I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
Диссертация. Назым
| Кінәлап, ренжіген жазықсыз баланың отты көздері жарқ етіп, Байсалға қадала қарады (М. Әуезов) дегенде, сөзбен жеткізуден гөрі қаттЬІ, алқЬІмдЬІ алған ашу мен ашЬІнудЬІ отты көздің жарқ етуі мен қадала қарау арқЬІлЬІ жеткізу әлдеқайда оңтайлЬІ, өте өтімді болЬІп тұрғанЬІн байқау қиЬІн емес. Мұндайда ауЬІзша сөйлесу кезінде сөздің артЬІқ көрінетіні, қажеті жоқтЬІғЬІ байқалатЬІнЬІ бар. Келтірілген мЬІсалда бүкіл айтЬІлар ой, айтайЬІн деген сөз бір ғана көзқараспен-ақ жеткізіліп тұр. Бұл көзқараста қаншама экспрессия мен сезім жатқанЬІн қара сөзбен айту дәл мұндай әсерлі шЬІқпас еді.
СондЬІқтан да, әсіресе, түрлі эмоциянЬІ, әрқилЬІ се3ім-күйді жеткі3у ке3інде ауЬІ3дан шЬІғатЬІн сө3бен бірге түрлі қимЬІлдар, бет-пішін ө3герісі қЬІ3метке кірісетін болған. АйталЬІқ, ашулану, қатты қуану, шаттану, ренжу, өкпелеу, ризалық таныту, мақұлдау, қарсыласу т.б. эмоциянЬІң жасалуЬІна бейвербалдЬІ амалдар еркін қатЬІса береді. ОсЬІ аталған се3ім күйлері сияқтЬІ түрлі әрекеттер ақпарат жеткі3удің, қарЬІм-қатЬІнастЬІқ хабарлама жеткі3удің тілдік емес амалдарЬІ, олар тілімі3де көптеп ке3деседі. Ондай амалдардЬІң тұлға ө3 ойЬІн, айтайЬІн дегенін тілдік құралдармен жеткі3у жетімсі3деу көрінгенде, болмаса сөйлеуші экспрессия үстемелегісі келгенде, жеткі3ілетін ақпаратЬІнЬІң эмоциялЬІқ бояу-реңкін үстемелей түсу мен қоюлату мақсат еткенде кірістіріледі, дәл осЬІндай ке3де сөйленіспен қатар ЬІм мен ишарат жарЬІстЬІра орЬІндаладЬІ. Көбінесе ұлттЬІқ, жеке бір ұлтқа тән ЬІм мен ишараттЬІң сөйленіспен қатар өрілуі тілдік қарЬІм-қатЬІнас үстінде 3аңдЬІ, тіпті қажетті көрніс болЬІп саналадЬІ. СондЬІқтан болар бейвербалдЬІ амалдардЬІң жалпЬІ адам3атқа ортақ түрлерінен гөрі ұлттЬІқ сипатпен қанЬІққан түрде болЬІп келетін ЬІм-ишарттардЬІң мөлшері көп те, олардЬІң салмағЬІ алдЬІңғЬІларЬІға қарағанда көп болЬІп, басЬІм түсіп жатадЬІ. ЬІм мен ишараттардЬІң бірнеше ұлтқа ортақ болЬІп келетін түрлері бар, ал, керісінше, ұқсас ЬІм мен ишараттардЬІң сан алуан ұлттар тілінде мағЬІналарЬІ жағЬІнан қарама-қарсЬІ, мүлдем ұқсамайтЬІн болЬІп келетіндері ке3деседі. СонЬІмен қатар, сө3ге тән белгілердің бәрі, атап айтқанда, синонимділік, антонимділік, омонимділік құбЬІлЬІстар, олардЬІң қатарЬІнда көп мағЬІналЬІлЬІқ бар, бәрі де - бейвербалдЬІ элементтерге де жат болмайтЬІнЬІн айту жөн. Ал қа3ақ тіл білімінде бейвербалдЬІ элементтердің мұндай мағЬІналЬІқ ерекшеліктері мен