И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda
- Бұл бет үшін навигация:
- Жатыс септігінің
- -ғы, -гі қосымшасы да үстеліп қолданыла береді: ауыл-да-ғы үй, кісі-де-гі дүние, а.
- Мен қазір үй-де-мін; қызым үй-де, қылыгы түз-де; бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы да жатыс септік түлғасында есімшеден немесе кезде, уақытта
| кітап оқыдым
(яғни әйтеуір бір кітап оқыдым), жеміс сатып алдым (жалпы жеміс сатып алу), маған ойыншық әперді (әйтеуір бір ойьгашық әперді), т. б.). Ал табыс септіктегі сөз айқындылық, белгілілік мәнде айтылса, оған ой екпіні түссе, оның өзін айқындап, саралап түратын анықтауышы бол- са, немесе табыс септіктегі сөз бен оны меңгеріп түрған етістік арасына басқа бір сөз түссе, табыс септік жалғауы түспей қолданылады: кітапты мен оқыдым немесе кешегі кітап- ты түгел оқыдым, бүл жемісті сатып алдым немесе жеміс- ті кеше сатып алдым, маған осы ойыншық-ты әперді, т. б. Бүларды табыс септік жалғауын түсіріп айтуға болмайды. Табыс септігі атау, ілік септіктері сияқты шылаулармен тіркеспейді. Табыс септігіндегі сөз сөйлемде тура толықтауыш қызметін атқарады. Жатыс септігінің білдіретін басты мағьгаасы - істің, қимылдың болу орнын, мекенін, мезгілін, көлемін, түрағын білдіру. Жатыс септігінің мағынасы мезгіл, мекенге байланы- сты болғандықтан да, соған қатысты жатыс септік жалғаудың үстіне кейде функңиялық сипаттағы -ғы, -гі қосымшасы да үстеліп қолданыла береді: ауыл-да-ғы үй, кісі-де-гі дүние, а. Жатыс септігінде қолданылған сөз әдетте мезгіл, мекен пысықтауыш және жа- нама толықтауыш қызметін атқарадьі. Сонымен бірге жатыс септігінде зат есім жіктеліп келіп баяндауыш қызметін де атқарады: Мен қазір үй-де-мін; қызым үй-де, қылыгы түз-де; бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы да жатыс септік түлғасында есімшеден немесе кезде, уақытта сияқты сөздерден де бола береді: мен келген-де, ол үйде екен. Жатыс септікті сөздердің ішінде де адвербиалданып, үстеуге айналып кеткендері аз емес: кейде, жазда, іңірде, осында, ақыр аяғында, аңдаусызда, атам заманда, оқта-текте, лезде, қаға берісте, қапыда, іңірде, т. б. 105 Жатыс септік жалғауы жуан-жіңішке түрін есептемеген- де екі-ақ вариантта -да, -де және -та, -те түрінде кездеседі. Қазақ тілі оқулыгында сонымен бірге 3-жақ тәуелдік жалғау түлғасынан кейін жатыс септігінің -нда, -нде түрі де беріледі. Шынында -да, -де қосымшасының алдындағы -н түрінің та- рихи жағынан жатыс септігіне қатысы жоқ, ол -даи, -деи және -ша, -ше, -сыз, -сіз жүрнақтарының да алдынан шыға келеді: баласы-н-ша, ба-ласы-н-сыз т. б. Тарихи түрғыдан қарасақ, жатыс - көне септіктердің бірі. Ерте кезде көне түркі жазбаларының тілінде жатыс септігінің магынасы мен қызметі, қолданылу аясы қазіргімен салыстырғанда әлдеқайда кең болған да, ол тек қимылдың орнын, мезгілін ғана емес, сонымен бірге жалпы багытын, жалпы көлемдік мәнді де білдіріп, қазіргі барыс және шығыс септіктерінің орнына да жүмсала берген. Қазіргі қаза:қ тілінде барыс септік те, жатыс септік те мекендік мәнде бір ғана түлғалы. қайда? деген сүраққа жауап беруі, сондай-ақ осымда, мұнда, сонда сияқты сөздердің әрі қимылдың мекенін білдіріп, жатыс септігінің көрсеткіші болуы (осында болды, мүғіда жүр, сонда түр, т.б.), әрі бағытын білдіріп, барыс септігінін, керсеткіші бо- луы (осында келді - үйге келді, мүнда келмейді. - үйге кел.мейді, сонда кетті - үйге кетті, т. б.) көне кездегі қолда.ныстың қалдығы болу керек. Жатыс септік түлғ?*сы септеут,ііктермен тіркеспейді. Ш ыгыс септігініц басты мағынасы - қимыл, іс-әрекеттің неден, қайдан шыққанын, басталғаны н білдіру, сөйтіп, барыс септігінің мағынасына қарама-қайшь,г болып келеді. Сондай-ақ шығыс септігі қимылдың қандай об ьект төңіпегінде болғанын (бетінен сүйді, басынан сипады), себебін (айғайдан шошып кетті), не арқылы неден өткенін Гаяқтан аттады, таудан асты), салалық, сындық сипаттағы создердің салыстырма мәнін (бе- тегеден биік, адамнан ақылды), істің, заттың тегін (атадан ал- тау, анадан төртеу), кейбі^ елшем, мөлшер, мезгіл мәнін (бес 106 жасынан қасына ерді, былтырғы жаздан қасынан қалмайды), жанама объект (досынан түңілді, жақсыдан шарапат), бөліктің бірлік, түтастығын (топтан бөлініп, жүбынан жазбай) сияқты да мағыналарды білдіреді. Шығыс септікті сөз сөйлемде пысықтауьпн (ауылдан келді, жаздан бері жүмыс істеп жүр), толықтауыш (жақсыдан көмек күт, менен сүра) қызметінен басқа жіктеліп келіп баяндауыш (біз ауыл-дан-быз, олар қала- дан) немесе бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады: ол жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|