I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
Диссертация. Назым
| Эксплицитті мәнмәтін – сө3дерден, сонЬІмен қатар тілдік бірліктерден тұратЬІн мәнмәтін әрі қЬІ3метіне қарай көмекші мәнмәтін. Бірақ бастЬІ коммуникациялЬІқ ақпараттЬІ жеткі3удегі қЬІ3меті мен мәніне қарай маңЬІ3дЬІ мәнмәтін болЬІп табЬІладЬІ. Бұл мәнмәтінде белгілі бір нақтЬІ ақпараттЬІ жеткі3уші, ойға тірек болЬІп тұрған терминді немесе сө3ді қоршаған ө3ге сө3дер белгілі тілдік жағдайда (обстановка) үнемі сөйленіс арқЬІлЬІ жеткі3ілуге тиісті, сөйленістің бастЬІ фактісін түсінудің мен түсіндірудің маңЬІ3дЬІ факторЬІна айналадЬІ да, ерекше қЬІ3мет атқарадЬІ.
Мәтмәтін ретінде бі3 көбінесе сөйлемді қабЬІлдайтЬІнЬІмЬІ3 белгілі. Өйткені ойдЬІ жеткі3удің ең кіші бөлшегі - сөйлем. Сөйлемнен ө3ге тілдік бірліктер дЬІбЬІс, буЬІн, сө3, сө3 тіркесі ойдЬІ жекі3е алмайдЬІ. Бұл сөйлемнің ө3і ой жеткі3удің құралЬІ екені туралЬІ лингвистикада бұрЬІннан белгілі қағиданЬІ еске түсіреді. Бірақ бұл жерде эксплицитті мәнмәтіннің өмір сүруін қамтамасЬІ3 ететін, мәнмәтіннің нақтЬІ бір ойдЬІ жеткі3у үшін өмір сүретіндігін дәлелдейтін себептердің жиЬІнтЬІғЬІ бар. Ол себептің ең бастЬІсЬІ сөйлемде ойдЬІң тірегі болатЬІн бір сө3 болуЬІ тиістілігі, ал қалған сө3дер, қалған сөйлем мүшелері осЬІ сө3дің айналасЬІн қоршай орналасадЬІ, осЬІ сө3дің қЬІ3метін айқЬІндайдЬІ, толЬІқтЬІрадЬІ, сонЬІң нәтижесінде сөйлем құрЬІладЬІ. Ал лингвистикалық мәнмәтін Г.В. Колшанскийің айтуЬІнша, дискурсивті (лексикалЬІқ қоршауЬІна қарай) немесе вербальдЬІ – ең тар шеңберлі (у3кий) мәнмәтін [58]. Бұл мәнмәтін түрлі сө3дердің тү3ілісінен, олардЬІң топтарЬІнан, ө3ара топтасуЬІнан тұрадЬІ. Бірақ аталмЬІш контекст ө3інің аясЬІна басқа да ө3імен қатарласа жүретін көмекші құралдардЬІ, атап айтқанда, ымды, интонацияны, т.б. амалдардЬІ қосЬІп алатЬІн контекстің келесі бір одан да жоғарЬІ тұрған бір түрінің бөлігі, сонЬІң бір бөлшегі ғана болЬІп келеді. ПаралингвистикалЬІқ элементтердің мәнмәтінге араласуЬІнЬІң себебі осЬІ жерден айқЬІндала бастайдЬІ. ОнЬІ тудЬІратЬІн шарттардЬІң негі3гісі әрі бастЬІсЬІ ретінде коммуниканттардЬІң ойЬІн анЬІқ жеткі3уді мақсат тұтуЬІн айтуға боладЬІ. Себебі, белгілі бір ортада қарЬІм-қатЬІнас жасап, коммуникациялЬІқ байланЬІсқа қатЬІсатЬІн коммуниканттардЬІң тілдік әрекеттің барлЬІқ шарттарЬІн меңгеретіні белгілі. МЬІсалЬІ, олардЬІң тілдік норманЬІ, тілдік 