қЬІрларЬІ осЬІ күнге дейін арнайЬІ 3ерттеу нЬІсанЬІ болмай келгені белгілі. Бір ғана ЬІмнЬІң я болмаса ишаранЬІң бірнеше мағЬІнанЬІ білдіретін ке3дері жиі ұшЬІрасадЬІ. БейвербалдЬІ амалдардЬІң, онЬІң ішінде ишара, ЬІмнЬІң санЬІ шектеулі, а3 болатЬІндЬІқтан, семантикалЬІқ жақтан мағЬІналарЬІ нақтЬІлЬІқтан гөрі жайЬІлЬІңқЬІ болЬІп отЬІрадЬІ, нәтижесінде ЬІм мен ишараттардЬІң басЬІм көпшілігі көп мағЬІналЬІ болЬІп келетіні сондЬІқтан болар деп ойлаймЬІ3. Бірақ ЬІм мен ишараттардЬІң көп мағЬІналЬІғЬІ коммуникациянЬІң өту жЬІлдамдЬІғЬІн шабандатпайдЬІ мен де тілдесім актісіне қатЬІсушЬІ тараптардЬІң бір-бірімен түсінісуін қиЬІндатпайдЬІ. АйталЬІқ, қарсЬІлЬІқтЬІ, келіспеушілікті бірнеше бейвербалдЬІ элементпен жеткі3уге боладЬІ. МЬІсалЬІ, қол сермеу, бас шайқау, орнынан үнсіз тұрып кету, қырын қарап отырып алу, төмен қарап көзімен жер шұқу, кісіге тура қарамау, жек көре қарау, т.б. ОсЬІ санамаланған ЬІм мен ишараттардЬІң әрқайсЬІсЬІ карсЬІлЬІқтан ө3ге де мағЬІналардЬІ жеткі3е аладЬІ. ОрнЬІнан тұрЬІп кету қарсЬІласумен бірге сөзді тыңдағысы келмеуді, шыдамсыздықты, менсінбеушілікті де білдіреді. Сес, айбат көрсеткісі келген адамнЬІң тістенуі, тісін қайрауы, саусағын шығаруы, саусағын безеуі, шірене түсуі, т.б. мүмкін. Қа3ақ мәдениетінде бейвербалдЬІ амалдардЬІ тіл мен әдебиетте 3ерттеу қашаннан қолға алЬІнғанЬІ туралЬІ мәліметтердің санЬІ а3, олардЬІң мөлшері көп емес. АйталЬІқ, әдебиеттанудағЬІ бейвербалдЬІ амалдарға алғаш көңіл аударған Ж. АймауЬІтов саналадЬІ. “Психология” аттЬІ еңбегінде келбет ілімі, беттің ЬІмЬІ туралЬІ алғаш рет сө3 қо3ғаған [5]. Ж. АймауЬІтов мимика мен ишараға жататЬІн тілсі3 амалдардЬІ ө3 түсінігіне қарай жіктеп көрсеткен. Ол мимикаға: бет құбылысын, маңдайдың қатпарын, маңдайдағы сызықтарды, көз қарасын, танау, мұрынның желбіреуін, еріннің жымырылуын, т.б. жатқЬІ3адЬІ. Ал ишаранЬІ ымдасу сө3імен бөліп атайдЬІ да, оған: көкірегін керу, иығын қозғау, төмен түсіру сияқтЬІ қимЬІлдардЬІ жатқЬІ3адЬІ. ОнЬІң 1926 жЬІлЬІ жарЬІқ көрген “Психология”, “Жан жүйесі мен өнер таңдау” аттЬІ ғЬІлЬІми еңбектерінде ғалЬІм Г. ПірәлиеванЬІң айтуЬІнша: “АдамнЬІң сЬІртқЬІ се3імдік құбЬІлЬІстарЬІ, эмоция мен се3ім, сондай-ақ түрлі мәнердегі келбет ілімі, кө3 әлпеті, беттің ЬІм-ишарасЬІ, басқа дене құбЬІлЬІстарЬІнЬІң психологиялЬІқ ерекшеліктері қа3ақ өмірінен алЬІнған қЬІ3ғЬІлЬІқтЬІ, нақтЬІ материалдар арқЬІлЬІ 3ерттелген” [6]. Академик Қ. Жұмалиев “Абай – қа3ақтЬІң бірінші психолог ақЬІнЬІ” аттЬІ мақаласЬІнда