І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| e
), тіл ортасы ( ҽ , ө , і , ҥ ), тіл арты ( а , о , ҧ ) және араласқан ( ы ); тілдің тік бағыты бойынша жоғары кӛтерілуі ( ы , і , ҧ , ҥ , е ) және тӛменгі ( а , о , ҽ , ө ); еріннің қатысына қарай езулік ( а , ҽ , е , ы , і ) және еріндік ( о , ө , ҧ , ҥ ) деп жіктеген [102, 90-б.]. Спектралды талдау нәтижесінде Ж.Әбуов дауыстыларды тіл алды ( і , е , ҽ , ҥ ), тіл ортасы ( ө , ы , ҧ ) және тіл арты ( а , о ) деп бӛледі [123, 40-б.]. М.Жҥсіпҧлы жасаған сингармофонологиялық зерттеу қазақ тілі вокализмдер жҥйесінің әлді және әлсіз позициялардағы қызметін қамтиды. Ғалым еңбегінде фонеманы (//), дыбысты ([]), әріпті (< >) кӛрсететін шартты белгілерді қолдана отырып, зерттеуін жҥргізеді. Ол қазақ тілінде 11 сингармофонема (/ а /, / о /, / ҧ /, / ы і /, / ҽ /, / ө /, / ҥ /, / и і /, / ы /, / і /, / е /) барын айтады. / Ы /, / і /, / е / сингармодауыстылары әлсіз позицияда сингармоварианттық тҥрлерінде қызмет атқарады. Яғни дауысты / і /, / е / сингармофонемалары негізгі сингармопозициялық езулік жіңішке тҥрлерінен басқа езу-ерін жіңішке сингармоварианттарда қызмет атқарады ([ ҥ ], [ ө ]), дауысты / ы / сингармофонемасы әлді позицияда (езу-жуан) кездесетін тҥрінен басқа езу-ерін жуан сингармовариантында да қызмет атқарады ([ ҧ ]). Бҧл сингармоварианттар ерін дауыстысы бар буыннан кейінгі буында ҧшырасады. Мысалы: кӛз+ің [ к ° 'ӛз ° 'үң ° ' ], бӛл+ген [ б ° 'ӛл ° 'г ° 'ӛн ° ' ], тор+ың [ т ° ор ° ұң ° ]. Демек, / і / сингармофонемасының қҧрамында [ і ], [ ҥ ], / е / сингармофонемасының қҧрамында [ е ], [ ө ], / ы / сингармофонемасының қҧрамында [ ы ], [ ҧ ] сингармодыбыстары бар. Ал қалған сегіз сингармодауысты сингармофонемалардың сингармоварианттық позициялық тҥрлері жоқ, ӛйткені олар әлсіз позицияда кездеспейді, тек әлді позицияда ҧшырасады. Бҧдан қазақ тілінің дауыстылар жҥйесінде 11 сингармофонема, 14 сингармодыбыс бар екенін кӛруге болады. Ғалым дауысты дыбыстар жҥйесінде сингармодыбыстиптен және сингармодыбысварианттан басқа сингармовариат атты позициялық сингармодыбыс бар екенін айтады. Ол сингармодыбыс / а / – / е /, / ы / – / і / фонемалар алмасуында кездеседі: қала + лар, кӛше + лер, дос + сыз, жігіт + сіз [15, 111-112-бб.]. I.Кеңесбаев езу дауыстыларының қатарына а , ҽ , е , ы , i фонемалаpын жатқызады. Ғалым а фонемасының айтылуына сӛйлеу мҥшелерінің қатысын тӛмендегіше сипаттайды: "Қазақ тiлiнiң а фонемасы (ыңғайына қаpай ҽ фонемасы) дауыстылаpдың iшiндегi мейлiнше ашық айтылатын тҥpiне жатады. Бҧл фонема ауыздың мол ашылуынан пайда болады. Басқаша айтқанда, иектiң тӛмен тҥсуi аpқылы дыбысталады. Жасалу оpны жағынан бҧл фонема тiлдiң кейiн қаpай жиыpылуы аpқылы дыбысталады. Сондықтан жуан дауысты болады. Бҧл дыбысты айтқанда еpiннiң сҥйipленбей, кеpiсiнше, таpтылуы аpқылы дыбысталатындықтан, оны езу дыбысы деймiз" [8, 228-б.]. А фонемасы тҥбip және туынды тҧлғалы сӛздердiң баpлық шенiнде кездесе беретiнiн айтады. Ғалым бҧл фонеманың жҧpнақтаpдан бӛлек, екi тҥpлi жалғауда: кӛптiкте (қала-лаp, колхоз-даp, ат-таp), септiкте (баpыста : қала-ға, қалаң-а; жатыста: қалаң-да, шығыста: қала-дан, қалаң-нан) ҧшыpасатынын кӛpсетедi. А фонемасы жуан дауысты дыбыстаpдың ( а , ы , о , ҧ , жуан жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|