И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda
| вижу белые пароходы
(ақ кемелерді көріп түрмын) және вижу белых слонов (ақ пілдерді көріп түрмын). Сондықтан орыс тіліндегі зат есімнің жанды- жансыз түрі грамматикалық (морфологиялық) категория болып есептеледі де, қазақ тіліндегі зат есімнің кімдік-нелік түрі ондай қасиеті (грамматикалық түлғалануға қатысы) болмағандықтан, грамматикалық категория бола алмайды. Орыс тіл білімінің кейбір мамандары зат есімнің жанды-жансыз мәнді түрін топтау, жіктеу мәнді (классифиңирующие) морфологиялық категорияға (сөз түрлендіру - словоизменительные - мор- фологиялық категорияларға қарама-қайшы) жатқызады (М.-МҚСРЯ, 26). Мүның өзі грамматикалық категория әр тілдщ жүиелік қүрылымына, грамматикалық қүрылысының парадигмалық сипат-ерекшеліктеріне қарай анықталатынын көрсетеді. Сондықтан да бір тілдегі грамматикалық категория екінші бір тілде бола да бермеуі мүмкін. Айталық, үнді - ев- ропа тілдерінің көпшілігіне зат есімнің тек (род) категориясы тән. Тек категориясы о баста жыныстық қасиетпен байланысты туып қалыптасқан болуы керек. Жанды заттарды (адамзатты, хайуанаттар мен жәндіктерді) биологиялық жынысы жағынан еркек және үрғашы деп болу және сондай үғымның болуы дүние жүзіндегі халықтар тілінің барлығына ортақ. Бірақ ол ерекшеліктердің көрінісі болып табылатын үғымдардың тілде берілуі бірдей емес. Бір тілде, мысалы, орыс тілінде, ондай тектік (род үғымына байланысты) ерекшелік белгілі бір жүйелі түрдегі грамматикалық түлғалар арқылы оерілсе және тектік жүйе грамматикаланып, ол сипат тек жыныстық ерекшеліктері бар жанды заттарға ғана емес, жыныстық қасиеті жоқ белгілі грамматикалық топтағы (заттық үғымдағы) сөздерге, жалпы зат атауларына тән болып келеді, тіпті жыныспен байланысы 68 жоқ аралық тек (средний род) сияқты грамматикалық мән де пайда болса, басқа бір тілде, мысалы, қазақ тілінде, жыныстық ерекшелік жеке сөздердің семантикасы шеңоерінен шықпаи (мысалы, әке-шеше, бала-қыз, аға-апа, қошқар-қой, арлан- қаншық, т. б.) немесе сипаттама түрде ғана беріліп (мысалы, еркек қаз я ата қаз - үрғашы қаз, еркек күшік - үрғашы күшік, оқушы бала - оқушы қыз, т.б.), белгілі грамматикалық топтағы сөздердің (сөз табының) жүйелі түлғалық, түрлену ерекшелігі болып қалыптасқан. Тілде болатын табиғи қүбылыстардың бірі - заттар ара- сындағы меншіктілік - тәуелділік қатынас. Өйткені қоғамдық өмірде бір зат жеке бір адамға, коллективке тән, соның меншігі болу, бір зат екінші заттың бөлігі болу немесе соган қатысты болу, т. б. - ақиқат нәрсе. Осындай үғымдар қай тілде бол- сын белгілі амал-тәсілдер арқылы беріледі. Мысалы ол мағына орыс және басқа үнді-европа тілдерінің біразында таза аналитикалық немесе семантикалық-аналитикалық тәсілмен - тәуелдеу есімдіктері (притяжательные местоимения) мен зат есімдердің анықтауыштық қатынаста қиысу арқьшы (қазақ тілінде қиысу тек жақ арқылы және кейде жекеше-көпше ба- стауыш пен баяндауыштың арасында ғана болады) беріледі: жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|