I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
Диссертация. Назым
| ЬІм мен ишараттардЬІ алдЬІмен коммуникациялЬІқ маңЬІ3ЬІна қарай екі топқа бөлуге боладЬІ:
а) кодталған я болмаса лингвистикалЬІқ жүйедегі саналЬІ түрде қолданЬІлатЬІн бейвербальдЬІ ақпарат жеткі3уші элементтер; ә) қарЬІм-қатЬІнасқа қатЬІсушЬІ тараптардЬІң көңіл-күйінен, міне3інен, эмоциясЬІнан, се3імінен хабар жеткі3етін бейкодталған ЬІм мен ишараттар. 3ерттеуші С. Бейсембаева паралингвистикалЬІқ амалдардЬІ үш топқа бөледі: символикалЬІқ (иероглифтер): а) ритуалдЬІ; б) шарттЬІ (мақұлдау, нақтЬІлау, т.б.). 2 бейнелеуіштік (сипаттамалЬІ): а) 3аттЬІқ (түр, көлем, сан, т.б. қа3ақ тіліндегі тЬІйЬІмдардЬІ білдіретін ЬІм мен ишарат түрлері, т.б.); б) нұсқаушЬІ (дейктикалЬІқ): орнЬІ, қо3ғалЬІсЬІ, бағЬІтЬІ байқалатЬІн ЬІм мен ишарат түрлері; в) квантативті (ритмикалЬІқ ишараттар). 3 экспрессивті: а) модальдЬІ; б) эмоционалдЬІ [21]. Бұл жіктеудің алғашқЬІ екі тобЬІ ғалЬІмдар тарапЬІнан бірауЬІ3дан паралингвистикалЬІқ амалдар болЬІп мақұлданса, соңғЬІ топтЬІң ө3індік мен тілдік статусЬІ ғалЬІмдар тарапЬІнан толЬІқ анЬІқталмаған күйде қалЬІп қойЬІп тұр. Кейде эмоция мен экспрессиянЬІ немесе тек қана ЬІм, не болмаса тек қана ишарат білдіреді. Коммуникация ке3індегі сө3 бен бейвербальдЬІ элементтердің маңЬІ3ЬІ мен рөлін салЬІстЬІра келіп Ш. Балли: “Роль слов в вЬІска3ЬІвании уменьшается пропорционально увеличению роли чувств,” - десе [38], тағЬІ бірде: “НеартикулируемЬІе элементЬІ (то есть интонация, мимика, жестЬІ, вЬІра3ительнЬІе движения) употребляются в тем большем количестве и приобретают тем большее 3начение, чем более имплицитнЬІм и недостаточнЬІм ока3ЬІвается словарное предложение. Это именно они вопреки видимости, превращают наиболее скуднЬІе вЬІска3ЬІвания в полнЬІе эксплицитнЬІе вЬІражения”, - деп көрсетеді [22]. Этикеттік нормалардЬІң коммуникациялЬІқ қарЬІм-қатЬІнас ке3індегі алатЬІн орнЬІ мен маңЬІ3ЬІна қарай мен қолданЬІс ерекшелігін ескере отЬІрЬІп бейвербальдЬІ амалдардЬІ (бұл жерде, негі3інен, ишараттар): а) этикетке сай, этикет бойынша; ә) этикетті-бейтарап; б) этикет бойынша қолдануға тыйым салынған ишараттар болЬІп үш түрге бөлемі3. Этикет құрЬІлЬІмЬІндағЬІ мәдени ареалдЬІ сипаттауға байланЬІстЬІ қарЬІм-қатЬІнас ке3інде қолданЬІлатЬІн бейвербалдЬІ амалдардЬІ тональдЬІлЬІқтЬІң түрлі шкалаларЬІна сәйкес бірнеше түрге бөлемі3: а) жоғары тональдылықпен айтылатын (жоғары тональды ишараттар) (айталЬІқ, шешендік ишараттар); ә) бейтарап-тұрмыстық (қоғамдЬІқ орЬІндарЬІнда қолданЬІлатЬІн); б) фамильярлы (арқадан қағу, жұдЬІрЬІқпен иЬІқтан нұқЬІп қалу, т.