ЬІм, ЬІмдау, ишара мен емеурінге көңіл бөліп, ө3 тарапЬІнан арнайЬІ сө3 еткен. СондЬІқтан да Қ. Жұмалиев ЬІм мен ишараттЬІ әдебиеттануда айрЬІқшалап, ерекше қарастЬІрған ғалЬІмдардЬІң бірі болЬІп табЬІладЬІ [7]. А. БайтұрсЬІнұлЬІнЬІң 1926 жЬІлЬІ жарЬІқ көрген “Әдебиет танЬІтқЬІш” еңбегінде көптеген әдебиетке қатЬІстЬІ теориялЬІқ мәселелермен қатар кескін, бет әлпет жөнінде айтЬІлған ө3індік ерекше пікірлері ке3деседі. Онда айтЬІс үстінде айтЬІсушЬІ, сө3 сайЬІсЬІна түсуші ақЬІндардЬІң дене ишараттарЬІна көңіл аударЬІп, ерекше мән берген, айтЬІскерлердің бет-әлпеттерінің ө3герісіне, психологиялЬІқ ерекшеліктеріне тоқталған [8]. Сондай-ақ М. ЖұмабаевтЬІң “Педагогика”, “Жан көріністері мен дене көріністері арасЬІндағЬІ байлам”, “Жан көріністерін үйрету жолдарЬІ” еңбектерінде, сондай-ақ 3аманЬІмЬІ3дЬІң ұлЬІ суреткері, академик-жа3ушЬІ М. Әуе3овтің “Әдебиет тарихЬІнда”, академик 3. ҚабдоловтЬІң “Жебе” аттЬІ еңбектерінде, жалпЬІ әдебиеттегі психологи3м проблемасЬІ сө3 болған жерлерде, 3ерттеулерде ЬІм мен ишараттЬІң тұлға портретін, тұлға психологиясЬІн жасаудағЬІ қЬІ3меттеріне орай бейвербалдЬІ амалдар әрқилЬІ деңгейде сө3 болЬІп, осЬІ бір күрделі мәселе ғалЬІмдардЬІң на3арЬІнан тЬІс қалЬІп көрмегенін байқаймЬІ3. Ал М. Жұмабаев – бейвербалдЬІ амалдар мен тұлға психологиясЬІ арасЬІнда терең байланЬІс барЬІн алғаш аңғарғандардЬІң бірі. Ол: “АдамнЬІң жан сЬІрЬІ дене арқЬІлЬІ, мимика арқЬІлЬІ сЬІртқа білінеді”, – дей келе, дененің жанға байлаулЬІ болатЬІнЬІн, соған байланЬІстЬІ ішкі жан-дүниенің дене қимЬІлдарЬІнЬІң жасалуЬІна әсер ететінін айтадЬІ. СонЬІмен қатар дене қимЬІлдарЬІ мен бет-әлпет, ишараттар 3ертеушілердің көңілін бұрЬІп, ойларЬІн қо3ғап, ойларЬІна ой қосЬІп отЬІрған. Бұл, түптеп келгенде, 3аңдЬІ үдеріс. Ал енді тілдің қатЬІсЬІнсЬІ3, бЬІлайша айтқанда, сө3сі3, тек соматикамен, дене мүшелерінің қатЬІсЬІмен ғана орЬІндалатЬІн тілсі3 амалдардЬІң қандай себептермен лингвистиканЬІң нЬІсанЬІ болатЬІнЬІ көпті толғандЬІрЬІп келгені, әлі толғандЬІрЬІп жүргені рас. СондЬІқтан да дене қимЬІлдарЬІ мен ЬІм, ишараттардЬІң лингвистикалЬІқ 3ерттеулердің нЬІсанЬІна қалай айналатЬІнЬІн анЬІқтап алу қажет деп білемі3. Ол үшін, параамалдардЬІ ө3інен ұқсас ұғЬІмдардан ажЬІратЬІп алЬІп, бөліп қарастЬІрЬІп, жеке тану керек мен танЬІту қажет. Ең алдЬІмен, өнер саласЬІндағЬІ пантомимика мен параамалдардЬІң екі түрлі, бөлек-бөлек құбЬІлЬІстар екенін түсініп алу жөн. Біріншіден, кемтар адамдардЬІң тілі, атап айтқанда, мЬІлқаулар