Атырау аймаластырған ағайын

Атырау аймаластырған ағайын
Біз  халықаралық  қатынастарды  бəрінен  бұрын  ұлттық  мүдделеріміз
тұрғысынан  құруға,  əлемнің  барлық  елдерімен  жəне  халықаралық
ұйымдармен  ықпалдастықтың  ең  ықтимал  бағыттарын  анықтап  алуға
үйренуіміз  қажет.  Кейде  Қазақстан  үшін  бірдей  маңызды  елдермен
екіжақты қатынас орнату онша оңайға түспейді. Бізді белгілі бір саясатты
жүргізуге  көндірудің  талай  əдістері,  тіпті  тікелей  қысым  көрсету
қолданылмай қалып жүрген жоқ. Алайда əлемнің барлық мемлекеттерімен
қарым-қатынаста болуды дағдарыстан тездетіп шығуының бірден-бір жолы
деп санайтын бейбіт сүйгіш ел ретінде, Қазақстан өзінің сыртқы саясатында
белгілі бір елдер тобының тap аясымен шектеліп қалмауға тырысады.
Біздің  күнгейдегі  көршіміз  –  Иран  Ислам  Республикасы.  Ислам
революциясы  күндерінен  бастап  бұл  елмен  Батыс  пен  Кеңес  Одағының
қарым-қатынасы  өте  күрделі  болды.  Біз  үшін  Иран  қашанда  стратегиялық
маңызы  зор  сыртқы  саяси  ықпалдасымыз  болып  қалады.  Біріншіден,  ол  –
Атырау  жағасындағы  мемлекет.  Онсыз  бұл  теңізді  дұрыс  пайдаланып,
оның  пайдалы  қазбаларын  ойдағыдай  игере  алмаймыз.  Екіншіден,  ол
арқылы  əлемдік  мұхитқа,  əлемдік  рынокқа  төте  жол  табуға  болады.
Үшіншіден,  ол  –  аймағымыз  бен  ислам  дүниесіндегі  экономикалық  жəне
саяси процестерде шешуші маңызға ие беделді мемлекет.
Иранның  өзінше  жаңару  үлгісі  бар.  Оның  да  күтпеген  нəтижелерін
165

көріп  отырмыз.  Өзгелердің  тəжірибесі  мен  дайын  үлгісін  сол  қалпында
көшіріп  алуға  тырысқан  шах  режимі  ойда  жоқ  əлеуметтік-саяси  жəне
экономикалық салдарларға əкеп ұрындырды.
Халықтың  негізгі  бөлігін  қайыршыландыра  отырып,  жаңаруды
жеделдету  елдің  бірқалыпты  дамуына  мүмкіндік  бермейді.  Жетпісінші
жылдар  ортасында  төлемдік  баланстың  бұзылуы  мен  инфляция  күрт
күшейіп,  қарапайым  азаматтарлың  басым  көпшілігінің  күнкөрісін  шектен
тыс төмендетіп жіберді.
Жаңару  саясаты  дəстүрлі  əлеуметтік-экономикалық  үрдістерді  жаңа
үрдістермен  алмастыруы  керек  еді.  Бірақ  ондай  біртіндеп  орнығатын
өзгеріс  жүзеге  аса  қоймады.  Оның  орнына  сыбайлас  чиновниктер  мен
оларға  жақын  бизнесмендердің  шағын  тобын  өз  маңайларына  жинайтын
мемлекеттік-монополистік  қоғамдық-экономикалық  құрылымдар  дүниеге
келді. Ондай реформаның нəтижесінде дəстүрлі үрдіс осы заманғы үрдіспен
алмасады,  қайта  өз-өзінен  күйреп,  жұмысы  мен  дəулетінен  айырылған
миллиондаған  ирандықтарды  бағыт-бағдарсыз  қалдырды.  Əлеуметтік
жаңарыс  бағдарламасы  Иран  қоғамының  іргесін  шайқалтқан  дағдарысқа
ұласты.  Миллиондаған  адамдар  болашаққа  деген  үміттен  айырылып,
қоғамда «алданғандардың ашынған» көңіл күйі басым түсе бастады.
