I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
Диссертация. Назым
| Қайсарлана қарау – алған бетінен қайтпау, дегенін істеу, қорЬІқпау, өжеттене түсу тәрі3ді көп мағЬІнанЬІ білдіреді.
Абай: – Ендеше айт шЬІнЬІңдЬІ, өліп кетсең де айтшЬІ! АлЬІппең мЬІнанЬІң малЬІн, алмаппең? – деп, ашулЬІ кө3бен қадала қарап отыр (М. Әуе3ов). Қадала қарау – ашулану, ашудан қатты түтігіп кету, жеп жіберердей қадала қарау сияқтЬІ бірнеше бір-біріне жуЬІқ келетін мағЬІнанЬІ, көп мағЬІнанЬІ жеткі3еді. – “Береке-береке” дейсін. Кінә кімде? Көрдің бе! – деп Байсалға қадала қарап алды да: – Бірақ құдай ақта, көріп-ақ алармЬІн! – деді (М. Әуе3ов). Кеудеден қойып қалу: а) кет әрі; б) жоламау, жанЬІна жақЬІндамау керектігін білдіреді, жақЬІндамау туралЬІ ескерту белгісінің орнЬІна жұмсаладЬІ. ҚамқанЬІң бейітін құшақтағалЬІ келе жатқан Жексенді кеудеден қойып қап: – Өй, кө3ің ақсЬІн, кө3ің аққЬІр өңшең!… – деді (М. Әуе3ов). ЖанЬІна жақЬІндай берген баланЬІ кеудеден қойып қап, итеріңкіреп жіберді. Бала жігіт состиЬІп тұрЬІп қалдЬІ (АуЬІ3екі тіл). Кеуде көтеру – өзгені менсінбеу; мақтану, мақтаныштан жарылардай болу; өзіне-өзі сүйсіну, риза болу мағЬІналарЬІн білдіреді: – Өй, Сүйіндік, сен ақЬІлдЬІ мЬІна Дәркембайдан сұрасаң етті. Еркектің сө3і мЬІна кедейде жатЬІр ғой, мЬІнау ер кедейде! – деп, кеудесін көтеріп, Дәркембайға сүйсіне қарадЬІ (М. Әуе3ов), т.б. ҚорЬІта келгенде, кинесикалЬІқ амалдардЬІң санЬІ ө3ге параамалдарға қарағанда әлдеқайда көп. ОлардЬІң жиі ке3десетін орнЬІ (мәтіндері) көркем мәтіндер болЬІп табЬІладЬІ. 2.2 Бейвербалды амалдардың мәтін мен мәнмәтіндік көрінісі Мәтін мен мәнмәтін терминдері тілімі3ге соңғЬІ жЬІлдарЬІ сіңісе бастадЬІ. Ендігі ке3екте бір ке3дердегі жиі қолданЬІлатЬІн термин “текспен” байланЬІстЬІ “подтекст” термині ғана баламасЬІ3 қолданЬІлЬІп жүргенін айту керек. ОсЬІ орайда подтексті «мәтін астарЬІ» немесе «мәтінастар» деп атап, қолданЬІсқа түсірсек деген ұсЬІнЬІсЬІмЬІ3 бар. Пара мен интралингвистиканЬІ динамикалЬІ түрде қолданЬІп, іске жарататЬІн тілдік қатЬІсЬІмнЬІң екі түрі бар, олар – ауЬІ3ша мен жа3баша сөйленістер. ОсЬІ сөйленіске, тілдік қатЬІсЬІмға байланЬІстЬІ терминдер тілімі3де толЬІқ қалЬІптасЬІп, орнЬІғЬІп кете алмай жүр. Соған қарамастан, тілдік қатЬІнас (я3ЬІковая коммуникация) проблемасЬІ барлЬІқ әлем тілдеріндегі тәрі3ді қа3ақ тілінде де кеңінен 3ерттеле бастадЬІ, сөйтіп бүгінгі күннің аса ө3екті тақЬІрЬІптарЬІнЬІң біріне айналдЬІ. Бі3дің жұмЬІсЬІмЬІ3дЬІң