И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
| бара ма, келіп пе?
(бара-ды ма емес, келіп-ті ме емес). Сондай-ақ сөйлеу тілде -мын, -мін жалғауы тек -м түрінде де кездеседі: бара-мын-барам. Етістіктің шартты рай (-са, -се) және жедел өткен шақ (-ды, -ді, -ты, -ті) тұлғалы түрлері шағындалған қосымшалар жалғану арқылы жіктеледі: 1-жақ жекеше -м, көпше -қ, -к; 2-жақ анайы жекеше -ң, көпше -ңдар, -ңдер, сыпайы -ңыз, -ңіз, көпше -ңыздар, -ңіздер; 3-жақта арнайы жалғау жоқ. Кейбір ғалымдар бұл қосымшалардың сыртқы түріне қарап оларды тәуелдік жалғау деп көрсетеді. Н. Қ. Дмитриев былай дейді: «Что же касается прошедших времен изъявительного наклонения (за исключени- ем перфекта - см. выше), всех времен условного наклонения, а также повелительного наклонения, то оно производится по 140 типу аффиксов принадлежности. Можно высказать предполо- жение, что аффиксами сказуемости оформляются такие накло- нения, содержание которых относится к действию и состоянию, уже происходящим в действительности или таким, которые находятся на грани реализации. Их можно рассматривать, как своего рода объектное выражение факта. Другие же времена и наклонения, более субъективные по содержанию, оформляют- ся аффиксами принадлежности» (ИСГТЯ, 15). Э. В. Севортян да бұндай пікірді қолдайды: «Морфологический или синтакси- ческий тип выражения сказуемости в свою очередь распадает- ся на два вида, из двоих один исторически выходит к личным местоимениям (образуя местоименный тип сказуемости), на- пример, узб. мен студент буламан «я студент» сен оласан «ты берешь, возъмешь», а другой - к аффиксам прннадлежностн, образуя — исторически притяжательный тип сказуемости, на- пример, аз мән алдым «я взял», сиз алсаңыз «если вы возьме- те». К притяжательному типу в болыпинстве тюркских языков восходят личные показатели трех глагольных форм: прошедше- го объективного времени изъявительного наклонения и, менее последовательно, настоящего времени условного наклонения, а также повелительного наклонения (ИСГТЯ, 17). Бұндай пікір басқа да түркологиялық зерттеулерден (мысалы С. Г. - СИГ, 151-152), қазақ тілі мамандарынан да кездеседі. «Сөздердің жіктелу жүйесі; яғни жаққа бөлінуі тәуелдік жалғауы арқылы да көрінеді».:. Жіктік жалғауы, сонымен бірге тәуелдік жалғауы да етістік формаларына жалғанғанда, тек қана жақтық мағына білдіреді. Тәуелдік жалғауының зат есімге жалғанғанда білдіретін меншіктілік, тәуелділік мағынасы етістік тұлғасында білінбейді. Өйткені етістік — ұғымы жағынан дерейсіз, тек қозғалыс - процесс түрінде көрінетін, біреудің меншігінде болуға келмейтін сөз табы. Өзің бір жәрдем жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|