ІІ БӨЛІМ. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу дәуірі 1900-1904 жж.)
әдеби-теориялық ой-пікір оларды
сөз етуді енді ғана қолға ала бастаған
еді. Сонымен қатар, әдебиет тура-
лы ғылымның тууы – әдебиет тари-
хынан не теориясынан белгілі бір
терең мәні бар еңбектің жазылуымен
жүзеге аспақ емес. Ол – зерттеушілік
ой-пікірдің қайшылықтарға толы ке-
зеңдерінен тұратын ұзаққа созыла-
тын процесс. Бұған қоса әр кезеңде
туындаған әдеби-теориялық білімдер
жиынтығы мен сыншылдық таным-
білік тудыратын көркем әдебиет те
қажет.
Қорыта келгенде, ұлттық әдеби-
теориялық ой-пікірдің ғасыр лар
бой ғы ғылыми бағыттағы ізденіс-
терінің нәтижесі ретінде «Әдебиет
танытқыш» дүниеге келді де, әде-
биет туралы ұлттық ғылымның туа
бастағанын дәлелдеп берді. Ол әде-
биеттану ғылымының туып-даму
жолындағы келешек ғылыми-зерт-
теу жұмыстарына негіз және басшы
болуға тиіс еді. Амал не, екі-үш жыл-
дан кейін А. Байтұрсыновтың қазақ
зиялыларына төнген алғашқы саяси
зұлматтың құрбандығына айналу-
ынан бастап, жетпіс жыл бойы ең-
бекті ғылыми айналымнан шығарып
тастадық. Әйтсе де әдебиет теория-
сынан кейінде жазылған еңбектерге
негіз болумен қатар, танымдық із-
деністерде табан тірер басты қайнар
көз болып қала берді. Біз бүгінде
«Әдебиет танытқыштың» түркі тіл-
дес халықтар ішінде кездеспеген
құбылыс екенін мақтана айтуға
тиістіміз.
1925 жылғы «Партияның көркем
әдебиет саласындағы саясаты тура-
лы» қаулының алға қойған «пролета-
риат әдебиетінің үстемдігін орнату,
ұлтшылдық буржуазияшыл элемент-
терді әшкерелеу» секілді міндеттері
орындалып шыққан соң, 30-жыл-
дардың бас кезінде маркстік-ленин-
дік идеологияны басшылыққа ала
отырып, «түрі ұлттық, мазмұны со-
циалистік әдебиет» жасауға қадам
жасалды. Әдебиет осы жаңа идео-
логиялық талап-тілектеріне сай
жанрлық тұрғыдан дами бастады.
Осыған орай сыншылдық және
әдеби-теориялық ой-пікір азды-
көпті жинаған тәжірибесін пайда-
лана отырып өркендеуге тиіс еді.
Бірақ, сыншылдық ой-пікір ҚазАПП
бас шылығы тарапынан болған әде-
биеттегі жікшілдік мәселесімен ай-
налысып кетті де «тұрпайы социо-
логизмнің» солақай көзқарасының
ықпалына түсіп кетті. Бұл әдеби-
теориялық ой-пікірге де әсер етіп
ҚазАПП теоретиктері ұсынған «Д.
Бедныйша жазу керек» деген ұранға,
«байлар әдебиетін басып озу керек»
деген шақыруға сай, сол кездегі
РАПП-тың позициясынан туындаған
«жанды адамды көрсету», «Плеханов
ортодокциясы үшін», «төтен әсер»
сияқты теориялық теріс қағида лар ды
сөз етіп кетті. С. Мұқановтың «Блок-
шылдықтан демьяншылдыққа» («Жа-
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У