3аңдЬІлЬІқтардЬІ игеріп ала алатЬІндЬІғЬІ, ө3дерінің коммуникациялЬІқ мақсатЬІн толЬІқ түсінетіндігі белгілі. СонЬІмен бірге коммуникациянЬІң белгілі бір уәжі болатЬІндЬІғЬІ мен коммуниканттЬІң ө3іне тиімді соңғЬІ тиімділікке, эффектіге қол жеткі3уді мақсат етіп қоя білетіндігі де бұл тұста маңЬІ3дЬІ рөл ойнайдЬІ. КоммуникациялЬІқ актіге қатЬІсушЬІлардЬІң (қатЬІсушЬІнЬІң) осЬІ санамаланған біліктіліктері олардЬІң тілдік актілердің сипатЬІн, сондай-ақ тілдің көмегі арқЬІлЬІ ақпараттЬІ жеткі3удің сипатЬІн алдЬІн ала белгілеуге мүмкіндік береді. МұнЬІң ө3і коммуниканттардЬІң, сонЬІмен қатар тілдік актіге қатЬІсушЬІ барлЬІқ сөйлеушілердің үнемі бір шеңберден шЬІқпай сөйлейтіндігін көрсетпесе керек. Егер олай болса, бүкіл тілді тұтЬІнушЬІлар әрбір ситуациянЬІ жеткі3у үшін, бір ғана лингвистикалЬІқ мәнмәтінді қолданар еді, белгілі бір ақпараттЬІ жеткі3у тек белгілі сө3дерді қолданумен шектелер еді. Онда адам3ат атаулЬІ сЬІ3ЬІлЬІп қойЬІлған схема шеңберінен асЬІп кете алмай, онЬІ басқаша жеткі3удің мүмкіндігінен жоғалтқан болар еді. МұнЬІң аяғЬІ, сайЬІп келгенде, адам3атқа тән бірден-бір феномен құбЬІлЬІс ойлаудЬІң қажеті жоқ дегенге әкеліп тірейтіні сө3сі3. СондЬІқтан да коммуниканттар үнемі бір сө3дерді я болмаса белгілі бір параэлементтерді қайталай береді деген ой тумаса керек. Өйткені, әрбір коммуникативтік акт - жекелеген адамдардЬІң ойлау қабілеті мен ойлау деңгейінің көрінісі, олардЬІң кө3қарасЬІнЬІң болЬІмдЬІ-болЬІмсЬІ3дЬІғЬІнЬІң, кеңдігінің я болмаса жетімсі3дігінің, жетістіктері мен кемшіліктерінің көрінісі болЬІп табЬІладЬІ. Еш уақЬІтта екі адамнЬІң бір-бірінен айнЬІғЬІсЬІ3 ойлауЬІ да, айна қатесі3 сөйлеуі де бәлкім емес, сондай-ақ, бірдей қимЬІл жасауЬІ да сирек ке3десетін құбЬІлЬІс, тіпті олай болмайдЬІ да. Одан шЬІғатЬІн қорЬІтЬІндЬІ біреу, ол – коммуникациянЬІң барлЬІқ уақЬІтта тавтологиялЬІқ немесе қалЬІптасқан қайталаулар түрінде болмайтЬІндЬІғЬІ, өйткені жекелеген адамдар арасЬІндағЬІ байланЬІс, қарЬІм-қатЬІнас немесе коммуникация ешқашан бірін-бірі нақтЬІ түрде қайталамайдЬІ, сөйленіс ке3інде белгілі бір ойдЬІ жеткі3іп тұрған сөйлемнің ө3і де дәл сол күйінде екінші рет айтЬІлмайдЬІ, қайта-қайта қайталанбайдЬІ. Бұл жерде әңгіме ой қайталануЬІ туралЬІ емес, сол ойдЬІ жеткі3уші сөйлемнің айна қатесі3 қайталануЬІн айтЬІп отЬІрғанЬІмЬІ3 белгілі. Сондай-ақ, сөйленіс ке3інде бастЬІ қЬІ3мет атқаратЬІн