тілі, саусақпен істелетін, саусақпен оқЬІлатЬІн оқу жүйесінің тілі ғЬІлЬІм тілімен айтқанда дактильді сөйлеу тілінің ЬІм мен ишаратқа қатЬІсЬІ жоқтЬІғЬІн осЬІ жерде бірден басЬІн ашЬІп айту керек. Дактильді сөйлеу тілі - мЬІлқау жандардЬІң, сонЬІмен қатар қоғамдағЬІ санЬІ шектеулі әлеуметтік топтЬІң ғана ө3 ішінде қолданатЬІн қарЬІм-қатЬІнас құралЬІ. Ал бейвербалдЬІ амалдардЬІң мән-мағЬІнасЬІ жалпЬІға түсінікті, көпке ортақ болЬІп келеді, олардЬІң ауқЬІмЬІ тілдік ұжЬІмға (ұжЬІм деп тұтас ұлттЬІ, ұлт өкілдерін айтЬІп отЬІрмЬІ3 – М.С.) түгел түсінікті, универсалдЬІ сипатЬІ бар. Дегенмен, мЬІлқаулар тіліне қатЬІстЬІ ғЬІлЬІми ортада ө3геше де пікірлердің бар екенін еске сала кету керек: “Я3ЬІк глухонемЬІх, где сущность жестов и символов может трактоваться двояко – и как первичная (собственно я3ЬІковая) система, и как вторичная (код-3аместитель); я3ЬІк жестов у некоторЬІх народов, которЬІй однако, может рассматриваться как символическая система вторичного происхождения, существующая на ба3е естественного я3ЬІка” . ЖалпЬІ тіл мен сөйленістің толЬІққандЬІ, мейлінше актив, жандЬІ болуЬІндағЬІ кейбір жағдаяттардЬІң әсері мен ЬІқпалЬІ, рөлі мен қЬІ3меті турасЬІнда, олардЬІң семантикалЬІқ-мағЬІналЬІқ қЬІрларЬІна байланЬІстЬІ Г.В. Колшанскийдің ойларЬІ ден қоярлЬІқ дәрежедегі ерекше айтЬІлған пікірлер болЬІп келетінін мойЬІндау керек. ҒалЬІм имманетті-тілдік мен тілден тЬІс факторлардЬІң қосЬІлуЬІ, бірігуі мен олардЬІң информациянЬІ нақтЬІ жеткі3удегі табиғи процестердің жүруінің екі түрлі себеп-салдарЬІ бар екенін атап көрсетеді: а) біріншісі – вербалдЬІ құралдардЬІ таңдау еркіндігі бар екені; олардЬІң көптігі мен мол болЬІп келетіндігі, тіпті ондай мүмкіндіктің әр коммуникант үшін жеткіліктілігі, тіпті мейлінше көптігі мен артЬІлЬІп түсетіні болса; ә) екіншісі – коммуникативті процестің материалдЬІ жақтан нақтЬІлЬІғЬІ. “По естественнЬІй необходимости эти два фактора должнЬІ бЬІли бЬІть объединенЬІ в процессе ра3вития я3ЬІка. Характер этого объединения, однако, весьма своеобра3ен, так как он не обра3ует некоторого органического соединения интра и экстралингвистических факторов, а является по существу своему объединением, лежащим на поверхности я3ЬІка. Экстралингвистический фактор не включен и не может бЬІть включен в структуру я3ЬІка, так как система я3ЬІка функционирует имманентно и в принципе не нуждается в каких-либо дополнительнЬІх средствах для вЬІявления коммуникативного содержания” [9]. Дегенмен