Мұхаммед  Реза  Пехлеви  шахтың  əуелде  шаруаларға  жер  үлестіріп
беруді  көздеген  аграрлық  саясаты  олардың  жерін  ірі  ауыл  шаруашылық
компанияларының басып алуымен аяқталды. Жұрт қалаларға боса бастады.
Қалаларда қайыршыланған қалың бұқара көбейе бастады.
Шахтың  «ақ  революциясы»  дінбасыларының  ықпалына  зардабын
тигізді.  Кум  қаласында  аятолла  Хомейни  бастаған  бүлік  күшпен  басылды.
Преуіл  көсемдері  елден  қуылды.  Аятолланың  ізбасарлары  арасында
болашақ президент Рафсанджани де абақтыға қамалды. Санадағы қүйзеліс,
жат ғұрыптар мен дүниетанымдық стандарттардың күштеп таңылуы, мінез-
құлықтағы  бейбастақтық,  есірткі  құмарлық,  жезөкшеліктің  етек  алуы
билеуші режимнің психологиялық тұрғыда өз елінен өзі шеттеуін тездетті.
Ирандықтар  жаңарудың  бұндай  нұсқасына  белсене  қарсы  тұрмаққа
ұмтылып,  көсемдер  іздей  бастады.  Шейіт  дінбасыларына  шахқа  қарсы,
империализмге қарсы күрес бастап, өкіметті өз қолдарына алуға мүмкіндік
туды.  1979  жылдың  ақпанындағы  қарулы  көтеріліс  шах  билігін  біржолата
төңкеріп тынды.
Иран Ислам Республикасын құруға бағыт алды...
Иранның Президенті Али Акбар Рафсанджани осы бір тамаша елде
болып  қайтуға  əлденеше  рет  шақыру  жіберді.  Сыртқы  істер  министрі
166

Велаяти бізге бірнеше рет келіп қайтты. 
Мен  Иранға  бірінші  рет  1992  жылғы  31  қарашада  ресми  сапарға
шықтым.  Əлемдік  баспасөз  ұзақ  уақыт  бұл  елді  ортағасырлық
теократиялық  мемлекетті  қалпына  келтіруді  көксейтін  ортағасырлық
реакцияның  ордасы  ретінде  сипаттап  келгені  белгілі.  Бізді  де  ислам  атом
бомбасымен, ислам фундаментализмімен талай қорқытқан. Батыстың ТМД
мемлекеттеріне  көзқарастарында  да  осындай  түсініктің  салқыны  сезілді.
Оларды  да  бастапқы  кезде  тездетіп  ислам  жəне  христиан  елдеріне  бөле
қоюға  тырысты.  Ондай  ұшқары  көзқарас  қоғамдық  сананы  тез  баурап
алатыны,  əлгіндейді  алғаш  ойлап  тапқан  сəуегейлердің  көп  ұзамай  өз
өтіріктеріне өздері сене бастайтыны баяғыдан аян.
Жасырмаймын,  ондай  алып  ұшпа  қаңқу  менің  де  Иранға  деген
пікіріме  белгілі  мөлшерде  əсер  еткен-  ді.  Бірақ  істің  шын  жағдайы  атымен
басқаша болып шықты.
Иран  басшылары  аятолла  Хомейнимен  жəне  президент  Али  Акбар
Хашеми-Рафсанджанимен  келіссөздер  өткіздік.  Қазақстан  Республикасы
мен  Иран  Ислам  Республикасы  арасындағы  өзара  түсіністік  пен  қарым-
қатынас  туралы  Декларациям,  елдеріміздің  үкіметтері  арасындағы  сауда-
экономикалық  қарым-қатынас  туралы  келісімге  қол  қойылды.  Сауда-
экономикалық,  өнеркəсіптік  жəне  ғылыми-техникалық  қарым-қатынас
жөніндегі бірлескен үкіметаралық комиссия құрылды.
Иран  Президенті  Хашеми-Рафсанджани  аса  меймандостықты
қабылдау  ұйымдастырды.  Сапар  алдында  дайындалған  материалдарды
зерттей  келе,  əсіресе  өз  көзіммен  көрген  əсерлерімді  қорытындылай  келе,
мен  бұл  мемлекеттің  басшыларының  əлемнің  Иран  туралы  қалыптасқан
пікірін оң бағытта өзгертуге тырысатындығын байқадым.