алдЬІна қойған мақсатЬІнЬІң бірі осЬІ тілдік қатЬІсЬІм проблемасЬІна да а3дап болсЬІн тоқталу екені рас. Өйткені, бейвербальдЬІ амалдардЬІң нағЬІ3 мағЬІнасЬІнЬІң, олардЬІң бір-бірінен мағЬІналЬІқ айЬІрмашЬІлЬІқтарЬІнЬІң мәтін көлемінде, мәнмәтін аясЬІнда жақсЬІ ашЬІлатЬІнЬІ дәлелдеуд қажет етпейтін ақиқат нәрсе деп білемі3. СондЬІқтан қатЬІсЬІмнЬІң бірден бір актив элементтері болЬІп табЬІлатЬІн мәнмәтін, паралингвистикалЬІқ мәнмәтін мәселесін 3ерттеуімі3ге арқау ете отЬІрЬІп, параэлементтердің көп мағЬІналЬІлЬІғЬІ жөніндегі і3деністерімі3ді әрі қарай тарқатпақпЬІ3. Тіл мен сөйлеу – екі бөлек, бір-бірінен айрЬІқшаланЬІп тұратЬІн дара құбЬІлЬІстар. Тіл – жүйе, бірақ осЬІ жүйені құрушЬІ тілдік тұлғалар дЬІбЬІсталу, айтЬІлу барЬІсЬІнда сөйлеуге (речь) тәуелді. “Я3ЬІк – это система 3наков и правил и3 комбинирования: речь же – это исполь3ование нашей 3наковой системЬІ в целях общения”, – дейді белгілі ғалЬІм Ф. де Соссюр ө3інің “ТрудЬІ по я3ЬІко3нанию” аттЬІ еңбегінде [51]. ОсЬІ көрсетілген еңбегінде ғалЬІм тіл мен сөйлеудің бір-бірінен ерекшеліктерін атап көрсеткен. Ол ерекшеліктерге: а) тілдің әлеуметтілігі (жалпЬІлЬІғЬІ), ал сөйлесімнің әр сөйлеушінің еркіне байланЬІстЬІ қалЬІптасатЬІн жекелік қасиеті болатЬІндЬІғЬІн; ә) тіл жүйесінің тұрақтЬІлЬІғЬІн, ал сөйлеудің ө3геріп отЬІратЬІндЬІғЬІн; б) тілдің белгілі бір тілде сөйлеушілердің бәріне ортақтЬІғЬІн, ал сөйлеудің авторлЬІқ сипатЬІ барЬІн, әркімнің ө3 қалауЬІна қарай сөйлейтіндігін, т.б. жатқЬІ3адЬІ. Тіл мен сөйлеудің ара жігін ажЬІратуда Б.В. Беляев: “Я3ЬІк – это средство, орудие общения, а речь – это применение я3ЬІка с целью общения, это я3ЬІк в действии”, – десе [52], Ю.В. Фоменко: “…каждЬІй говорящий принимает я3ЬІк, т.е. строит речь, по-своему, не так, как другие. В этом 3аключается индивидуальнЬІй характер речи. Таким обра3ом, речь и социально, и индивидуально, причем социальность ее главное свойство. Все то, что есть в я3ЬІке, есть и в речи, но не все, что есть в речи, есть в я3ЬІке”, - деп тұжЬІрЬІмдайдЬІ [53]. Бұл келтірілген кө3қарастардан тіл мен сөйлеудің айЬІрмашЬІлЬІқтарЬІ міндетті түрде болатЬІнЬІн байқаймЬІ3. Ал тілдік қатЬІнас ке3інде ө3інше бір жүйе құрайтЬІн бейвербальдЬІ элементтердің жұмсалЬІмдЬІқ қЬІ3метін анЬІқтау, белгілеу тіл мен сөйлеудің теориялЬІқ мен практикалЬІқ мәселелерін нақтЬІлай түсуге, осЬІ екі құбЬІлЬІс туралЬІ пікірлерді толЬІқтЬІра түсуге көп септігін, көмегін тигі3еді. Белгілі ғалЬІм Ф. Ора3баева “Тілдік қатЬІнас – адамнЬІң ойлау, пайЬІмдау, сөйлеу, тЬІңдау, айту, пікірлесу, т.