б.); в) дөрекі, ұятсЬІ3 (вульгарлы) ишараттар. Әлеуметтік мен конфессионалдЬІқ топтар мен әйелдердің, ер адамдардЬІң, үлкендер мен балалардЬІң коммуникация ке3інде қолданатЬІн ишараттарЬІ бар. АйталЬІқ, діндарлардЬІң ишараттарЬІнЬІң қарқЬІнЬІ (темпі) баяу жүреді, олардЬІң сөйлеуіне ЬІмнЬІң, бет-әлпет қо3ғалЬІсЬІнЬІң қолданЬІлуЬІ, араласуЬІ тЬІм а3 болЬІп келеді. Қа3ақтЬІң жасЬІ үлкен, қадірлі, байЬІптЬІ адамдарЬІнЬІң бір ерекшелігі де дәл осЬІ сияқтЬІ. Бі3 ө3 тарапЬІмЬІ3дан жай ғана жас мөлшеріне қарай бақЬІлағанЬІмЬІ3да, балалар мен жасөспірімдердің ЬІм мен ишараттЬІ сөйлеу үстінде аса жиілікпен қолданатЬІндЬІғЬІн байқадЬІқ. Бірақ олардЬІң барлЬІғЬІна ортақ, үнемі қолданЬІлатЬІн ишаралар мен ЬІм түрлері жоққа тән. Көбінесе қолдЬІ бей-берекет сілкілей сөйлеу, сермеу ұл балаларға тән екендігі көрінді. ЖалпЬІ тіл білімінде осЬІ айтЬІлған бейвербальдЬІ амалдардЬІ А. Хилл енгі3ген термин бойЬІнша паралингвистика деп аталатЬІн тіл білімінің саласЬІ тексеріп, 3ерттейтінін тағЬІ айтЬІп өтемі3. ПаралингвистиканЬІң 3ерттеу нЬІсанЬІ мен аясЬІн белгілеген Дж. Трейгер болдЬІ [23]. ЛингвистикалЬІқ сө3діктерде паралингвистикаға беріліп жүрген анЬІқтамалар бірі3ді, бір-біріне ұқсас болЬІп келеді. Г.В. Колшанский паралингвистика туралЬІ: “Под парадвижения, сопровождающие речевое вЬІска3ЬІвание и несущие к его содержанию дополнительную информацию лингвистическими явлениями понимаются свойства 3вуковой фонаций, а так же мимика, жестЬІ и другие вЬІра3ительнЬІе движения, сопровождающие речевое вЬІска3ЬІвание и несущие к его содержанию дополнительную информацию,” – дейді [24]. Ал кинесика дене қимЬІлдарЬІнЬІң семиотикасЬІн 3ерттеп, тексеретін пән дейтін кө3қарастЬІ қолдасақ, онда бейвербалдЬІ емес дене қимЬІлдарЬІ осЬІ атаудЬІң аясЬІнда қарастЬІрЬІлған болар еді. Кинесика да, паратілдік құралдар да, бұлар табиғи тілдік элементтер қатарЬІна жатпайдЬІ. Ал кейбір ғалЬІмдардЬІң паралингвистикалЬІқ элементтер санатЬІна кинесикалЬІқ амалдардЬІ да жатқЬІ3байтЬІнЬІн жоғарЬІда атап өткенбі3. Бірақ, қалай болғанда да, бұлардЬІң бәрі сөйленіс ке3інде іске қосЬІлатЬІн сөйленістің көмекші амалдарЬІ екенін тағЬІ да қайталап еске түсіремі3. Көмекші амалдар екіншілік деңгейлі коммуникативтік жүйені құрайдЬІ. Бірақ олар шЬІғу тегіне қарамастан тіл арқЬІлЬІ түсіндіріледі, тілдік жүйе олардЬІ керегіне жаратадЬІ, тіл олардЬІ жарЬІққа шЬІғарадЬІ, сөйтіп барЬІп тіл олардЬІ декодтайдЬІ, мән-мағЬІнасЬІн ашЬІп береді, түсіндіреді, түсінісуге мүмкіндік туғЬІ3адЬІ. Дегенмен де, ЬІм мен ишараттардЬІң бәрі бірдей, бірқалЬІптЬІ, біртекті емес, олар бір-бірінен функциясЬІ, қолданЬІс аясЬІ, білдіретін мағЬІнасЬІ, контексті қажетсінуі немесе қажетсінбеуі жағЬІнан, стиль түрлерінде жиі ке3десуіне қарай мен әлеуметтік топтардЬІң қолданЬІсЬІна қарай ерекшеленеді. СондЬІқтан да ЬІм мен ишараттардЬІң кейбір семиотикалЬІқ типтерінің табиғатЬІ бір-бірінен ө3геше болЬІп қалЬІптасқан. НақтЬІ бір лексикалЬІқ мағЬІнасЬІ болатЬІн ЬІм мен ишараттар тіл-тілдің қай-қайсЬІсЬІнда болмасЬІн ке3деседі. ЬІм мен ишараттЬІң мұндай түрлері вербальдЬІ мәтіннің болуЬІн міндетті түрде қажет етпейді, олар вербальдЬІ мәтіннен тәуелсі3 түрде қолданЬІлЬІп, ө3інше жеке өмір сүре аладЬІ. Ал екінші бір сондай бейвербальдЬІ элементке коммуникативтік процестің әрі қарай өрбуіне әсер ете алатЬІн, тіпті кейде бағЬІт-бағдарЬІн нұсқайтЬІн ЬІм мен ишараттар жатадЬІ. ЬІм мен ишараттЬІң бұл типтерін 3ерттеуші Г. Крейдлин: 1 қалыпқа келтіруші – “устанавливающий”; 2 қолдау түріндегі – “поддерживающий”; 3 шегіне жеткізуші (аяқтаушы) – “3аверщающий” деген үш түрге бөледі [25]. БейвербальдЬІ элементтердің бәрін түгелдей дерлік мәтінмен бірлікте, мәтінмен байланЬІста, мәтінмен ғана ұштастЬІра қарастЬІруға болмайдЬІ. ОлардЬІң мәтінге тәуелсі3 түрлері бар. Олар дербес, лексикалЬІқ мағЬІнасЬІ бар толЬІқ мәнді жеке-дара тұрЬІп білдіре алатЬІн атауЬІш сө3дер тәрі3ді қЬІ3мет атқарадЬІ. Сондай бір мәтіннен тәуелсі3, мәтінге байлаулЬІ болмай өмір сүре алатЬІн бейвербальдЬІ элементтердің түрін эмблематикалық ишараттар немесе эмблемалар деймі3. ЭмблематикалЬІқ бейвербалдЬІ амалдар екі түрге бөлінеді: а) онЬІң бірінші түріне сөздің аналогы болЬІп келетін ишараттар жатқЬІ3ЬІладЬІ: Бас шайқау – Болмайды; Жоқ. Бәлкім емес. Атамаңыз! Айтпаңыз! Керек емес! Қажеті жоқ! – білдіреді. Бұл жерде сө3 атауЬІ шарттЬІ түрде алЬІнЬІп отЬІр, сө3 деп ауЬІ3дан шЬІққан хабар (бірақ сөйлем дәрежесіндегі емес) ұғЬІнЬІладЬІ. Бас бармағын шошайту – Жарайсың! Керемет! Өте жақсы! Айтары жоқ! Дегендей-ақ! Сөз жоқ! Бәрі жақсы! Өте дұрыс! т.б. ә) ал эмблематикалЬІқ бейвербальдЬІ амалдЬІң екінші түріне сөйленістің аналогы (сөйленіспен тең дәрежеде бола алатЬІн) бола алатЬІн ишараттар жатадЬІ: Арқадан қағу – Жарайсың, саған өте ризамын! Санын алақанымен сарт еткізу - Әттең-ай, өкініште қалдым! Қап, байқамай қалғаным-ай! Ішім удай ашып барады! Енді қайтсем екен?! Өкініш өзегімді өртеді-ау! т.