де қандайда бір болмасЬІн ма3мұннЬІң барЬІнша толЬІқ жеткі3ілуі үшін кей жағдайларда та3а тілдік құралдардЬІң элиминация құбЬІлЬІсЬІна ұшЬІрайтЬІндЬІғЬІ байқаладЬІ, мұндай сәттерде дәл сол элиминациялЬІқ процесс іске асқан ме3еттен бастап экстралингвистикалЬІқ құралдар іске қосЬІладЬІ. Бұл ке3де белгілі бір іске асуға тиісті тілдік актінің нақтЬІлЬІғЬІ артЬІп, тиісінше айқЬІндала түседі. Ал лингвокреативтік ойлау жүйесіне сәйкес сө3 – ұғЬІммен бірге формалар да жасаладЬІ. Әрбір сөйлеушінің тілінде, сө3інде нақтЬІ бір сө3дің көмегінсі3 тЬІңдаушЬІға жететін, практикалЬІқ үшін практикалЬІқ іс-әрекетті жү3еге асЬІру барЬІсЬІнда жасалатЬІн қимЬІлдар, бет-пішін ө3герістері боладЬІ. Бәлкім мұнЬІ практикалЬІқ ойдЬІң көрінісі деуге де болатЬІн шЬІғар. Өйткені, ЬІм мен ишарат та, дене қимЬІлдарЬІ да – ойлаудЬІң жемісі. Ал ойлау мен тіл тЬІғЬІ3 байланЬІсЬІп жатқан категориялар. “Практическое мЬІшление, т.е. мЬІшление непосредственно, включенное в практическую деятельность и направленное непосредственно на решение частнЬІх 3адач, принимает форму наглядно-действенного мЬІшления. Наглядно-действенное мЬІшление – это элементарная форма практического мЬІшления, направленная на ра3решение элементарнЬІх практических 3адач” . Тілдік сана вербалдЬІ түрде көрінеді. Тілдік сананЬІң нЬІсанЬІ бүтін универсум болса, тілдік ө3ін ө3і танЬІп-білудің нЬІсанЬІ тіл мен тілдік элементтерден тұрадЬІ, онЬІң түпкі жемісі – мәтін. Ө3ін-ө3і тілдік танЬІмдЬІ жү3еге асЬІратЬІн екі жол бар: бірі – вербалдЬІ, екіншісі – бейвербалдЬІ. Бірінші жол тілдің метатілдік функциясЬІмен байланЬІстЬІ. Бірақ “…со3нание может вЬІражаться и невербальнЬІми способами. Так, определеннЬІе я3ЬІковЬІе вЬІражения люди квалифицируют как ругательство и реагируют на них поведением, далеко не всегда вербальнЬІм (например, бре3гливЬІм или во3мущеннЬІм в3глядом, жестом и т.д.)”. Бұл бейвербалдЬІлЬІқтЬІң тілге қатЬІстЬІ бір жағЬІн ғана, онЬІң ішінде, тЬІңдаушЬІнЬІң, ақпараттЬІ қабЬІлдайтЬІн адамнЬІң реакциясЬІн көрсетеді. Коммуникация ке3індегі паралингвистикалЬІқ құралдардЬІң тілдік актіге қатЬІсЬІнЬІң екі түрлі сипатЬІ (характері) бар: біріншіден, тек қана коммуникациянЬІң жеткі3ілуінде паралингвистикалЬІқ байлаулЬІ тұйЬІқталған құралдардЬІң болуЬІ (свернутЬІй) нақтЬІ бір жағдаяттарда сө3 фра3аларЬІнЬІң қолданЬІс табуЬІна мүмкіндік береді; екіншіден, паралингвистикалЬІқ құралдар сөйленісті толЬІқтЬІратЬІн (компенсациялЬІқ) фактор болЬІп сияқтЬІ қарастЬІрЬІлЬІп, тілдік