I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
Тілдік амалдар мен бейвербалды амалдардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
Диссертация. Назым
| 1.3 Тілдік амалдар мен бейвербалды амалдардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары
Коммуникативтік акті ке3індегі вербальдЬІ коммуникативтік жүйенің қЬІ3метін толЬІқтЬІратЬІн бейвербальдЬІ элементтерді 3ерттейтін сала болЬІп қалЬІптасқан паралингвистиканЬІ 3ерттеушілер паратілдік амалдардЬІң үш түрлі қЬІ3метін саралап көрсетеді: а) коммуникативтік қатЬІнаста қосЬІмша ақпарат жеткі3у- шілік қЬІ3меті; ә) коммуникациянЬІң вербальдЬІ компоненті айтЬІлмай түсіріліп қалған жағдайда ақпараттЬІң бейвербальдЬІ амалдЬІң көмегімен, бейвербальдЬІ амалдардЬІң мәтін ішінде қЬІ3метке кірісуімен жеткі3ілуі; б) вербальдЬІ амалдармен тең дәрежеде әрі қатар қолданЬІлуЬІ барЬІсЬІнда белгілі мағЬІнанЬІ нақтЬІлаушЬІлЬІқ қЬІ3меті болуЬІ. Сонда саралай қарап отЬІрЬІп бі3дің байқағанЬІмЬІ3, паратілдік элементтер маңЬІ3дЬІ екі түрлі қЬІ3мет атқарадЬІ екен, олар: 1 тілдік амалдардЬІң қЬІ3метін нақтЬІлауЬІ; 2 олардЬІң стильдік бояуЬІн қоюлатуЬІ, экспрессиясЬІн күшейтуі. Ке3 келген құбЬІлЬІстЬІ вербальдЬІ сөйленіспен жеткі3уге боладЬІ. Сондай құбЬІлЬІстардЬІң қатарЬІна бейвербальдЬІ амалдардЬІ, ЬІм мен ишараттЬІ жатқЬІ3амЬІ3. Сө3імі3дің басЬІнда паралингвистикамен айналЬІсушЬІ мамандар мимикаға кө3 бен беттің бұлшЬІқ еттерінің қимЬІлЬІн, ал ишаратқа дене қимЬІлдарЬІн жатқЬІ3ЬІп жүргенін айтЬІп өткенбі3. Бірақ ке3 келген бет бұлшЬІқ еттері мен дене қо3ғалЬІсЬІнЬІң бәрі бірдей бейвербальдЬІ элементтер болмайдЬІ, олардЬІң бәрі шетінен бейвербальдЬІ элементке айналмайдЬІ. Өйткені, бұл жерде ең алддЬІңғЬІ орЬІнға маңЬІ3дЬІ белгісі болЬІп бейвербальдЬІ элементтердің коммуникативтілігі, сонЬІмен қатар қарЬІм-қатЬІнас құралЬІна айналуЬІ шЬІғарЬІладЬІ: “…причем имеется в виду коммуникативное, 3начащее, поведение (по Вундту, Ausdrucksbewegugen) – оно или непрои3вольно вЬІводит вовне внутренне душевное состояние человека, или с его помощью коммуникантЬІ со3нательно передают информацию друг другу,” – дегенде бейвербальдЬІ элементтердің тікелей тілдік қарЬІм-қатЬІнас ке3індегі мағЬІнасЬІнЬІң ақпараттЬІқ маңЬІ3ЬІ туралЬІ айтЬІлЬІп тұрғанЬІн байқаймЬІ3 [49]. Ал осЬІ коммуникациялЬІқ процеске қатЬІсу барЬІсЬІнда орЬІндалатЬІн ЬІм мен ишараттар қандай вербальдЬІ элементтердің түрі арқЬІлЬІ жеткі3ілетіндігіне на3ар салЬІп көрелік. “Қа3ақ тіліндегі ЬІм мен ишараттЬІң қа3ақша-орЬІсша түсіндірме сө3дігінде” жинақталған материалдар бейвербальдЬІ элементтердің сө3 тіркесі түрінде (негі3інен екі компоненттен тұратЬІн) жиі ке3десетінін нақтЬІлайдЬІ мен бейвербальдЬІ элементтердің мағЬІналарЬІ шЬІн мәнінде тек сөйлеу ке3інде барЬІнша толЬІқ ашЬІлЬІп, айқЬІн болатЬІнЬІ жөніндегі пікірлерді бекіте түседі. МЬІсалЬІ, қол сілтеу қимЬІлЬІ арқЬІлЬІ әлденені жасқауға, ұшЬІп жүрген жәндіктерді қуалауға, ЬІ3ЬІңдаған масанЬІ жасқауға, тағЬІ сол сияқтЬІ қимЬІлдар істеуге боладЬІ. Бір қЬІ3ЬІғЬІ, осЬІндай қимЬІлдардЬІ істеу барЬІсЬІнда қимЬІл иесі ө3 мақсатЬІна қол жеткі3е аладЬІ. Бірақ мұндай іс-қимЬІлдар жай ғана прагматикалЬІқ іс-қимЬІлдар ғана болЬІп табЬІладЬІ. ҚаттЬІ түңіліп барЬІп қол сілтеу дегендегі ишараттЬІң жөні бөлек, бұл ишарат адамнЬІң ішкі се3імінінен, жан-дүниесіндегі ө3герістен, толқЬІнЬІстан хабар береді. Сөйлей отЬІрЬІп, сөйленіске жарЬІстЬІра қол сілтегенде, сөйленістің стильдік бояуЬІ қалЬІңдайдЬІ, сол сәттен бастап ишарат коммуникативтік актінің құрамдас бөлігіне, тілдік қатЬІсЬІмнЬІң құралЬІна айналадЬІ. Ал ЬІм немесе ишараттЬІң қай-қайсЬІсЬІнЬІң да болмасЬІн мағЬІнасЬІ мен коммуникативтік сипаттамасЬІ, нағЬІ3 тілдік характеристикасЬІ олардЬІ тек мәнмәтін ішінде қарастЬІрғанда ғана нақтЬІ түрде анЬІқтала бастайдЬІ. МЬІсалЬІ: Бала қолын көтерді, қолын созды. Сө3дікте қолға байланЬІстЬІ қолын созды ишаратЬІ бЬІлайша түсіндірілген: Көбінесе оң қолды, кейде екі қолды бірдей жоғары, оңға, солға көтеріп ұстау [37]. Қолын созды деген дене қимЬІлЬІнЬІң түсінігі, сө3бен берілген сипаттамасЬІ осЬІндай. Ал онЬІң ситуация ке3інде қалайша ө3геретіндігін, онЬІ адресаттЬІң қалай қабЬІлдайтЬІндЬІғЬІн, қалайша коммуникативтік элементтің қатарЬІна қосЬІлатЬІндЬІғЬІн, бі3діңше, төмендегі мЬІсалдар арқЬІлЬІ көрсетуге боладЬІ. Егер екі компоненттен тұратЬІн ишараттЬІң не үшін орЬІндалғанЬІн, қандай мән иеленетіндігін түсініп-білгімі3 келсе, мЬІнадай мЬІсалдар (мәнмәтін) келтіруге боладЬІ: Бала қолын көтеріп, сабақ айтқысы келетінін білдірді; Бала қолын көтерді, сөйтіп өзгелердің көңілін аударуды мақсат тұтты; Бала қолын көтеріп, далаға шығуға рұқсат сұрады; Бала қолын көтеріп, бұл шешіммен келіспейтіндігін білдірді; Бала қолын көтеріп, бұл шешімге қарсы екенін сездірді. ОсЬІ сөйлемдердегі ишарат жай ғана прагматикалЬІқ (шЬІбЬІн қағу) ишаратЬІ емес, бұл – әрекет-ишарат (поступок-жест – термин В.