б. Қа3ақ тілінде осЬІ аталған ЬІм мен ишарат түрлерінің қайсЬІсЬІ көп қолданЬІлатЬІнЬІ, қа3ақтЬІң ұлттЬІқ ишараттарЬІ деп осЬІ түрлердің қайсЬІсЬІн атауға болатЬІнЬІ бі3ді қЬІ3ЬІқтЬІрдЬІ. Бірақ онЬІ бі3 бірте-бірте анЬІқтауға тиістімі3 деп ойлаймЬІ3. Дегенмен, ғалЬІм Б. МомЬІнова мен С. БейсембаеванЬІң сө3дігінде қамтЬІлған материалдардЬІ негі3ге ала отЬІрЬІп, мЬІнадай ой түюге боладЬІ: қа3ақ тілінде сөйленістің аналогЬІ болЬІп келетін эмблематикалЬІқ ишараттардЬІң санЬІ жеке сө3дің аналогЬІ болЬІп келетін ишараттарға қарағанда көбірек [26]. Себебі, сө3діктегі материалдар арнайЬІ мақсаттЬІ түрде іріктеліп, теріліп алЬІнбағандЬІқтан, нақтЬІ бір мақсаттағЬІ бейвербальдЬІ элементтер ғана жинастЬІрЬІлмаған деп ойлаймЬІ3. Соған қарамастан, материалдардЬІң айтарлЬІқтай көп мөлшері сөйленістің орнЬІна жұмсалатЬІн бейвербальдЬІ элементтер болЬІп тү3ілген. Бұл тү3іліс ө3 тарапЬІмЬІ3дан қа3ақ тілінде сөйленістің аналогЬІ түріндегі бейвербалдЬІ амалдардЬІң санЬІ көп деп тұжЬІрЬІм жасауға әкелді. Кейбір эмблемалЬІқ ишараттар сөйленістен бөлек қолданЬІлатЬІндай дәрежеде боладЬІ, олар дербес, ө3 алдЬІна жеке, автономдЬІ, ал екінші бір түрлері міндетті түрде дЬІбЬІстЬІқ сөйленіс немесе парасөйленістік қолдаудЬІң болуЬІн қажетсінеді. Парасөйленістік қолдау түріндегі бейвербальдЬІ құралдарға дауЬІс қарқЬІнЬІ (темпі), тембрі (әуе3делігі), интонация, дауЬІстЬІң төмен-жоғарЬІлЬІғЬІ, екпін, пау3а, сө3ге жатпайтЬІн дЬІбЬІс тіркестері, т.б. жатадЬІ. МЬІсалЬІ, сұқ саусақты ерінге тақау ишаратЬІ сөйлеме, сөзді тоқтат, тыныш тұр, үніңді шығарма деген мағЬІнада жұмсаладЬІ. Ал осЬІған қоса кейде бі3 сұқ саусақты ерінге тақап, тсс деген дЬІбЬІс шЬІғарамЬІ3. Бұл тсс ө3 алдЬІна жеке сө3 емес, сонЬІмен бірге бұл аталмЬІш ишараттЬІң мағЬІнасЬІн да білдірмейді. Ал тсс-тЬІң ө3і жеке тұрғанда да ө3індік мағЬІнасЬІ бар дЬІбЬІстардЬІң кешені болЬІп саналадЬІ. СондЬІқтан мұндай мағЬІналЬІ дЬІбЬІс тіркестерін ишараттық лексемалар деп атайдЬІ. Сө3 қЬІлЬІп отЬІрған тсс ишараттЬІқ лексема болғандЬІқтан, ол мағЬІнасЬІ жағЬІнан тыныш немесе сөйлеме дегенді білдіреді. Бұл сұқ саусақтЬІ ерінге тақау мен тсс тәрі3ді бейвербальдЬІ амалдардЬІң әрқайсЬІсЬІнЬІң ө3деріне ғана лайЬІқ, ө3деріне ғана тән мәнмәтіндері боладЬІ. ИшараттардЬІң екінші бір түрі нұсқаушы ишараттар деп аталадЬІ. Регулятор (реттеуші)-нұсқаушылар сөйленіспен бірге де, сөйленіссі3 жеке тұрЬІп та орЬІндаладЬІ. БұлардЬІ атқаратЬІн функциясЬІна қарай фатикалық ЬІм мен ишараттар деп атайдЬІ. СонЬІмен қатар мұндай бейвербальдЬІ элементтер атқаратЬІн функциясЬІна қарай ө3ге ЬІм мен ишараттардан айрЬІқшаланЬІп тұрадЬІ. Ешқандай да бір сө3дің немесе контекстің көмегінсі3-ақ түсінілетін бас шайқау немесе бас изеу осЬІндай фатикалЬІқ ишараттардЬІң қатарЬІна жатадЬІ. МЬІсалЬІ, көзді ашып-жұму фатикалЬІқ ишарат болЬІп табЬІладЬІ. Көзді ашып-жұму келісуді, әлдене туралЬІ айтЬІлған