Біз  бірінші  кезекте  экономикалық  қатынастарды  дамытуға  күш
салдық. Атырау теңізі арқылы Қазақстанның бес миллион тонна мұнайын
Солтүстік  Иранға  тасымалдап,  оны  Оңтүстік  порттары  арқылы  сыртқа
сатылатын  Иран  мұнайына  айырбастауға  келістік.  Түркіменстан  арқылы
Парсы  шығанағына  шығу  үшін  темір  жолдарымызды  бір-бірімен
жалғастыратын  жаңа  темір  жол  салуға  пəтуаластық.  Ол  жол  1996  жылы
іске қосылмақ. Одан Босфор мен Күнгей Европаға тармақ тартуға болады.
Сапар  кезінде  мен  əрі  ежелгі,  əрі  жаңа  Иранды  көрдім.  Парсы
шығанағындағы Кеш аралында қауырт дамып жатқан еркін сауда аймағына
сүйсіндім. Арал – əлемнің шартарабынан тауарлар ағылатын алып дүкенге,
алып қоймаға айналған.
Аятолла  Сейед  Али  Хомейни  мен  көптеген  молдалар  Ислам
167

революциясы
дəстүрлерін
жалғастырып
келеді.
Мен
олардың
қарапайымдылығына,
Ислам
революциясы
мұраттарына
шын
берілгендігіне қайран қалдым.
Біз  Мешхедте  болдық.  Онда  сегізінші  Халиф  жерленген  екен.
Мешіттің  көздің  жауын  алатын  көркі  мен  ұлан-ғайыр  аумағы  ұмытылмас
əсер  қалдырды.  Күмбездерінің  бəрі  тұтастай  алтынмен  апталыпты.  Имам
Резаның  қабірханасының  қасында  нағыз  діни  жанқиярлықты  көзбен
көрдік. Адамдар əулиенің табытына жер тізерлеп жылжып барып, оны шыр
айналдыра  қоршаған  алтындатқан  шарбақтарды  шөпіллете  сүйіп  жатыр.
Көздерінен от маздайды. Ауыздарынан жалын атқан өксік шығады.
Бұл  елде  өте  күрделі  өзгерістер  жүріп  жатыр.  Президент  Хашеми-
Рафсанджанидің  мойнындағы  парыз  сондай  ауыр  екендігін  амалсыз
ойлайсың.  Ол  реформа  мен  дəстүрдің  терезесін  тең  ұстауға  тырысып
бағуда.  Прагматик  ретінде  Батыс  пен  Шығыстың  тілін  бірдей  тауып,  елді
экономикалық  оқшауланудан  құтқарғысы  келеді.  Ол  тек  құранмен,
Хомейни  өсиеттерімен  шектелмей,  шынайы  прагматизмді  де  ұстануға
пейіл.  Мəселен,  1993  жылғы  қарашада,  Қазақстанға  келген  сапар  тұсында
Иранның  Орталық  Азияның  жаңа  тəуелсіз  мемлекеттеріне  ислам
идеологиясын  күштеп  таңуды  мақсат  етпейтінін  айтты.  Тек  дін  саласында
көмек ресми сұралса ғана, Иран тиісті қолғабыс жасай алады.
Ислам революциясынан кейінгі жылдарда Иран президентінің
дүниетанымы көп өзгерді. Ол аймақ тағдырын шешетін айтулы іске – иран-
и  рак  соғысының  аяқталуына  бастамашы  болды. 1988  жылдың  15
маусымында бірнеше сағаттар бойы аятолла Хомейниді қантөгіс соғысты
тоқтатуға көндіріп, Рафсанджани өз басы мен саяси мансабын үлкен
қатерге тікті.  Бұл  теңдесі  жоқ  нартəуекел  еді.  Өйткені  басшылар  мен
қоғамның  басым  көпшілігі  толық  жеңіп  шыққанша  соғыса  беруге  бел
байлап қойған-ды. Ал аятолла Хомейни үшін соғысты тоқтату «у ішумен»
бірдей болды.
