І БӨЛІМ. Әдеби мұраны зерттеудің негізгі арналары
Дарьинской области» (т. І-ХV., Таш-
кент. 1891-1915). Т. Н. Потаниннің
«Казак-киргизские и алтайские пре-
дания, легенды, сказки» («Живая
старина» 1917. ІІ-ІІІ шығуы) атты
еңбектерінің алатын орны ерекше.
Бірақ басты мақсат жинау, жариялау,
орыс тіліне аудару болғандықтан,
тек таныстыру, бағалау сипатындағы
пікірлер ғана айтылып, халықтың
фольклорлық мұрасы ғылыми тұр-
ғыда жүйелі зерттелмей қалды.
Орыстың фольклорист-ориента-
лист ғалымдарының әдеби мұраны
игеру саласына сай еңбектерін ұлт-
тық әдебиеттану ғылымының қалып-
тасу тарихына байланысты сөз еткен-
де, басын ашып алатын бір мәселе
бар. Олардың зерттеу нысанасы қа-
зақ фольклоры болғанымен, ұлт тық
фольклористиканың өкілі болып
есеп телінбейді. В. Радлов немесе
Г. По танин қазақ фольклористері
емес. Қазақ ауыз әдебиетін зерттеу-
ші – орыс фольклористері. Олардың
ең бек тері Ресейдің отары болып
отырған қазақ халқының ұлттық ғы-
лыми-зерттеушілік, әдеби-теориялық
ой-пікірінің туу, даму жолында бас-
ты қадамдар болып табылмайды,
керісінше, біршама дамып қалған
орыс фольклористикасына барып
қо сылған үлес болып саналады. Сол
се бептен де олар қазақ фольклорына
бүкілресейлік ғылым тұрғысынан қа-
рады. Олардың зерттеулері ұлттық
ғылыми ой-пікірдің нақты мәнде кө-
рініс бере бастауына себепші бол-
ды, жетекшілік бағыт берді. Міне,
сондықтан да біз өз ұлтымыздан
шыққан сыншы-әдебиетші, зерттеу-
ші ғалымдарымыздың ұлттық әде-
биеттану ғылымын тудыру жо лын-
дағы еңбектерін ғана арнайы қарас-
тырамыз да, орыс фольклорист-зерт-
теушілеріне жұмыс жүйесіндегі сөз
етілер проблемаларға байланысты
жерде ғана тоқталып отырамыз. Ке-
лешекте қазақ фольклоры мен әде-
биет тарихы орыс ғалымдарының
зерт теуінде деген проблемалық мә-
селе қойылар болса, тәуелсіздік ал-
ғанға дейінгі «жауырды жаба тоқып»,
білсек те білмеген болып келген мис-
сионерлік, ұлы державалық үс тем-
шілдік, еуропацентристік секіл ді
көзқарастардың ғылыми жұ мыс тар-
дағы бұрмалаушы лық тарының сы -
рын тарихи шын дық тұрғысынан
айта аламыз. Сонда ғана ұлы Шоқан
бастап айтқан бұл көзқарастардың
түпкі мақсатын анықтап, соңғы кез-
ге дейін «А. Левшиннің еңбегі ғы-
лыми құндылығына қарамастан, ав-
тордың қазақ халқына байланысты
кемсітерлік эпитеттерді қолдануы
салдарынан оқырманға бір қолайсыз
әсер етеді», – деп жалтақтай айтып,
сырғытып кете беруден арыламыз [6,
50]. «Маған бүкіл қазақ даласы ән
салып тұрғандай» (Г. Потанин) де-
ген секілді пікірлерді мақтана айтып,
мәнін түсіндіре алғанда, енді «биенің
сүтінен жасалған арақ ішіп, үш күн
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У