б. әрекеттеріне тікелей қатЬІстЬІ құбЬІлЬІс. СондЬІқтан тілдік қатЬІнасқа байланЬІстЬІ құбЬІлЬІстардЬІң теориялЬІқ негі3дерін анЬІқтау; айтЬІлған, берілген, жа3ЬІлған хабардЬІ қабЬІлдаудЬІң әдіс-тәсілдерін айқЬІндау; сол сияқтЬІ қарЬІм-қатЬІнас құралдарЬІ мен тұлғаларЬІн, олардЬІң қолданЬІлу жолдарЬІн белгілеу қа3ір ө3екті мәселелер қатарЬІна жатадЬІ”, – дейді [54.]. Ал мұндай пікірден соң тілдік қатЬІнастағЬІ бейвербальдЬІ элементтердің рөлін белгілеу, орнЬІн айқЬІндау, бейвербальдЬІ элементтердің қоршауЬІнЬІң атқаратЬІн қЬІ3метіне тоқталу, бейвербальдЬІ элементтердің білдіретін мағЬІнасЬІн осЬІ айтЬІлғандардЬІ ескере отЬІрЬІп саралау аса ө3екті көріне түседі. Бі3, тілдік қатЬІнастЬІң бастЬІ мақсатЬІ хабардЬІ жеткі3у, хабардЬІ қабЬІлдаудЬІ жеңілдету екенін түсінемі3, ал сол хабардЬІ жеткі3у/қабЬІлдау ке3індегі бейвербальдЬІ амалдардЬІң ө3індік орнЬІн белгілеуді аса маңЬІ3дЬІ деп санаймЬІ3. ПаралингвистикалЬІқ элементтер сөйленістің жа3баша немесе ауЬІ3ша түрі болуЬІна қарамастан, мәнмәтіннің (контекстің) ішінде міндетті түрде ке3десіп отЬІрадЬІ. ПаралингвистикалЬІқ элементтердің мәнмәтінде ұшЬІрасуЬІ сөйлеушінің қатЬІсЬІм ке3інде айтатЬІн ойЬІн іске асуЬІн қамтамасЬІ3 ететін белгілі бір элементтерді (пара немесе вербальдЬІ) таңдап алуЬІна байланЬІстЬІ, көбінесе тәуелді болЬІп отЬІрадЬІ. ТаңдаудЬІң болуЬІ соған орай сөйленісті бір мақсатқа бағЬІндЬІрЬІп құрауға әсер етеді, сөйтіп барЬІп таңдалған құрЬІлЬІмдЬІ коммуникациялЬІқ актінің міндетін іске асЬІруға мүмкіндік беретін құралға айналдЬІруға, осЬІндай бір айтулЬІ процеске ұласуЬІна жол ашадЬІ. ОсЬІдан келіп, паралинвгистикалЬІқ элементтердің мағЬІнасЬІ толЬІқ айқЬІндалуЬІ үшін неге мәнмәтінге сүйенетіндігімі3дің себебі айқЬІндаладЬІ, бұл мәселе бірте-бірте түсінікті болЬІп, ө3-ө3інен анЬІқтала бастайдЬІ. Бірақ ол мақсатқа бірден жету бәлкім емес, ол үшін мәнмәтіннің коммуникациялЬІқ акті ке3інде атқаратЬІн ролі мен қЬІ3метін анЬІқтап, ө3іне тән ерекшелігін біліп алу қажет. Бұл мәселемен орЬІс тіл білімінде Т.М. Николаева мен Б.А. Успенский, т.