1989  жылы  бір  мезгілде  президент  сайлауы  мен  конституцияға
өзгеріс  енгізетін  референдум  өтті.  Рафсанджаиді  жақта  сайлаушылардың
94,5
процент
дауыс
берді.
Конституцияға
өзгеріс
енгізіліп,
премьер-министр лауазымы жойылды; өкіметті президенттің өзі
басқаратын болды. Сөйтіп Рафсанджани шексіз билікке ие болды деуге
болады. Ол құрған министрлер кабинетіне бұрынғы үкіметтен тек  12  адам
ғана кірді.
Рафсанджани  үкіметі  іске  кіріскелі  бері  бірнешелеген  кəсіпорындар
жекешелендірілді,  бағаны  бақылау  мен  капиталды  сыртқа  шығаруды
168

шектеу  тоқтатылды,  валютаның  еркін  рыногы  жəне  еркін  сауда-
экономикалық  аймақтар  құрылды.  Мұнайдың  қымбаттауына  тұспа-тұс
келген  экономиканың  ырықсыздануы  елдегі  өндірістің  құлдырауын  екі
жылдың ішінде тоқтатуға мүмкіндік берді.
  Біздің  Иранмен  қатынасымыз  діни  негізде  құрылған  жоқ.  Біздің
елдеріміздің  арасында  ортақ  мүдделер  өте  көп.  Ол  –  Каспий  теңізінің
мəртебесін анықтау, өзара тиімді сауда, транспорттық байланысты дамыту.
Екінші жағынан, ирандық əріптестеріміздің сыртқы дүниемен, оның ішінде
Қазақстанмен  де  қарым-қатынасты  кеңейтуге  ынталы  екенін  сезінеміз.
Олар  тек  сол  арқылы  экономикалық  дағдарыс  тығырығынан  шығып,
соғыста бүлінген шаруашылығын толығымен қалпына келтіргілері келеді.
Соғыс Иран экономикасына орасан зор зардап тигізді. Оны орнына
келтіру  үшін  300-500  миллиард  доллар  қаржы  керек.  Жылма-жыл  мұнай
өндіру  мен  сатудан  түсетін  табыс  16-17  миллиард  көлемінде.  Оның  10-11
миллиарды  қорғанысқа,  қызмет  істеп  тұрған  өндіріске  көмектесуге,  азық-
түлік  пен  тұтыныс  бұйымдарын  сатып  алуға  жұмсалады.  Сөйтіп  соғыс
зардабынан өз күштерімен құтылуға 50- 100  жыл уақыт  керек. Сондықтан
да  ірі  шет  ел  капиталын  тартпай,  импорттық  құрал-сайман  сатып  алмай,
шетелдік мамандар шақырмай болмайды. Ал Иран Конституциясы шеттен
қарыз алуға, қаржы салуға тыйым салып, көптеген шектемелер қояды. 1990
жылы Рафсанджанидің күш салуымен, меджлис бесжылдық жоспар туралы
Заңның  29-бабына  шеттен  келетін  27  миллиард  долларды  пайдалану
туралы  ереже  қосуға  келісті.  Сонымен,  шет  ел  капиталын  пайдалануға
конституциялық тыйым іс жүзінде күшін жойды.
Өзара  тиімді  сауданы  жақсарту  үшін,  Ақтау  порты  арқылы
жүргізілетін  теңіз  тасымалын  ұлғайту  жөнінде  шешім  қабылдадым.
Қазақстанда бірнеше Иран сауда-өнеркəсіп көрмелері өткізілді...
Иран,  тағы  сондай  «мезгілінен  бұрын  жаңарыс  жолына  түскен»
мемлекеттер  тəжірибесін  талдай  келе,  дəстүрлі  қоғамдарды  тездетіп
реформалау  көздеген  мақсатқа  жеткізе  бермейтініне  көзіміз  жете  түсті.
Жаңа  дəстүрлер  тамыр  жайып  үлгермей  тұрып,  қолда  бар  өркениеттің
іргесін  сөгу  көбіне-көп  құр  алақан  қалдырады.  Тамыры  қырқылған
діңгекке сіңірілген жеңіл бұтақтар бəрібір мəуе бермесі хақ.
