И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda
- Бұл бет үшін навигация:
- 3-жақтық магына нольдік түлга
- Мәскеу
| Тыңда, дала, Жамбылды (Жамбыл). Мысалдағы етістік
баяндауыштың әрқайсысы бірнеше морфема бөлшектен түрып, сөздің әрбір түлғасы ойға лайық жеке-жеке грамматикалық мағына білдіріп түр: бар-ды-м, (айғай) сал-ды-м, шық-ты, тың-да. Осындағы түбір түлғалар қимылды білдіріп, одан кейінгі -ды, -ты морфемалары сол қимылдың айтып түрған сәтке байланысты болу мезгілін, шақтық мағынаны, яғни осы қимылдың айтып түрған кезден бүрын болғандығын білдіріп түр. Алғашқы екі сөздегі -м түлғасы қимылдың иесін, яғни сол қимылды орындаушы кім (субъект) екенін және қимыл иесі кез келген біреу емес, бірінші яғни айтушы жақтың өзі (мен) екенін көрсетіп түр. Ал үшінші сөзде ондай грамматикалық түлға жоқ, бірақ соған қарап бүл сөз қимыл иесін (субъектіні) білдірмейді екен деп ойлауға болмайды. Осы сөздің фор- масы арқылы қимылды (шығуды) іске асырушы субъектіні біле аламыз, ол субъект үшінші, бөгде жақ, ол (жаңғырық). Сонда қимыл иесін мегзеп, үшінші жақты білдіріп түрған қандай форма? Сөздің соңғы формасы -ты ондай мағынаны білдіре алмайды, оның мағынасы - тек өткен шақтық мағына. Міне, осы сөздің қүрамында формальдық түрде арнайы түлға болмағанмен, ерекше грамматикалық мағына, жақтық мағына бар. Ол мағына контекс арқылы, айқын сезіледі. Осындағы 3-жақтық магына нольдік түлга арқылы берілген. Сондай-ақ тыңда сөзі жалпы іс-әрекетті және кимылдың сабақты мәнін білдірумен бірге (бүл мағыналар түбір арқылы яғни лексикалық мағынаның абстракңияланып, жалпылануы арқылы беріліп түр) бүйрықтық мағынаны және ол 2-жаққа қаратылып, онымен бірге анайылық және жекешелік мағыналарды білдіріп түр. Бүл соңғы грамматикалық мағыналар, біріншіден, 42 категориялық грамматикалық мағыналар болып табылады, екіншіден, тұлгасы бар арнайы грамматикалық форма арқылы берілмеген. Соған қарамастан мұнда грамматикалық форма бар, ол - тұлгасыз форма, ягни сол жүйедегі басқа парадигмалық түрлену көрінісінде бүл мағынаға қарама-қайшы, оппозиция болатын, бірақ бір грамматикалық категорияның (түрлену жүйесінің) шеңберінде бірлікте түратын форма бар: 2-жақ сы- пайы түрі -ңыз (тыңда-ңыз), 2-жақ көпше түрі -ңдар (тыңдаң- дар), т. б. Сондай-ақ бірінші мысалдағы шықты сөзіндегі 3-жақтық мағына жіктік жалғаудың түлғасыз формасы (нольдік форма) арқылы берілген. Оны да осы сөйлемдегі 1 -жақ жекеше мағынада қолданылған бардым, (айғай) салдым сөздеріндегі -м формасымен салыстыру арқылы тануға болады. Тілімізде осындай арнайы белгілі грамматикалық мағынасы бар, бірақ арнайы көрсеткішсіз түлғада жүмсалатын (кейде сөйлемде түсіп қалатын) ерекше форма 3-жақ жіктік жалғауы ғана емес, басқа да грамматикалық түрлену жүйесінен кездеседі. Мына мысалға назар аударайық, Мәскеу бардым, не көрдім (Жамбыл). Кел, балалар, оқылық (Алтынсарин). Ғылым тап- жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|