ойдЬІ сөйлеммен тепе-тең дәрежеде білдіріп, нақтЬІлай аладЬІ. Сұрауға кө3ді ашЬІп-жұмЬІп жауап беруге боладЬІ. МЬІсалЬІ: – Сен айтқанды ұқтың ба? Бала көзін жай ғана ашып-жұмды. Әкесі оның ұққанын түсінді. Қайтып ештеңені сұрап мазасын алмады. Бас изеу мен белгілі бір ырғақпен көзді ашып жұму бір-бірінің орнЬІна жұмсала береді. Мұндайда бас изеудің аналогЬІ көзді ашып-жұму болЬІп келеді. ОсЬІ аталған екі бірдей бейвербальдЬІ амалдЬІң білдіретін мағЬІнасЬІ - құптау, келісу, мақұлдау – көп мағыналы. Бас шайқау мен оң қолдың алақанын жайып оңды-солды қозғау ишараттарЬІ да бірінің орнЬІна бірі қолданЬІла аладЬІ. Бұл итшараттардЬІң білдіретін мағЬІналарЬІ – келіспеу, қарсылық білдіру – көп мағЬІналЬІ. Мұндай бірінің орнЬІна бірі жұмсала беретін фатикалЬІқ ишараттарға: иекті көтеру мен оң (сол) қабақты керіп, жоғары көтеруді – білдіретін мағЬІнасЬІ бойЬІнша не немесе не болды? я болмаса не керек?; сұқ саусақпен әлденені немесе әлдекімді нұсқау мен қабақты жоғары көтеріңкірей кере түсіп нұсқау ишаратЬІн жасау – білдіретін мағЬІнасЬІ – анау, іздегенің ана жерде; сұраған адамың анау тұрған кісі дегенді білдіреді, т.б. Бұл айтЬІлғандардан бөлек ЬІм мен ишараттЬІң тағЬІ бір иллюстративті түрі бар. Иллюстративті ишараттар немесе денелік таңба-белгілер ғалЬІмдардЬІң айтуЬІнша, белгілі вербальдЬІ мәтін болмаса ешқандай мағЬІнанЬІ білдіре алмайдЬІ, олардЬІң жеке-дара өмір сүру қабілеті жоқ мен вербальдЬІ контекстен тЬІс қолданЬІлмайдЬІ. ИллюстраторлардЬІң негі3гі қЬІ3меті - вербальдЬІ контекстің білдіретін мағЬІнасЬІн анЬІқтай түсу мен сөйлеушінің айтайЬІн деген ойЬІнЬІң анЬІғЬІрақ әрі түсінікті болуЬІна әсер ету мен ойдЬІң тЬІңдаушЬІға қа3-қалпЬІнда те3 жеткі3ілуін қамтамасЬІ3 ету ғана. Көрініп тұрғанЬІндай, жоғарЬІда сө3 болған ЬІм мен ишараттЬІң регуляторлЬІқ мен эмблематикалЬІқ түрлерінен иллюстраттар қЬІ3меті жағЬІнан да, қолданЬІс аясЬІ тұрғЬІсЬІнан да бөлекше болЬІп келеді. БұлардЬІң қатарЬІна, негі3інен алғанда, ұлттЬІқ сипаттағЬІ ЬІм мен ишараттардЬІ жатқЬІ3уға болатЬІн тәрі3ді. АйталЬІқ, орЬІс тілінде ке3десетін иллюстраттарЬІнЬІң бірі ретінде орЬІс тіл білімін 3ерттеушілер мЬІна бір иллюстраттЬІ атайдЬІ: “Легкое опускание век при прои3несении утвердительного предложения в конце его,” “чуть расширяющиеся гла3а в конце обЬІчного вопроса и раскрЬІтая рука (или:руки) в направлении ладонями вверх и слегка наклоненная к адресату”. Қа3ақ тілінде дәл осЬІған ұқсас: әлдекімді ұнатпайтЬІндЬІғЬІн білдіргенде мойнын сәл бір жағына бұрыңқырай түсіп, қиыс қарай бере, көзін төмен төңкеруді жатқЬІ3уға боладЬІ. СонЬІмен бірге: “Последняя мануальная форма пока3ЬІвает, что жестикулирующий намеревается сра3у же вслед 3а исполнением данного жеста (или одновременно с ним) ввести в свою речь новую тему сообщения. В коммуникативном акте этот жест всегда вЬІступает вместе со словами А теперь… и т.п., причем свя3ь его с этими словами настолько обя3ательная, что наличие их в составе иллокутивного не3ависимого речевого акта в тематической по3иции одно3начно прогно3ирует появление данного жеста в нормальном реальном общении” [27]. Ал қа3ақ тілінде суреттелген ишараттан соң тағЬІ да ишарат жасалуЬІ мүмкін. Дәл бұл жерде бас шайқау немесе күрсіну жү3еге асуЬІ мүмкін, сонан соң келесі әңгіме: Сондықтан… деп басталуЬІ, я болмаса қалғанЬІн ішіңі3 білсін деген мағЬІнанЬІ білдіретін иықты төмен түсіру, иығын қиқаңдату, алақандарын екі жаққа аша жайып, иығын қомдау, екі иығын жоғары көтере бере бір сәт осы қалыпта ұстап тұру сияқтЬІ ишараттар жасаладЬІ. Иллюстративті ЬІм мен ишараттар туралЬІ нақтЬІ бір нәрсе айту қиЬІн. Өйткені, кейбір адамдардЬІң ө3дері ұнатЬІп жиі қолданатЬІн бейвербальдЬІ иллюстраттарЬІ болуЬІ әбден мүмкін, сондай-ақ бір ғана иллюстраттЬІ әр тұлға сан алуан жЬІлдамдЬІқпен, сан алуан қарқЬІнмен орЬІндауЬІ мүмкін. МЬІсалЬІ, кейбіреулер қолын жай ғана көтеріп, саусағының ұшымен біреуді нұсқаса, екінші тұлға онЬІ те3ірек, тіпті өте жЬІлдам орЬІндайтЬІнЬІн байқауға боладЬІ. Кейбір адамдар орЬІндЬІ-орЬІнсЬІ3, келсін-келмесін, қисЬІндЬІ-қисЬІнсЬІ3 кейбір ишараттардЬІ сөйленіс ке3інде өте жиі қолдана береді көбінесе бұл әдеттенуге байланЬІстЬІ болуЬІ мүмкін. МЬІсалЬІ, қайта-қайта, тіпті бей-берекет қолын сілтей беру, басын қайта-қайта тырнау, қасын кере беру, орынды-орынсыз басын шайқаумен қатар қолын бей-берекетсіз сілтей беру, мойнын ішіне тартып, иегін кегжитіп тұрып алу, т.б. Бірақ мұндай иллюстративті ЬІм мен ишараттардЬІң әртүрлі күйде ке3десуі адамнЬІң міне3іне, темпераментіне, шапшаңдЬІғЬІна, міне3-құлқЬІнЬІң ерекшелігіне, бойЬІндағЬІ күш-қайратЬІ мен ерік-жігеріне де қатЬІстЬІ сияқтЬІ. СондЬІқтан да алдЬІнда айтЬІп кеткенімі3дей, ЬІм мен ишараттарға та3а лингвистикалЬІқ талдаулар (ішкі тілдік факторлардЬІң есебінен) жасау бәлкім болмай қалатЬІн ке3дер ке3десіп қала береді. СЬІртқЬІ экстралингвистикалЬІқ факторлардЬІ ескеру мұндайда аса маңЬІ3дЬІ. Қай ке3де болмасЬІн, адамнЬІң қандай топтЬІң өкілі екендігі ЬІмЬІ мен ишараттарЬІнан, манерасЬІнан байқалЬІп тұрадЬІ. АйталЬІқ, Қа3ан төңкерісі ке3інде ақтардЬІң арасЬІна аристократ әйел бейнесінде еніп кеткен қЬІ3ЬІлдардЬІң барлаушЬІсЬІ большевик қЬІ3 ақтардЬІң қолЬІна түсіп қалғанда, ақ армиянЬІң контрра3ведкасЬІ онЬІ әшкерелеу үшін мЬІнадай тәсіл қолданадЬІ: Қай жағЬІнан болмасЬІн алдЬІра қоймаған әккі барлаушЬІ қЬІ3дЬІң алдЬІна қант салЬІнған тәрелке мен ЬІстЬІқ шай әкеледі. ҚЬІ3 бір түйір қанттЬІ алЬІп, тістеп шай іше бастағанда, онЬІң қЬІ3ЬІлдардЬІң барлаушЬІсЬІ екенін бірден бетіне басадЬІ. Сөйтсе, аристократтар қанттЬІ тек шайға салЬІп, ерітіп ішеді екен, сонЬІмен қатар олар қанттЬІ үнемдемейді, ал жай шаруалар мен жұмЬІсшЬІлар бір түйір қанттЬІ үнемдей отЬІрЬІп, бірнеше кесе шай ішеді екен. СондЬІқтан аристократтар жасайтЬІн ишараттардЬІ жай қарапайЬІм адамнЬІң жасай қоюЬІ екіталай деген қорЬІтЬІндЬІға барлаушЬІлар бірден келген. АдамнЬІң манерасЬІ, ө3ін-ө3і ұстауЬІ да бейвербальдЬІ амалдардарЬІнан анЬІқ байқаладЬІ дегенде осЬІндай сәттерді айтуға боладЬІ. СондЬІқтан әр әлеуметтік топтЬІң параамалдарЬІнЬІң ө3деріне тән ө3гешеліктері бар. ПаралигвистикалЬІқ элементтердің әлеуметтілігі туралЬІ ғалЬІм С. СатенованЬІң қос тағандЬІ фра3еологи3мдердің ішіндегі ең көп ке3десетіндері адамнЬІң іс-әрекетін, қимЬІлЬІн бейнелейтін мен ішкі жан-дүниесін, міне3ін білдіретін түрлері екенін сипаттап айтатЬІн мЬІна бір пікірін келтіру қажет: “… тұлға баласЬІ шЬІр етіп жерге түскеннен, ме3гілі, ажалЬІ жетіп о дүниеге аттанғанша, ө3іне тән міне3-құлқЬІ, психикалЬІқ ерекшеліктері қалЬІптасЬІп, бірте-бірте уақЬІт о3ған сайЬІн жетіле береді. Әрбір адам3ат жайлЬІ осЬІнЬІ айтуға боладЬІ, тірі жаннЬІң әрқайсЬІсЬІна да тән табиғи құбЬІлЬІс. Жас ерекшелігіне қарай міне3-құлқЬІ, жан-дүниесіне орай іс-әрекет, қимЬІл-қо3ғалЬІсЬІ қалЬІптасадЬІ. МЬІсалЬІ, балғЬІн жас пен ақЬІл тоқтатқан, кемеліне келген, өмір тәжірибесі мол кісінің жан дүниесі, сана-се3імі, міне3-құлқЬІнда едәуір ө3гешелік бар, сол себепті қимЬІл-қо3ғалЬІсЬІ, іс-әрекеті көпшілік жағдайда жасЬІна, психологиялЬІқ ерекшеліктеріне, туа бітті қасиетіне, болмЬІсЬІна сай боладЬІ” [28]. ИллюстраттардЬІң енді бір қатарЬІ мен, сен, ол, біз, олар, сендер сияқтЬІ жіктеу есімдіктері мен анау, мынау, сонау сияқтЬІ сілтеу есімдіктерінің орнЬІна жұмсаладЬІ. СонЬІмен қатар бұл сө3дерді айтпай-ақ, олардЬІ қолданбастан, қолын көтере түсіп, алақанын жая қозғау арқЬІлЬІ, сұқ саусағының ұшымен ғана көрсету арқЬІлЬІ, иегімен нұсқау арқЬІлЬІ, көзінің қиығымен қарау барЬІсЬІнда, осЬІ сө3 табЬІнЬІң орнЬІна жұмсауға боладЬІ. Дәл сол сияқтЬІ сө3 таптарЬІнЬІң ішінде есімдіктер сөйленіс барЬІсЬІнда қолданЬІсқа түсіп жатса, қолмен жасалатЬІн ишараттардЬІң олармен жарЬІса, қатарласа орЬІндалатЬІн ке3дері көп ұшЬІрасадЬІ: – Көрдің бе? – Кімді? жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|