Жаңару  тек  қоғамның  ең  болмаса,  əлеуметтік  базасын  бірте-бірте
ұлғайта  алатындай  жетекші  Иранға  тасымалдап,  оны  Оңтүстік  порттары
арқылы  сыртқа  сатылатын  Иран  мұнайына  айырбастауға  келістік.
Түркіменстан арқылы Парсы шығанағына шығу үшін темір жолдарымызды
бір-бірімен  жалғастыратын  жаңа  темір  жол  салуға  пəтуаластық.  Ол  жол
169

1996  жылы  іске  қосылмақ.  Одан  Босфор  мен  Күнгей  Европаға  тармақ
тартуға болады.
Сапар  кезінде  мен  əрі  ежелгі,  əрі  жаңа  Иранды  көрдім.  Парсы
шығанағындағы Кеш аралында қауырт дамып жатқан еркін сауда аймағына
сүйсіндім. Арал – əлемнің шартарабынан тауарлар ағылатын алып дүкенге,
алып қоймаға айналған.
Аятолла  Сейед  Али  Хомейни  мон  көптеген  молдалар  Ислам
революциясы
дəстүрлерін
жалғастырып
келеді.
Мен
оларлың
қарапайымдылығын, Ислам революциясы мұраттарына шын берілгендігіне
қайран қалдым.
Біз  Мешхедте  болдық.  Онда  сегізінші  Халиф  жерленген  екен.
Мешіттің  көздің  жауын  алатын  көркі  мен  ұлан-ғайыр  аумағы  ұмытылмас
əсер  қалдырды.  Күмбездерінің  бəрі  тұтастай  алтынмен  апталыпты.  Имам
Резаның  қабірханасының  қасында  нағыз  діни  жанқиярлықты  көзбен
көрдік. Адамдар əулиенің табытына жер тізерлеп жылжып барып, оны шыр
айналдыра  қоршаған  алтындатқан  шарбақтарды  шөпілдете  сүйіп  жатыр.
Көздерінен от маздайды. Ауыздарынан жалын атқан өксік шығады.
Бұл  елде  өте  күрделі  өзгерістер  жүріп  жатыр.  Президент  Хашеми-
Рафсанджанидің  мойнындағы  парыз  сондай  ауыр  екендігін  амалсыз
ойлайсың.  Ол  реформа  мен  дəстүрдің  терезесін  тең  ұстауға  тырысып
бағуда.  Прагматик  ретінде  Батыс  пен  Шығыстың  тілін  бірдей  тауып,  елді
экономикалық  оқшауланудан  құтқарғысы  келеді.  Ол  тек  құранмен,
Хомейни  өсиеттерімен  шектелмей,  шынайы  прагматизмді  де  ұстануға
пейіл.  Мəселен,  1993  жылғы  қарашада,  Қазақстанға  келген  сапар  тұсында
Иранның  Орталық  Азияның  жаңа  тəуелсіз  мемлекеттеріне  ислам
идеологиясын күш-қауымдарының іш мүдделері мен ынталы мақсаттарына
берік  сүйене  алса  ғана  табысқа  жетпекші.  Өйтпеген  жағдайда,  қоғамда,
экономикада, саясатта қарама-қарсы бағыттарға бөліне-жарылу етек алады.
Жаңарудағы
«асығып-үсігушілік»
қоғамның
өзгеріске
деген
ішкі
ұмтылысын  еріксіз  тежеп,  оның  дамуын  ұзақ  мерзімге  кешеуілдетуі
ықтимал.
Шие гүлдеген ай
Шығыс  –  əрқилы  өркениеттер  əлемі.  Ондағы  Жапонияның  алатын
орны  ерекше.  Ол  –  азиялық  жаңарудың  көшбасшысы.  Тынық  мұхиттың
азиялық  бөлігіндегі  мемлекеттер  содан  өнеге  алып  отыр.  Бүгінгі  таңда
əлемнің бұл бөлігі аса жоғары дамыған елдер үшін сыртқы сауданы орасан
зор  кеңейтіп  берер  кеңістік  болып  отырғанын  əркім-ақ  біледі.  Сондықтан
170

да  ол  «аса  ірі  жаңа  базарлар»  атанып  отыр.  Оған  Қытай,  Индонезия,
Оңтүстік  Корея,  Индия,  Түркия  кіреді.  Олар  жаңа  бəсеке  алаңына
айналмақ.  Қазірдің  өзінде  американдық  экспорттың  270  миллиард  доллар
құрайтын 60 проценті осы аймаққа шығарылады. Таяудағы елу жылда Азия
құрлығы  экономикалық  жағынан  Европа  мен  АҚШ-ты  қосып  алғандағы
деңгейден  де  асып  түсуі  ықтимал.  Ол  аз  десеңіз,  екі  мыңыншы  жылы
Азияның  75  миллион  жанұясы  жыл  сайын  орта  американдықтар  тапқан
табысты таба алуы əбден мүмкін деп есептелуде.