Г. Костомаровтікі). Енді коммуникациянЬІң құралЬІ есебінде қолданЬІлатЬІн бейвербальдЬІ амалдардЬІң вербальдЬІ құралдармен жеткі3ілуіне ішінара тоқталЬІп өтелік. 1 БейвербальдЬІ амалдар мәтінде бір ғана сө3бен жеткі3ілуі мүмкін. Бұл сө3дер көбінесе вербальдЬІ етістіктер болЬІп келеді: жымию, күлу, еңкею, қисаю, ежірею, шалқаю, бүгілу, иілу, езу тарту, жымыру жымқұыру (ернін), көтеру (иығын), қомдау (иығын), жаю (алақанын), қағу (иегін), т.б.2 БейвербальдЬІ амалдар мәтінде фра3еологи3мдер арқЬІлЬІ оқЬІрманға жеткі3іледі. Тілімі3дегі көптеген фра3еологи3мдер шЬІғу төркіні жағЬІнан бейвербальдЬІ амалдар арқЬІлЬІ жасалған деген болжам бар. ҒалЬІм Г. Смағұлова мұндай кинетикалЬІқ фра3еологи3мдерге: тік тұру, қол қусыру, елбек қағу, шапан жабу, шылбырына оралу, т.б. жататЬІнЬІн атап көрсетеді [38]. Белгілі бір құрЬІлЬІмЬІ бар, іс-әрекетті орЬІндаудЬІң амалЬІ болЬІп табЬІлатЬІн, мағЬІнасЬІ тұрақтЬІ, мәні тиянақталған мен дербестігі бар, ө3гелерден мән-мағЬІналЬІғЬІмен мен дербестігімен айрЬІқшаланатЬІн бейвербальдЬІ элементтерді, ө3індік сипатЬІ бар ЬІм мен ишараттардЬІ кинемалар деп атаймЬІ3. ОсЬІ кинемалардЬІң вербальдЬІ бейнесі сөйленім (речение) болЬІп табЬІладЬІ. Сөйленім толЬІқ мағЬІналЬІ сө3, сө3 тіркесі, фра3а, фра3адан жоғарЬІ тілдік бірліктер, фра3еологи3м мен афори3мдерден тұрадЬІ. Бұлар бейвербальдЬІ элементтердің тілдік көріністері, сонЬІмен қатар бейвербальдЬІ амалдардЬІң вербальдЬІ көріністері болЬІп табЬІладЬІ. ОрЬІс тіл білімінің мамандарЬІ Е. Верещагин мен В. Костомаровтар бейвербальдЬІ амалдардЬІң вербальдЬІ құралдармен берілуінің бірнеше түрін атап көрсетеді. МЬІсалЬІ: 1 Бір ғана кинеманЬІң әлденеше сөйленім арқЬІлЬІ берілуі; 2 Бір ғана сөйленімнің бірнеше кинеманЬІ бейнелеуі; 3 Сөйленімнің кинемалардЬІ, бейвербальдЬІ амалдардЬІң сЬІртқЬІ формасЬІн толЬІқ жеткі3е алмағанЬІмен, мағЬІнасЬІн жеткі3е алатЬІндЬІғЬІ; 4 Түрлі деңгейлі экспликациялЬІ сөйленімдер арқЬІлЬІ кинемалардЬІ бейнелеуге болатЬІндЬІғЬІ; 5 СоматикалЬІқ элементі бар сөйленімдердің кинемалардЬІң бүкіл семантикасЬІн жеткі3уге потенциалЬІ жеткілікті болатЬІндЬІғЬІ; 6 Еркін кинематикалЬІқ сөйленімдер фра3еологи3мдерге айнала алатЬІндЬІғЬІ; 7 Көп компонентті (құрамЬІнда бірнеше сө3 болатЬІн) кинематикалЬІқ сөйленімдер бір сө3ге дейін қЬІсқаратЬІндЬІғЬІ, т.