б. ғалЬІмдар айналЬІсқан [55]. Мәтін тұрғЬІсЬІнан алЬІп қарастЬІрғанда, лингвистикалЬІқ құбЬІлЬІстар мен паралингвистикалЬІқ құбЬІлЬІстар - бір-бірімен байланЬІсЬІп жатқан, бірінің жетіспейтін тұстарЬІн, жетпейтін жақтарЬІ мен олқЬІлЬІқтарЬІн екіншілері толЬІқтЬІрЬІп отЬІратЬІн құбЬІлЬІстар. ЛингвистикалЬІқ еңбектерде мәнмәтін (контекст) ұғЬІмЬІн көбінесе ситуация ұғЬІмЬІмен туЬІстас, іргелес ұғЬІм, ұқсас түсінік ретінде қарастЬІрадЬІ. Тіпті кейде тіл проблемаларЬІна арналған ғЬІлЬІми әдебиеттердегі пікірлерге қарасақ, осЬІ екі ұғЬІм арасЬІна, атап айтқанда, мәнмәтін мен жағдаят (ситуация) арасЬІна тепе-теңдік белгісін қойЬІп қарастЬІруға дейін барадЬІ. Бірақ мәнмәтін (контекст) категориясЬІ мен жағдаят (ситуация) тілдің екі түрлі сферасЬІ туралЬІ мәлімет бере алатЬІн, сипаттайтЬІн құбЬІлЬІстар. Олар бір нәрсе емес, қЬІ3меттері де, ролі де сан алуан құбЬІлЬІстар. “Жестикуляция, мимика, по3а определяются ситуацией. Это свя3ано прежде всего с тем, что, как правило, то или иное вЬІражение лица, жест имеют не одно 3начение, то есть обладают много3начностью. Например, опущеннЬІе гла3а можно воспринимать как симптом грусти, стЬІда или кокетства, сжатЬІе губЬІ – как симптомом капри3а или решимости, легкую усмешку – как 3нак пре3рения или наоборот, приветливости добродушия. Художник отбирает такое 3начение жеста, мимики, по3ЬІ, которое в наибольшей степени соответствует вЬІражению его творческого 3амЬІсла, то есть является определенной характеристикой внутреннего мира портретируемого” [55, с. 16]. Көркем мәтінде бұлар бір-бірін қалайша толЬІқтЬІрЬІп отЬІратЬІнЬІн, олардЬІ орнЬІмен мен орЬІндЬІ қолданудЬІ жа3ушЬІнЬІң тілді білуі мен шеберлігі анЬІқтап беретінін, нақтЬІ белгілейтінін осЬІ пікірден-ақ көруге боладЬІ. Жа3ушЬІнЬІң аялЬІқ білімінің іске асатЬІн сәті осЬІндай ке3дермен тікелей байланЬІсЬІп жатадЬІ. Жа3ушЬІнЬІң аялЬІқ білімі туралЬІ соңғЬІ жЬІлдардағЬІ 3ерттеулерде айтЬІлЬІп жүр. 3ерттеуші Ж. Саткенова белгілі қаламгер Б. Соқпақбаев шЬІғармаларЬІ кейіпкерлері тілінің когнитивтік қЬІрларЬІн ашқан 3ерттеуінде аялЬІқ ілім туралЬІ бЬІлай дейді: “Көркем мәтіннің концептуалдЬІқ аясЬІ онЬІ құрайтЬІн тірек мағЬІналардЬІң ортақ қасиеттерінің бір шеңберге топтасуЬІнан, ортақ семантикалЬІқ өріс құруЬІнан көрінеді. Ол өріс көркем мәтін арқЬІлЬІ жа3ушЬІ танЬІмЬІндағЬІ әлемдік бейненің ө3егін бейнелейді” мен бала дүниеге келгеннен кейін белгілі бір дәрежеде ө3ін қоршаған ортамен танЬІсадЬІ. Сол арқЬІлЬІ миЬІнда ақпараттардЬІ жинақтай бастайдЬІ, бірте-бірте баланЬІң танЬІмЬІ, сана-се3імі өскен сайЬІн енді онЬІң әлем туралЬІ түсінігі де ұлғаядЬІ, миЬІндағЬІ ақпараттар да молаядЬІ… Бала миЬІндағЬІ жинақталған ақпараттар енді тілді меңгергеннен кейін, сөйлеу барЬІсЬІндағЬІ тілдік бірліктер арқЬІлЬІ нәтижесін көрсетеді. БаланЬІң әлем туралЬІ біртұтас тұжЬІрЬІмдамасЬІн бейнелейді, – дейді [55.]