Мен  Күншығыс  еліне  1994  жылдың  сəуірінде  ресми  сапарға
аттандым.  Алдыма  бірнеше  мақсаттар  қойдым.  Азияның  өн  бойына  тарап
жатқан  жапон  тауары  тасқынына  Қазақстанда  өндірістік-экономикалық
алаңдар  жасақтау  жайында  келіскім  келді.  Қазақстан  жапон  капиталының
Орталық Азияға енер тиянақ аймағына айналса, тіптен құба-құп болар еді.
Олай дəметуімізге барлық дəлелдің бəрі бар. Шикізат көзі жеткілікті. Тиісті
заңдар  қабылданды.  Халқымыздың  білім  деңгейі  де  биік.  Жерге
меншіктілік  мəселесін  шешіп,  шет  ел  компаниялары  қызметіне  қосымша
кепілдіктер берсек, Қазақстан Жапонияның ТМД елдері мен Батыс Қытай,
Иран, Түркия базарларына ене алатын бірден-бір плацдармына айналар еді.
Мен  бірлескен  комиссия  құрып,  осы  мəселелерді  талқылауды  ұсындым.
Келіссөз барысында Батыс Қазақстан – Құмкөл мұнай құбырын, Орта Азия
- Қазақстан - ҚХР - Жапония газ құбырын тарту мəселесі де қаралды.
Оның  үстіне,  Азиялық  Жалпы  рынок  пен  Азиядағы  өзара
ықпалдастық  пен  сенімді  нығайту  мəслихаты  мəселесіне  Жапонияның
қалай  қарайтынынан  да  сыр  тартып  көру  керек  болды.  Мен  жапон
басшылығына  Азиядағы  жанжалдарды  тек  мүдделі  елдердің  күшін  қоса
отырып,  бірлескен  əрекеттер  негізінде  реттеуге  болатынын  айтқым  келді.
Ол үшін азиялық ықпалдастық қалыптастыру керек еді.
Бұл  мəселелерді  мен  тек  жапон  үкіметімен  ғана  емес,  император
Акихитомен  болған  əнгімеде  де  қозғадым.  Үлкен  Токио  мегаполисінде
жапон  императорының  резиденциясы  бар.  Олар  тəңір  ана  Аматерасудан
өрбиді.  Дүние  жүзіндегі  ең  ежелгі  əулет  болып  есептеледі.  Жапон
императоры  –  ұлттың  символы.  Оның  бірлігінің  кепілі.  Екінші
дүниежүзілік  соғыстағы  жеңіліске  дейін  бұл  əулеттің  құдайтектілігі
мемлекеттік қағида боп табылатын.
Император  Акихитоның  резиденциясы  –  жасыл  мəуеге  малынған
тыныш  аланқай.  Токио  көшелерінің  тас  қапшығынан  əзер  сытылып
шығып, мұнда тап болғанда, пейішке келгендей сезінесің. Жапондар өз елін
мақтаныш  тұтады.  Бірақ  табиғат  аясын  адалап,  бетон  мен  шыныдан  басқа
171

ештеңе көрінбейтін шылдырмақ дүниеде қалғандарына қатты қынжылады.
Шие  гүлдейтін  тұста  барыппыз.  Шие  гүлі  де  –  Жапонияның  бір
мақтанышы.  Ол  кезде  тап  болу  да  жақсылықтың  нышаны  көрінеді.  Сарай
қақпасы алдынан бізді император жұбайымен бірге қарсы алды. 