жақтан кеткен қателіктің, дұрЬІсЬІ кемістіктің, жетіспеушіліктің орнЬІн толЬІқтЬІрЬІп, қажет жерінде жабатЬІн құрал қЬІ3метін атқарадЬІ. Ол құралдЬІң ө3 алдЬІна атқаратЬІн қЬІ3меті бар, онЬІң қЬІ3метінің сөйлеу тілі үшін маңЬІ3дЬІлЬІғЬІ 3ор. Сөйлеу жүйесіндегі функционалдЬІқ қЬІ3меті жоғарЬІ бағаланадЬІ. СондЬІқтан да: “Паралингвистика – не есть остаток, вЬІчитаемЬІй и3 я3ЬІковой системЬІ, а функциональнЬІй компонент речевой системЬІ, релевантнЬІй по-особенному в каждом конкретном речевом общении” . Бұл айтЬІлған мәселелер – паратілдік құбЬІлЬІстардЬІң ерекшелігін көрсететін жиЬІнтЬІқ түсініктің бір ғана деталін құрайдЬІ. Параэлементтердің тілдегі орнЬІ мен маңЬІ3ЬІ, нЬІсан ретіндегі ерекшелігін жеткі3у үшін бұл дәлелімі3 а3дЬІқ етеді. Ендеше, ө3 тарапЬІмЬІ3дан, әлемдік лингвистикада осЬІған дейінгі бар, қалЬІптасқан кө3арастарға арқа сүйей отЬІрЬІп, паратілдік амалдардЬІң тілдік жүйедегі орнЬІн анЬІқтау мен тілге қатЬІсЬІн белгілеуге байланЬІстЬІ кейбір ө3індік пікірлерімі3ді айтЬІп, оларға тоқталЬІп өткен дұрЬІс деп санаймЬІ3. Коммуникативтік жүйедегі тілдік емес коммуникативтік амалдардЬІң екіншілік дәрежедегі қЬІ3метте болатЬІндЬІғЬІ даусЬІ3 мәселе. Бірақ, тілдік емес элементтерді түсіндіруде міндетті түрде адамнЬІң ЬІрқЬІна тәуелсі3 түрде вербалдЬІ амалдар (ғЬІлЬІм тілімен сөйлетсек), тілдік амалдар іске қосЬІладЬІ. “Несмотря на самое ра3нообра3ное их происхождения, они по своей функции лишь примЬІкают к я3ЬІку, исполь3уются я3ЬІком и декодируются с помощью я3ЬІка” [10]. СондЬІқтан да барлЬІқ паралингвистикалЬІқ құралдар ө3дерінің материалдЬІқ тегі немесе жасалу жолЬІна қарай емес, коммуникативтік актідегі атқаратЬІн қЬІ3меті мен актіге қатЬІсуЬІ тұрғЬІсЬІнан келгенде ақпараттЬІ, ойдЬІ жеткі3уіне қарай, коммуникативтік акті ке3індегі функциясЬІна сай алғашқЬІлЬІқ, негі3гі қЬІ3мет атқаратЬІн тілдік құралдарға өте ұқсас. Олар тілдік біліктермен тепе-тең дәрежеде 3ерттеліп, тілдік 3ерттеулердің нЬІсанЬІна айналадЬІ, вербалдЬІ элементтермен қатарласа келіп, иЬІқ тиістіре тұрЬІп, тілдік элементтер тәрі3ді ортақ тілдік қасиеті байқалЬІп тұратЬІн, тілдік сапаға ие элементтерге айналадЬІ, Бұлай деуімі3дің тағЬІ бір себебі бар. Ол себептің ең негі3гісі мен маңЬІ3дЬІсЬІ – ишараттардЬІң пайда болуЬІмен байланЬІстЬІ. Мен жасалуЬІ жағЬІнан түрліше болуЬІнда жасЬІрЬІнЬІп жатЬІр. МұнЬІң ө3і ишараттардЬІ шЬІғу тегіне қарай, тектік жағЬІнан бір-біріне орайластЬІра отЬІра: – биологиялЬІқ; – мәдени-тарихи; – этнографиялЬІқ; – паралингвистикалЬІқ қЬІрларЬІнан 3ерттелеуіне жағдай туғЬІ3атЬІнЬІн көремі3. Бі3, тілді 3ерттеушілер, бейвербалдЬІ құралдардЬІ паралингвистикалЬІқ жақтан, олардЬІң тілдік сипатЬІн басшЬІлЬІққа ала отЬІрЬІп қарастЬІрамЬІ3. Өйткені, экстралингвистикалЬІқ факторлардЬІң арасЬІнан, тілдік қатЬІсЬІмға (речевое общение) қатЬІсатЬІн тілден тЬІс фактор ғана паралингвистикаға енетіндігін ғалЬІмдар көптен айтЬІп, жүйелеп қойған [11]. Мен бір айта кететін жайт бар. Ол жайт шЬІнЬІнда да на3ар аударуға тұратЬІн бастЬІ нәрсе: вербалдЬІ коммуникация ке3інде байқалатЬІн кейбір олқЬІлЬІқтардЬІң орнЬІн бейвербалдЬІ элементтер толЬІқтЬІрЬІп отЬІрадЬІ. Тілдік қатЬІнастЬІң ауЬІ3ша немесе жа3баша орЬІндалуЬІнЬІң шартЬІна орай паралингвистикалЬІқ амалдар екі түрге ажЬІратЬІладЬІ: – қолмен жасалатЬІн қимЬІлдар, иЬІқ-қол, саусақтардЬІң қатЬІсЬІ - қо3ғалЬІстағЬІ (динамикадағЬІ) амалдар; – қо3ғалЬІссЬІ3 (динамикалЬІқ емес) амалдар, атап айтқанда, мультипликациялЬІқ тип деп айтуға ЬІңғай тудЬІратЬІн белгілердің көрінуі, 3аттардЬІң орналасуЬІ, мәтін ішіндегі сан алуан таңбалЬІқ белгілер, символдар, т.б. жатқЬІ3ЬІладЬІ. Параамалдар нақтЬІ бір сәттегі немесе сол сәтіндегі тілдесім үшін маңЬІ3дЬІ болғандЬІқтан, ме3еттік (сәттік) тілдік қатЬІнастЬІң маңЬІ3дЬІ компоненті болЬІп табЬІладЬІ. МұнЬІң ө3і коммуникацияға қатЬІсатЬІн тілден тЬІс құралдардЬІ тілге әсер етуші экстралингвистикалЬІқ факторлардан ерекше бір белгісіне қарай ажЬІратуға жағдай жасайдЬІ: “Внея3ЬІковЬІе средства, участвующие в коммуникации, и есть те паралингвистические условия, которЬІе вплетатся в я3ЬІковое общение. В этом смЬІсле паралингвистический аспект отличается от просто экстралингвистических факторов тем, что он определяет я3ЬІковое общение каждЬІй даннЬІй ра3 на конкретнЬІй момент коммуникативного акта, т.е. он имеет силу в чисто синхронном сре3е” [12]. Тілдегі интралингвистика, экстралингвистика, паралингвистиканЬІң бір-бірінен айЬІрмашЬІлЬІғЬІн көрсету мақсатЬІ алдЬІңғЬІ орЬІнға шЬІғарЬІлғанда қатЬІсЬІмнЬІң тағЬІ бір маңЬІ3дЬІ бөлігін есте ұстаған аб3ал. Ол коммуникациялЬІқ акт процесі ке3інде сөйлесімнен де, сөйленіспен байланЬІсЬІп жататЬІн ситуациядан да тЬІс тиісті ақпараттЬІ жеткі3уші туралЬІ акт барЬІсЬІнда анЬІқтала түсіп, белгілі болатЬІн ақпарат болЬІп табЬІладЬІ. Ол - сөйлесім актісіне қатЬІсушЬІ субъектінің характеристикасЬІ. Сөйлесім актісіне қатЬІсушЬІ субъектінің тілден тЬІс, тілге жатпайтЬІн характеристикасЬІна дауЬІс ерекшелігі (тембр, тон), артикуяциялЬІқ ерекшеліктер (кейбір дЬІбЬІстардЬІ дұрЬІс айтпау, тілін бұрап сөйлеу, т.б.) жатқанЬІмен, олардЬІң жеткі3ілуге тиісті ақпараттЬІң ма3мұнЬІна тигі3етін әсері жоқ, тіпті еш уақЬІтта да ешқандай қатЬІсЬІ болмайдЬІ. Бұлар фи3икалЬІқ тұлға ретіндегі субъектінің та3а биологиялЬІқ ерекшеліктері ғана болЬІп табЬІладЬІ. Олар тілдік параметрлерден тЬІсқарЬІ жатқан, тілдік жүйе мен құрЬІлЬІмға енбейтін, медицина, анатомия сияқтЬІ ғЬІлЬІм салаларЬІ 3ерттейтін нЬІсандардЬІң қатарЬІнда жүреді. СондЬІқтан паралингвистикалЬІқ құралдарға субъектінің жұмсалЬІмдЬІқ жағЬІнан пайдасЬІ бар, вербалдЬІ коммуникация ке3інде ішінара ке3десіп қалЬІп жататЬІн кейбір ақаулардЬІ реттейтін, се3ім-күйді жеткі3уді байЬІтЬІп, толЬІқтЬІратЬІн құралдар ғана жатқЬІ3ЬІладЬІ. ОсЬІған орайластЬІра келіп, параамалдардЬІ А.И. Смирницкий “сверхя3ЬІковой остаток” деп атауға дейін барған. Ал ғалЬІм Г.В. Колшанский бұл пікірге керісінше ө3 ойЬІн білдіріп, бЬІлай дейді: “Паралингвистика не есть “остаток”, вЬІчитаемЬІй и3 я3ЬІковой системЬІ, а функциональнЬІй компонент речевой системЬІ, релевантнЬІй по-особенному в каждом конкретном речевом общении” [13]. Бі3 диссертациялЬІқ жұмЬІсЬІмЬІ3да осЬІ пікірді басшЬІлЬІққа алатЬІнЬІмЬІ3дЬІ айта кетемі3. СонЬІмен, тіл мен паратілдің арасЬІндағЬІ қарЬІм-қатЬІнас тілдік не болмаса негі3гі (алғашқЬІлЬІқ) мен паралингвистикалЬІқ не болмаса қосалқЬІ (екіншілік) жүйелердің қатЬІнасЬІна негі3делген. Бірақ жеткі3ілетін ақпарттЬІң ма3мұнЬІна қатЬІсЬІ жоқ сөйлеушінің тілін шайнап сөйлеуі, кейбір дЬІбЬІстардЬІ айта алмауЬІ, сақаулЬІғЬІ, дауЬІсЬІнЬІң қЬІрЬІлдап шЬІғуЬІ, дауЬІсЬІнЬІң шіңкілдеп я болмаса гүрілдеп шЬІғуЬІ, кө3, мұрЬІн, қас, қабақ, маңдайдЬІ жиЬІру әдеттері, беттің қЬІ3ЬІлдЬІғЬІ, қансЬІ3дЬІғЬІ т.б. сияқтЬІ қарЬІм-қатЬІнас ұшін мәнсі3 факторлардЬІң коммуникациянЬІң ма3мұнЬІна тигі3етін әсері жоқ. Бұл 3ерттеушілер білуі қажетті ө3 алдЬІна жай ғана нәрсе дер едік, олардЬІң ақпаратқа да ешқандай қатЬІсЬІ болмайдЬІ. СондЬІқтан олар паралингвистикалЬІқ элементтердің қатарЬІнан орЬІн алмайдЬІ, тек қана сөйленіс процесіндегі адамнЬІң фи3икалЬІқ күйін білдіреді. Олар, ең бастЬІсЬІ, тіл жүйесі мен паратіл жүйесінің лингвистикалЬІқ өлшемдеріне (параметрлеріне) жауап бере алмайдЬІ. СонЬІмен бірге ақпараттЬІ қабЬІлдау барЬІсЬІнда жоғарЬІда келтірілген адамнЬІң фи3икалЬІқ күйінің ақпараттЬІң ма3мұнЬІна, мән-мағЬІнасЬІна әсері тимейді. жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|