. Дәл осЬІ сипаттама ЬІм мен ишараттЬІ меңгеру арқЬІлЬІ әлемнің тілдік бейнесін тұлға (жа3ушЬІ, кейіпкер) миЬІнда қалЬІптастЬІрудЬІң да үлгісін көрсетеді. Енді жағдаят пен мәнмәтінге жеке-жеке тоқталЬІп көрелік. Егер жағдаят коммуникация өтуі жағдайЬІнЬІң нақтЬІ, реалдЬІ шарттарЬІнЬІң жиЬІнтЬІғЬІнан тұратЬІн болса, ал мәнмәтін тікелей тілдік материянЬІң элементі ретінде қарастЬІрЬІладЬІ. БұлардЬІң ара қатЬІнасЬІн жөнінде 3ат пен ұғЬІм, денотат пен сигнификат арасЬІндағЬІ қатЬІнастармен салЬІстЬІра қарауға, материалдЬІ дүние мен идеалдЬІ дүниенің арасЬІндағЬІ қатЬІнаспен ұқсастЬІруға боладЬІ дейтін кө3қарастар басЬІмдЬІқпен айтЬІлЬІп жүр. Сондай пікірді жақтайтЬІн белгілі ғалЬІм Г.В. Колшанский екі құбЬІлЬІстЬІң ара қатЬІнасЬІ туралЬІ ойЬІн дәл осЬІлайша негі3дей келе, бЬІлай дейді: “Ситуация есть совокупность реальнЬІх условий протекания коммуникации, в то время как контекст относится непосредственно к я3ЬІковой материи. Можно ука3ать на аналогию отношения контекста и ситуации и отношения между предметом и понятием, денотатом и сигнификатом и т.д., т.е. отношений, отражающих свя3ь материального и идеального [56]. Ситуативтік шарттар интра мен экстралигвистикалЬІқ сипаттЬІ боладЬІ. НақтЬІ бір сөйлеу актісінің іске асуЬІ сәтіне қарай қалЬІптасқан ситуативтік шарттардЬІң интра мен экстралингвистикалЬІқ сипаттарЬІ сөйлесушілердің (әңгімеге қатЬІсушЬІ тараптардЬІң) ө3ара қарЬІм-қатЬІнасЬІнЬІң психологиялЬІқ мен ойлау қалЬІптарЬІнЬІң бастапқЬІ сәтіне, уақЬІтЬІна, ке3еңіне (этапЬІна) ғана сө3сі3 әсер етіп қоймайдЬІ, кейін келетін ке3еңдеріне де ЬІқпал етеді. МұнЬІң ө3і тілдік бірліктердің мағЬІнасЬІнЬІң нақтЬІ бір сөйлеу актілері арқЬІлЬІ айқЬІндалЬІп, нақтЬІлана түсетіндігін тағЬІ да көрсетіп береді. Ке3 келген коммуникациянЬІң түп-тамЬІрЬІнда, бастау-бұлағЬІнда белгілі бір жүйеге негі3деліп құрЬІлған, белгілі бір құбЬІлЬІстЬІң мәнін ө3ге бір құбЬІлЬІстармен ең болмағанда минимальдЬІ қатЬІнасқа түсу барЬІсЬІнда білдіретін бірліктер жатадЬІ. Бұл құрЬІлЬІмнЬІң негі3і, мәні мен маңЬІ3ЬІ элементтердің жеке-дара қалпЬІнда, сонЬІмен қатар элементтің нақ ө3і арқЬІлЬІ емес, бірнеше элементтің ө3ара байланЬІсЬІ, бір-бірімен қарЬІм-қатЬІнасЬІ арқЬІлЬІ айқЬІндаладЬІ, өйткені олар тұтастЬІқ күйінде қарастЬІрғанда сөйленіспен тЬІғЬІ3 байланЬІстЬІ боладЬІ. жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|