Мекенжайға  кіргесін  жайбарақат  сұхбаттастық.  Сарай  іші  жым-
жырт.
Мен  азиялық  ықпалдастық  жайында  əңгіме  бастадым.  Ондай
бірлестікте  Жапонияның  жетекші  орын  иемденерін  сөз  еттім.  «Мен  сізді
түсінемін. Азиядағылардың тату-тəтті тұрғаны – бəріміздің де арманымыз»,
- деді император. Сосын ол Жапония таңдап алған жолдың ерекшеліктерін
əңгімеледі.  Азиядағы  халықтардың  əр  алуан  екендігіне,  олардың  дəстүр-
дəбі,  табиғатқа,  дүниеге  көзқарасы  бір-бірінен  қатты  өзгешеленетіндігіне
баса  назар  аударды.  Осыншама  əрқилы  халықтар  мен  мемлекеттердің
бастарын біріктіру туралы мəселе қоя аламыз ба?
Сол  арада  мен  халықтарды  біріктіретін  ұқсастықтар  жайына
тоқталдым.  Мəселен,  қазақтар  мен  жапондар  арасында  қаншама
ұқсастықтар  бар?!  Біз  де  дəстүрлерімізді  сүйеміз,  ата-аналарымыз  бен  ата-
бабаларымызды  қастер  тұтамыз,  отты  киелі  санаймыз,  табиғатты  ардақ
тұтамыз.  Дəстүрлерді  құрметтеп,  жаңалыққа  ұмтылу  –  бізді  бір-бірімізбен
табыстыратын басты ұқсастық.
Тіпті  бастан  кешкен  тауқыметтеріміз  де  бірдей.  Жапония  Хиросима
мен  Нагасакиге  тасталған  атом  бомбасының  зардабын  шекті.  Қазақстан
ядролық  сынақтың  құрбандығына  айналды.  Ұлттық  рухтың  тіріліп,
жаңарысқа  жұмылуы  соғыстан  кейінгі  жанұяның  басты  мақсаты  болды.
Сондай міндет қазір Қазақстанның да алдында тұр.
Императордың  ойынша,  Азия  мемлекеттерінің  күш  біріктіргені
дұрыс. Бірақ ол бірте-бірте жүзеге асқаны жөн...
* * *
Азиядағы  жедел  дамудың  жəне  бір  үлгісін  көрсетіп  жатқан  ел  –
Оңтүстік
Корея.
Ол,
мəселен,
нарық
экономикасының,
еркін
кəсіпқойлықтың  жəне  дəйекті  бəсекенің  негізін  қалай  мемлекеттің  өзі
салып бере алатындығын көрсетті. Тек Кореяда ғана мемлекет нарық аясын
қалыптастырып,  табанды  жəне  жедел  дамудың  бірден-бір  ұйтқысы  бола
алды.
Оңтүстік  Корея  Конституциясындағы:  «Мемлекет  экономикалық
өмірді
жүйелейді
жəне
бағыттайды»,
-
деген
қағида
халық
шаруашылығының барлық саласына мемлекеттің батыл араласуына жағдай
туғызды.
172

Онтүстік Кореяға бармай тұрып, мен Сингапур Президенті Ли Куан
Ю-ді  Қазақстанға  шақырдым.  Бұл  кездесу  маған  үлкен  əсер  қалдырды.  Ол
Сингапурді  қырық  жыл  бойы  басқарып,  тұрмыс  деңгейі  жоғары,  табиғи
аясы таза, саяси жəне ұлтаралық ахуалы орнықты ел етті.
Географиялық  жағдайды  тиімді  пайдаланып,  Ли  Куан  Ю  порт,  терминал,
осы  заманғы  əуежайлар  салуға  көп  күш  жұмсады.  Ал  олар  бəрін  де  саяси
берекесіздік пен бейбастықтық жайлаған жоқтық қыспағынан бастаған-ды.
Бұл – біз үшін өте-мөте қажетті тəжірибе еді.
