркесіндегі 
сөздер бір-бірімен тек қана тұлғалық қатынастан басқа да қатынасқа 
түседі. Мыс: ит үреді (адам үрмейді), шайды ішеміз (шайды жемейміз), 
(нанды шабу – тіркесін қолдануға болмайды). 
д)  валенттілікке  облигаторлық  қасиет  тән  –  сөйлемдегі  негізгі 
семантикалық,  синтаксистік  қызмет  етістікке  тән  болғандықтан, 
етістік өзінің айналасына актанттарды міндетті немесе қосымша түрде 
керектігін басқарады», – деп көрсетеді [144, 8].
Н.в.Юдина  ұлттық  мәдени  мәтіндердің  байланысы  мен  аудар-
мада  көрінетін  мәдениаралық  валенттілік  ұғымын  С.К.Миловская 
енгізгенін айтса, Л.Н.Чумак бұны мәдениаралық валенттілік әдісі деп 
атап,  ол:  «адамның  рухани  мұрасындағы  ұлттық  және  әмбебаптық 
ерекшеліктердің  арақатынасын  білуге  қажетті»,  –  деп  жазады  [235, 
20].  Соңғы  кезде  антропоцентристік  ракурстағы  зерттеулерге  байла-
нысты  когнитивті  валенттілік  ұғымы  тіл  біліміне  ене  бастады,  яғни 
в.в.Красных, А.Н.Баранов, Л.о.Чернейко, в.А.долинский еңбектері. 
А.А.Загнитько:  «валенттілік  –  жеке  когнитивті  және  ұжымды 
когнитивті кеңістіктің құрамдас бөлігі болады, өйткені ұлттық, ментал-
ды тілдік ерекшеліктермен қатынастағы ғалам туралы білімге керекті 
когнитивті құрылымдардың базалық компоненті болады», – деп жазады 
[236, 7]. Кезінде М.д.Степанова стилистикалық валенттілік ұғымын тіл 
біліміне енгізіп, бұл лингвостилистикада әлі зерттелмеген өзекті мәселе 
екенін айтқан еді, ал С.Б.Берлизон Э.С.Азнаурованың стилистикалық 
валенттілікті  анықтауын  дамытып,  семантикалық  валенттілік 
ішінен  стилистикалық  валенттілікті  бөледі.  «Сөздің  стилистикалық 
валенттілігі деп біз басқа сөздермен оның  эмоционалды, экспрессивті 
немесе  және  стилистикалық  қасиеттері  бойынша  қосылу  қабілеті 
деп  ұғынамыз»  [122,  280].  Қорыта  келгенде,  валенттілік  құбылысы 
немесе  теориясы  заттық-логикалық,  семантикалық,  синтаксистік, 
стилистикалық,  мәдениаралық,  когнитивті  деген  түрлерге  бөлінеді 
және тіл білімінде валенттілік ұғымы деп синтаксистік валенттілікті 
түсіну кең тарағаны байқалады.

жүктеу/скачать 2,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: