І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| о
, ө , е ) болатынын кӛрсетуі; и , у дауыстылары қосарлы дыбыстан тҧратындығын анықтауы; дауыссыздарды ҥн не дауыс қатысына, айтылу орны мен жолына қарай жіктеуі; буын, оның тҥрлері мен дыбыстық қҧрамын, буын алмасуын тҥсіндіруі; сӛз екпіні мен екпін тҥспейтін қосымшаларды кӛрсетуі; сингармонизм мен ассимиляция туралы кӛзқарастары т.б. І.Кеңесбаев ӛз тарапынан толықтырып, дамытып, мынадай ӛзіндік тҧжырымдар жасайды: фонетика мақсаттық тҧрғыда іштей бірнеше салаға бӛлінетінін анықтап кӛрсетеді; дыбыстардың жасалымына ғана емес, айтылымына да назар аударып, дыбыс туралы жалпы ҧғым жайлы пайымдайды; дауысты мен дауыссыздардың ӛзара айырым-белгілері мен ӛзіндік ерекшеліктерін баяндап, сӛздің қай шенінде келетіндеріне тоқталады; дауыссыз дыбыстардың жіңішке тҥрінің фонематикалық мәні жоқ екенін миссионерлердің еңбектерін талдай отыра тҥсіндіреді; қазақ тiл бiлiмiнде I.Кеңесбаевтың еңбегiнен кейiн дауыссыз ғ дыбысы айтылу жолына қаpай ызыңдаpдың тобына жатқызылып, г шҧғыл дауыссыздар тобына тҧрақтады. Ал кӛмей һ фонемасы қатаңдар тобына енгізілді. Бҧған дейiн бҧл дыбыстар тҥрлiше қарастырылып келген-тін; I.Кеңесбаев алғашқы болып дауыссыз дыбыстаpды айтылу оpнына қарай сегізге топтастырады. Бҧлайша жіктеу кейінгі ғалымдардың еңбектерінен кӛрініс тапты; тіл білімінде орныққан пікірге сҥйеніп, буын табиғатын тҥсіндіреді; игерулі және игерусіз ӛзгерістерді талдап, оларға жататын фонетикалық қҧбылыстардың мәнін аша сипаттайды; бҥгінгі кҥні де талас пікір тудырып жҥрген ерін ҥндестігі жӛнінде ӛз ойын білдіреді. Ғалым оның кҥші ҥшінші буыннан аспайтынын айтады; I.Кеңесбаев қазақ тiл бiлiмiнде логикалық және тіркес екпіні, фонетикада қолданылатын транскрипция жайында алғашқылардың бірі болып сӛз қозғайды т.б. Сонымен, І.Кеңесбаев еңбектерінде қазақ тіл біліміндегі алғашқы фонетикалық зерттеулерді негізге алып, оларға анализ жасап, ӛз заманындағы фонетикалық және фонологиялық жетістіктерді медеу тҧтып, қазақ тілі дыбыс жҥйесін ҥлкен ғылыми жҥйе ретінде қалыптастырды (монографияда, оқулықта). |