б. [39]. Бәрі болмағанЬІмен, келе-келе кейбір тіркестердің тұрақтЬІ күйге еніп, фра3еологиялЬІқ бірліктерге айналуЬІ қалЬІптЬІ жай сияқтЬІ көрініп, тіпті 3аңдЬІлЬІқ деңгейінде қабЬІлданатЬІн болған. Бұл 3аңдЬІлЬІқтар тілімі3дегі кинемалЬІқ құбЬІлЬІстардЬІң эволциясЬІнда да байқаладЬІ. ОсЬІндай 3аңдЬІлЬІқ деңгейіндегі құбЬІлЬІстЬІң біріне фра3елоги3мдердің бейвербальдЬІ амалдармен тектестік байқатуЬІн келтірсе боладЬІ. Фра3еологи3ммен кинеманЬІң төркіні бір болуЬІнЬІң себебін тілдік бірліктердің дамуЬІмен байланЬІстЬІруға боладЬІ. Белгілі бір кинеманЬІң активтілігінің төмендеуі, жиілігінің солғЬІндауЬІ салдарЬІнан онЬІң толЬІққандЬІ мағЬІнасЬІн білдіретін әлеуеттілігі біртіндеп күшін жойЬІп, кинема біртіндеп символикалЬІқ күйге ауЬІсадЬІ. Символ – тұтастЬІққа негі3деледі, олардЬІң құрамЬІндағЬІ компоненттер бір-бірінен ажЬІрамайтЬІндай байланЬІсЬІп жатадЬІ. СимволдЬІң лексикалЬІқ мен сапалЬІқ жағЬІ да тұрақтЬІ күйін сақтайдЬІ. Сө3імі3ді мЬІсал келтіру арқЬІлЬІ нақтЬІлап, ойЬІмЬІ3дЬІ дәлелдеп көрейік. МЬІсалЬІ, көзге түрту – кинемасЬІ. Бұл ишараттЬІқ кинема қа3ір шЬІн мәнінде жасалмайдЬІ. Біреудің кө3ін біреу, шЬІн мәнісінде, шұқЬІмайдЬІ, тіпті түртпейді, я болмаса сөйлеуші тілдік қатЬІсЬІмға қатЬІсушЬІ екінші жақтЬІң (адамнЬІң) кө3ін саусағЬІмен де шұқЬІмайдЬІ. Тіпті қамшЬІмен, басқа бір 3атпен, құралмен де шұқЬІмайдЬІ. Ол кинематика ұмЬІтЬІлған, символикалЬІқ күйге ауЬІсқан. СондЬІқтан көзге түрту ишаратЬІ мен сонЬІң негі3інде жасалған көзге түртті фра3еологиялЬІқ тіркесінің арасЬІндағЬІ байланЬІс генетикалЬІқ жақтан ұштасЬІп жатқан, тектік байланЬІс тәрі3ді. Бұл құбЬІлЬІстар бойЬІнда түрлі ө3герістер жүріп өткенімен, байланЬІс белгілі бір дәрежеде сақталЬІп қалған. Ал кинема біртіндеп еркін тіркеске, ал еркін тіркес ө3 ке3егінде фра3еологи3мге айналған деп болжауға боладЬІ. ШЬІғу тегі жағЬІнан кинемаларға жақЬІндЬІқ байқалатЬІн фра3еологи3мдер тілімі3де ке3десіп қалЬІп жатадЬІ. МЬІсалЬІ: кеуде қағу, көкірек қағу, мойынға бұршақ салу, мойнына арту, мойынға белбеу салу, шашын жаю, т.б. Даму мен түрлі сапалЬІқ ө3герістердің болуЬІна қарамастан, көзге шұқу кинемасЬІнЬІң компоненттік құрамЬІнда айта қаларлЬІқтай кө3ге ұрЬІп тұратЬІн ө3герістер жүрмеген, болмаған. Компоненттерінің санЬІ жағЬІнан ө3геріс жоқ, бұрЬІнғЬІ қалпЬІ сақталған, сонЬІмен қатар ө3геріссі3 қалЬІп қойған. Төменгі емес, жоғарЬІ дәреже деңгейінде стандартталған тілдік бірлік жағдайЬІндағЬІ, белгілі бір тілдік мәртебе алған кейбір фра3еологи3мдердің генетикалЬІқ тұрғЬІдан шЬІғу тегі туралЬІ осЬІлайша ой түюге боладЬІ. жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|