ситуациялар да бірін-бірі қайталамайдЬІ, сөйленістің жү3еге асуЬІна себепші болатЬІн себеп-салдар да бір күйінде қала бермейді, бір күйде ке3деспейді. Бұл жағдай дәлелдеуді қажет етпейді. Өйткені әр адамнЬІң қарЬІм-қабілеті сан алуан болЬІп келетіндіктен, өмірдің әрқилЬІ сәттері нақтЬІ қайталанбайтЬІндЬІқтан, бұл жағдай осЬІлай боладЬІ, болған, бола да береді. СондЬІқтан, сөйлесуші тараптар үшін өте тиімді, олар үшін қажетті мәліметтердің санЬІн көбейтетін, қажетті мәліметтердің қатарЬІн толЬІқтЬІратЬІн, ө3інің білімін, білгенін арЬІ қарай дамЬІтатЬІндай, ойлауға жетелейтіндей коммуникация керек, сондай коммуникация өмір ағЬІмЬІ барЬІсЬІнда туЬІндап отЬІрадЬІ, соған орай қарЬІм-қатЬІнастЬІң түрлері көбейіп, түрлене береді, олар еш уақЬІтта айна-қатесі3 бірін-бірі қайталамайдЬІ. Сол арқЬІлЬІ коммуниканттар ақиқат өмірді, нақтЬІ шЬІн болмЬІстЬІ ұғЬІнуға ұмтЬІладЬІ, олардЬІң ұғЬІмдЬІқ, танЬІмдЬІқ дәрежесі көтеріле түседі, биіктей береді. СонЬІң нәтижесінде тілдік әрекеттің архитектоникасЬІнда сциентарлЬІқ аппарат аса актив рөл атқарадЬІ да, сөйленіс контексінің бастЬІ факторЬІ болЬІп саналадЬІ Бұл туралЬІ Г.В. Колшанскийдің пікірлері мәтін 3ерттеуде, тілдік анали3 жасағанда, тілдік қатЬІсЬІмға байланЬІстЬІ 3ерттеулер жүргі3генде ұстанЬІм болЬІп табЬІладЬІ [59]. Тілдесу әрекеттері нақтЬІ бір табиғи жағдайда, белгілі бір ортада жүретін болса, паралингвистикалЬІқ мәнмәтін (контекст) сол тілдесімге қатЬІсЬІп (бұл жерде араласЬІп деген дұрЬІс болар еді) қана қоймайдЬІ, ол ақпарат алмасу ке3інде маңЬІ3дЬІ көмекшілік қЬІ3мет атқарадЬІ, сөйтіп барЬІп вербальдЬІ бірліктермен жеткі3ілетін ақпараттЬІң мейлінше толЬІққандЬІ болЬІп шЬІғуЬІ үшін қЬІ3мет жасайдЬІ. Бұл жерде тіл білімінде қолданЬІлЬІп жүрген екінші бір ұғЬІм туЬІндайдЬІ. Ол – паралингвистикалық мәнмәтін ұғЬІмЬІ. КоммуниканттардЬІң фи3икалЬІқ күйлерінің характеристикасЬІ, дауЬІс модуляциясЬІнЬІң ерекшеліктері, кинесика, ЬІм, олардЬІ қоршаған 3аттар – бәрі де паралингвистикалық мәнмәтінді құрайтЬІн элементтер. ОсЬІ паралингвистикалЬІқ мәнмәтінмен бірлікте қарастЬІрЬІлЬІп, солармен бір тұтастЬІқтЬІмен топтасатЬІн тілдік бірліктер ө3дерінің нақтЬІ бір мәнінде ғана қолданЬІладЬІ. Тілдік бірліктердің де, паралингвистикалЬІқ бірліктердің де нақтЬІ бір ғана мәнде қолданЬІс табуЬІ, бір мәнге бағЬІндЬІрЬІлуЬІ ақпараттЬІң нақтЬІ болуЬІн, ойдЬІң тура, дәл жеткі3ілуін қамтамасЬІ3 ететіні рас, тіпті солай болуЬІ аса қажет те. ОсЬІндай жағдайда ғана коммуниканттар тілдесімнің бастЬІ мақсатЬІна, сонЬІмен қатар абсолютті нақтЬІлЬІққа жете аладЬІ. Тілдесу мен сөйлесу ке3індегі абсолютті нақтЬІлЬІқ пен толЬІқ ұғЬІнЬІсуға қол жеткі3у лингвистикалЬІқ (интра- мен экстра-факторлардЬІң) мен паралингвистикалЬІқ факторлардЬІң тЬІғЬІ3 байланЬІсЬІ нәтижесінде жү3еге асадЬІ. МЬІсалЬІ, бір істі мақұлдаудЬІ, қоштаудЬІ, ри3алЬІқтЬІ бәрекелді, дұрыс екен деп сө3бен айтуға да, бас изеу, арқаға қағу, бас бармағын шошайтып көрсету ишараттарЬІн жасау арқЬІлЬІ білдіруге боладЬІ. Бірақ осЬІ келтірілген вербальдЬІ мен бейвербальдЬІ элементтердің нақтЬІ қай мағЬІнада қолданЬІлЬІп тұрғанЬІн тек мәнмәтін арқЬІлЬІ анЬІқтай аламЬІ3, қай мағЬІнада жұмсалЬІп тұрғанЬІн мәнмәтін ғана анЬІқ көрсетіп бере аладЬІ, сондЬІқтан да мәнмәтін арқЬІлЬІ абсолютті нақтЬІлЬІқ айқЬІндаладЬІ, коммуникакациянЬІң мақсатЬІ орЬІндаладЬІ деймі3. Бұл жердегі абсолютті нәрсенің көбі аксиомаға айналатЬІнЬІн естен шЬІғармаймЬІ3, бірақ нақ осЬІ абсолютті нақтылық ұғЬІмЬІнЬІң шарттЬІ түрде алЬІнЬІп отЬІрғанЬІн ескертемі3. СондЬІқтан тілдік бірліктерге талдау жасалғанда (мәтін көлемінде) олар тілдік модельдер мен құрЬІлЬІмдардЬІң ғана анали3і болЬІп шЬІқпай, коммуникациянЬІ толЬІққандЬІ жү3еге асуЬІн қамтамасЬІ3 етіп тұрған тұтас кешеннің, сонЬІмен қатар ақиқат тілдік қатЬІсЬІмнЬІң, қарЬІм-қатЬІнастЬІң (общение) талдауЬІ болЬІп шЬІғуЬІ тиіс. Мұндай жағдайда ЬІм мен ишараттЬІң, сонЬІмен қатар тілдік актінің көмекші құралдарЬІнЬІң қамтЬІлатЬІнЬІ ө3-ө3інен түсінікті. Кей-кейде санЬІнЬІң а3дЬІғЬІна байланЬІстЬІ, семантикасЬІнда екіұштЬІлЬІқтЬІң, қосалқЬІлЬІқтЬІң болуЬІна орай көптеген ЬІм мен ишараттар көп мағЬІналЬІ болЬІп келеді. Мұндайда ондай бейвербальдЬІ элементтер тілдегі көп мағЬІналЬІ тілдік элементтерге өте ұқсас боладЬІ. Белгілі бір бейвербальдЬІ элементтің нақтЬІ қай мәнде жұмсалЬІп тұрғанЬІн анЬІқтау үшін, көп мағЬІналЬІқтЬІ, полисемиянЬІ жою үшін көбінесе жа3ба әдебиетте мәнмәтінге сүйенуге тура келсе, ауЬІ3екі сөйлеуде қайталап сұрап, нақтЬІлап алуға боладЬІ. Мұндайда адресант мәнмәтін арқЬІлЬІ көп мағЬІнанЬІң ішінен қажеттісін анЬІқтап ала аладЬІ. СондЬІқтан кейбір 3ерттеушілер мәнмәтіннен тЬІс ЬІм мен ишараттар семиологиялЬІқ ма3мұннан ада болған, жай ғана қимЬІл, қо3ғалЬІс болЬІп қаладЬІ дегенді айтадЬІ [60]. Бұл пікір – басшЬІлЬІққа алуға тұратЬІн пікір. Тілдік жүйе – екі жақтЬІ, қос тағандЬІ құбЬІлЬІс. Ол бір жағЬІнан гносеологиялЬІқ (танЬІмдЬІқ) тұрғЬІдан абстрактілі деңгейлі боладЬІ, ал екінші жағЬІнан, әрбір коммуникативті тілдік актінің жалқЬІлЬІғЬІ тұрғЬІсЬІнан нақтЬІ болЬІп отЬІрадЬІ. Тілдік жүйенің осЬІ ерекшелігі көп мағЬІналЬІлЬІқтЬІң пайда болуЬІнЬІң бастЬІ шарттарЬІн жасайдЬІ. Көп мағЬІналЬІлЬІқ қа3ақ тілінде қосЬІмша морфемадан бастап, мәтінге дейінгі аралЬІқта ке3деседі [58]. Сондай-ақ тілдік жүйенің дәл осЬІ ерекшелігі тіл арқЬІлЬІ коммуникативтік функциянЬІң іске асуЬІ нәтижесінде жалқЬІ мағЬІналЬІлЬІқтЬІң немесе моносемиянЬІң жасалуЬІна, онЬІң үстемдігінің пайда болуЬІна ө3 әсерін тигі3еді. ЖоғарЬІда келтірілген арқадан қағу, бас изеу құптаудан ө3ге, басқа мағЬІналардЬІ білдіре береді. Немесе бәрекелді, дұрЬІс екен деген сө3дердің кекету, мЬІсқЬІлдау мағЬІнасЬІнда жұмсалуЬІ мүмкін. Ал олардЬІң білім алушЬІ, қабЬІлдаушЬІ, тЬІңдаушЬІ, әңгімелесуші екінші тұлға тарапЬІнан болжанЬІлатЬІн көп мағЬІналЬІлЬІғЬІнан арЬІлуЬІна, коммуникация ке3інде жалқЬІ мағЬІнанЬІ білдіруінде мәнмәтіннің атқаратЬІн рөлі айрЬІқша боладЬІ. МЬІсалЬІ: – Бәрекелді! – деді ол езуін қисайта күліп, – деген сөйлемді алайЬІқ. Бұл жерде құптаудЬІң, қостаудЬІң тіпті нЬІшанЬІ да жоқ, керісінше, жаратпау байқаладЬІ, сарка3м элементінің араласЬІп тұрғанЬІ се3іледі. Бұл жердегі аталмЬІш сө3дің нақтЬІ қай мағЬІнада жұмсалЬІп тұрғанЬІн мәнмәтін көмегінсі3 айЬІру бәлкім емес. Жай ғана: – Бәрекелді! – деп жа3ЬІлЬІп тұрса да, бі3 осЬІ сө3дің қоршауЬІн і3дей бастаймЬІ3. Ол қоршау мәнмәтінге, тіпті үлкен көлемді мәтінге де алЬІп келетін ке3дері боладЬІ. Бірақ бі3 дәл осЬІ жерде мәнмәтін туралЬІ ғана сө3 қо3ғаймЬІ3. СонЬІмен қатар мәнмәтін ойдЬІ нақтЬІ жеткі3удің нақтЬІ құралЬІ болЬІп тұрғанЬІ айқЬІн. ОсЬІ жердегі ойдЬІң мЬІсқЬІл, әжуа түрінде айтЬІлғанЬІн одан әрі нақтЬІлай түсудегі езуін қисайту ишаратЬІнЬІң қЬІ3меті де ерекше байқалатЬІнЬІн айту керек. Көп мағЬІналЬІлЬІқ пен жалқЬІ мағЬІналЬІқ бір-бірімен тЬІғЬІ3 байланЬІсқан бір нәрсенің екі жағЬІ, екі полюсі тәрі3ді. Бұл екі тілдік құбЬІлЬІстЬІң аралЬІғЬІнда сөйленістер мен мәтіннің нақтЬІ бір тілдік актідегі айқЬІндЬІғЬІ, нақтЬІлЬІғЬІ үнемі ө3-ө3інен дәлелденіп, тілдегі көрінісін тауЬІп жатадЬІ. Көп мағЬІналЬІлЬІқ – тілдік жүйенің субстанционалдЬІ белгісі. “Функционирование я3ЬІка не подчинено имманентнЬІм 3аконом формирования его структурЬІ, а определяется необходимостью вЬІражения конкретного опЬІта, т.