И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
түрінде -ңыз, -ңіз, -ыңыз, -іңіз
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -дар, -дер - көптік ұғымның көрсеткіші, -ыз(із) - сыпайылық мәнді білдіруші, ал -ың, -ің, -ң
- -ғыл, -гіл немесе -ғын, -гін, -қын, -кін
| 1
түрінде -ңыз, -ңіз, -ыңыз, -іңіз, көпше анайы түрінде -ңдар, -ңдер, -ыңдар, -іңдер, сыпайы: -ңыздар, -ңіздер, -ыңыздар, -іңіздері. Бұл қосымшаларды -ың (ің, -ң), +ыз(із); -ың (ің, ! -ң), +дар (дер), -ың (ің, -ң) +ыз(із) +дар (дер) деген бөліктерге * бөлуге болады: -дар, -дер - көптік ұғымның көрсеткіші, -ыз(із) - сыпайылық мәнді білдіруші, ал -ың, -ің, -ң - екінші жақтың і көрсеткіші. Демек, бұйрықтық және 2-жақтық (категориялық) } грамматикалық мағынаны білдіретін арнайы грамматикалық ; форма, яғни, етістіктің түбір түлғасынан өзге екенін көрсететін грамматикалық көрсеткіш осы болған. Ол жеке тұрғанда I (2-жақ анайы, жекеше түрінде) түсіп қалып қолданылған да, бүл I форма сырттай ғана етістіктің түбір тұлғасымен ұқсас болып і кеткен, ал басқа қосымшалармен қабаттасып келгенде, оның I құрамында сақталып қалған. Бұл процесс кейінгі кездің жемісі І емес, ертеректе болған, сөйтіп, бұйрық райдың 2-жақ жекеше анайы түрінің мағынасы сақталып, грамматикалық формасы түсіп қалып, нольдік түлғада жүмсалуы, яғни етістіктің түбір тұлғасымен сырттай сәйкес келуі, тұрақты нормаға айналған. Ал кейбір түркі тілдерінде сен кел, сен ал дегендегі етістіктер I алиң, келиң сияқты болып ол тұлға сақталып қалған. Тек -ың, [ -ің,-ң формасы ғана емес, 2-жақ бұйрық рай мағынасын басқа I да түлғалар, мысалы, -ғыл, -гіл немесе -ғын, -гін, -қын, -кін I (бар-ғыл, бар-ғын, т. б.) беріп отырған. Қазақтың сөйлеу тілінде, I жергілікті тіл ерекшеліктерінде бұлардың кездесіп қалуы I 159 щ ■ ■ 8 ч/ тектен-тек емес. Бұның өзі бұирық раи формасы етістіктің тұбірінен бөлек тұлға екенін, ол — грамматикалық түрленудің бір көрінісі екенін байқатады. Өкінішке орай, осы күнге дейін етістіктің түбірінің басқа да көптеген өзгешеліктерімен бірге осы негізгі грамматикалық ерекшелігі ескерілмей келіп отыр. Сөйтіп, біріншіден, етістіктің түбір тұлғасы мен бүйрық райдың 2-жақ тұлғасы бір емес, олар сыртқы түрі жағынан ғана сәйкес келеді, сондықтан оларды ажырата білу керек, екін- шіден, етістік түбірлері тікелей жіктелмейді, түбір тұлғасында белгілі бір мағына (қимыл) білдіргенмен, түбір күйінде тікелей сөйлем ішінде қолданылмайды, тек етістіктің белгілі грамматикалық түлғаларын (есімше, көсемше, шақ, рай, т. б.) жамылып және сол тұлғалар негізінде ғана жіктеліп барып жұмсалады. Тек қана қазіргі тілімізде отыр, түр, жатыр (жат), жүр деген қалып етістіктері тікелі Қалып етістіктері тек тікелей жіктеле алу жағынан ғана емес, басқа да сипаттары жағынан ерекшеленеді: 3-жақ жіктіктұлғасы мен бұйрық райдың 2-жак тұлғасы сәйкес келеді: ол отыр - сен отыр, ол тұр - сен тұр, ол жүр - сен жүр, тек жатыр етістігі ғана 3-жақта ол жатыр болып, бүйрық райдың 2-жағында сен жат болып беріледі. Сондай-ақ қалып етістіктері есімдерше, етістік түлғалары- ның ішінде есімше жіктеледі: Мен отыр-мын, түр-мын, жатыр-мын, жүр-мін, инже-нер- мін, көрер-мін; Сен отыр-сың, тұр-сың, жатыр-сың, жүр-сің, инже-нер-сің, көрер-сің; Сіз отыр-сыз, тұр-сыз, жатыр-сыз, жүр-сіз, инженер-сіз, көрер-сіз; Ол отыр - 0 , тұр - 0 , жатыр - 0 , жүр - 0 , инженер - 0 , көрер - 0з Біз отыр-мыз, тұр-мыз, жатыр-мыз, жүр-міз, инже-нер-міз, көрер-міз; 160 Сіздер отыр-сыздар, тұр-сыздар, жатыр-сыздар, жүр-сіздер, инженер-сіздер, көрер-сіздер; Сендер отыр-сыңдар, түр-сындар, жатыр-сыңдар, жүр- сіндер, инженер-сіңдер, көрер-сіңдер; Олар отыр - 0 , түр - 0 , жатыр - 0 , жүр - 0 , инженер - 0 , көрер - 0 , Қалып етістіктерінің бүндай ерекшеліктері олардың түбір тұлға емес екендігінен болып отыр. Қазіргі кезде түбір деп ай- тылып жүргенмен, олар етістіктің белгілі формалары негізінде қалыптасқан да, онда сол формалардың грамматикалық қасиеті қалып қойған. жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|