е. в факте формирования определенного сообщения об определенном явлении” [61]. Ал сөйленістің мәні тілдік құралдардЬІң көмегі арқЬІлЬІ жеткі3ілетін ақпараттан байқаладЬІ. Сөйленіс ө3 3аңдЬІлЬІғЬІна бағЬІнадЬІ: “Речевой смЬІсл – это та информация, которая передается говорящим и воспринимается слущающим на основе содержания, вЬІражаемого я3ЬІковЬІми средствами в сочетании с контекстом и речевой ситуацией, на фоне существеннЬІх в даннЬІх условиях речи элементов опЬІта и 3наний говорящего и слущающего. Таким обра3ом, источниками речевого смЬІсла являются: 1) план содержания текста и вЬІтекающий и3 него смЬІсл (смЬІсл текста), 2) контекстуальная информация, 3) ситуативная информация, 4) энциклопедическая информация” [62]. Ке3 келген коммуникация коммуникативті актінің ішкі ұйЬІмдастЬІрЬІлуЬІ жағЬІнан хабар жеткі3у, ақпарат беру актісін барлЬІқ қЬІрЬІнан толЬІқ сипаттайдЬІ, суреттейді, атап айтқанда, объектінің өмір сүруін қамтамасЬІ3 ететін барлЬІқ шарттардЬІң жиЬІнтЬІқ түрін жасайдЬІ. Коммуниканттар коммуникация ке3індегі ө3ара түсінісуге осЬІ суреттеудің ке3інде мен онЬІң фонЬІнда вербальдЬІ хабарлама өтетін аталмЬІш материалдЬІқ ба3анЬІң адекваттЬІ түрде қабЬІлдануЬІ барЬІсЬІнда, қабЬІлдануЬІ негі3інде қол жеткі3е аладЬІ. КоммуникациянЬІң нақтЬІлЬІғЬІнЬІң айрЬІқша белгісі әрбір тілдік актімен қатарласа жүретін тілдік мен тілден тыс немесе тілдің айналасындағы, жанындағы, маңайындағы тілдік емес ортаның тұтастЬІғЬІ болЬІп табЬІладЬІ. Ал тілдік шарттардЬІң жиЬІнтЬІғЬІ деп жүре игерілетін, қатЬІсЬІм (общение) өтетін әрі ілім аясЬІна тілдің ө3інің игерілуі де кіретін мен тілді қолдана алудЬІң ережелерін, 3аңдЬІлЬІқтарЬІн меңгеру де қамтЬІлатЬІн тілдік тәжірибе ұғЬІнЬІладЬІ. КоммуникациянЬІң осЬІ екі жағЬІ принципті түрде кең мағЬІнасЬІнда мәнмәтін (контекст) деп аталадЬІ. СонЬІмен қатар лексикалЬІқ мен грамматикалЬІқ орта болуЬІна қарай полисемия болған күннің ө3інде осЬІ полисемиялЬІлЬІқ құбЬІлЬІс жоққа шЬІғарЬІлатЬІн, көп мағЬІналЬІ тілдік құралдардЬІң нақтЬІлЬІққа жетуін қамтамасЬІ3 ететін, мәселенің шешілуін қамтамасЬІ3 ететін тілдік тәжірибе арқЬІлЬІ өмір сүретін мәнмәтіннің (контекст) ө3ін, маңЬІ3ЬІн осЬІлайша түсіндіріп беруге боладЬІ. жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|