Ли  Куан  Ю  бізде  бір  апта  болды.  Президент  Аппаратында,
Министрлер  Кабинетінде,  Жоғарғы  Кеңесте,  Қазақ  университетінде,  тағы
да  басқа  жерлерде  көптеген  лекция  оқыды.  Сонда  қайта-қайта  қайталап
айтқаны:  еркін  де  бəсекешіл  экономика  жүйесін  жасамай,  іс  оңбайды.  Тек
фирмалар  арасында  ғана  емес,  əр  фирманың  өзінде  де  бəсекелестікті
мейлінше  өрістету  қажет.  Малайя  федерациясынан  бөлініп  шыққан
Сингапур  президенті  республикалар  одағын  сақтауға  шақырды.  Өйткені
ірге ажырасу көп күшке түседі.
Ли  Куан  Ю  экономикалық  жағдайды  жақсартуға  өз  тəжірибесіне
сүйеніп,  бірнеше  ақыл  қосты.  Бұрынғы  байланыстарды  қалай  жемісті
пайдаланып,  жаңа  байланыстарды  қалай  жемісті  құру  екендігіне  баса  мəн
берді.  Оның  айтуынша,  құрлықтың  қақ  ортасына  орналасқан  Қазақстанға,
əсіресе əуе тасымалы тиімді. Сондықтан да əуежайларды шетел кемелеріне
ашық ұстап, батыс фирмалары шығаратын ұшақтарды сатып алу қажет. Бұл
менің  əуе  жүк  тасымалын  дамыту  жөніндегі  ойларыммен  дəл  келді.  Сол
үшін де «ИЛ-76» мен «Боинг» ұшақтарын сатып ала бастадық.
Үйрену  ешқашан  кеш  болмайды.  Əсіресе  Ли  Куан  Ю  сияқты
адамдардан үйренуге ерінбеген жөн.
Көк мұхиттан əрі асып
Даниэл  Бурстин  «Американдықтар»  атты  үш  томдығында:  «Жедел
даму  адамдарға,  қауымдарға,  шаһарлар  мен  мемлекеттерге  Ескі  Дүние
білмейтін  қасиеттер  дарытты.  Қазіргі  тұрып  жатқан  тұрғындарының
қолымен  бой  түзеген  жаңа  қалалар  өткен  заман  ескерткіштерін  атымен
білмейтін. Олар өз заманына мақтанып, келешек алдындағы парыз сезіміне
ғана  берілетін.  Ал  аяқ  астынан  аспандап  шыға  келген  жаңа  сипатты  қала
басы бос кезбелерді өзіне көптеп тартуға мəжбүр еді. Ежелгі алып шаһарлар
ежелгі  тұрғындарының  ешқайда  барғысы  келмейтіндігі  есебінен  өсіп
ұлғаятын.  Ал  Жаңа  Дүние  қалалары  жаңа  өлкелерге  үдере  көше  жөнелуге
əзір алыпұшпа сезім мен нартəуекелге тəуелді еді», - дейді.
173

Д. Бурстин бұл жаңа өркениеттің өз ерекшелігін де өте жіті таныды.
«Америка, - деп жазды ол, - жаңа қауымдастық табу жолындағы ізденістің
үстінде өтті. Революция мен Азамат соғысы арасында жас  мемлекет үзбей
жаңалық  таба  қоймаса  да,  үзбей  ізденісте  болды.  Ол  қапысыз  жол  таңдап
алғандығымен емес, ізденіске икемді жол таңдап ала білгендіктен гүлденіп-
көркейді. Ол келер күн бүгінгі бардан гөрі де тəуірірек бірдеңе тауып береді
деген  үздіксіз  үміттің  үстінде  болды.  Адамзаттық  жаңа  қауымдастық
жолындағы  ізденістерінің  жол-жөнекей  жетістігі  ретінде  жаңа  өркениет
пайда  болды.  Ол  асқақ  мүратшылдыққа  ұрынған  жоқ.  Қол  жетпес  асқақ
мұраттардан  гөрі  қарапайым  нəтижелерді  қанағат  етті.  Американдықтар
бəрін  шүкіршілік  етті.  Адамзат  бұрын-соңды  өзіне  беймəлім,  бейтаныс
нəрсеге соншама үміт артып көріп пе еді?!»
Мен  АҚШ-та  бірінші  рет  1990  жылдың  шілдесінде  болдым.  Ол  –
Қазақ  КСР  Президентінің  іссапары  еді.  Делегация  Нью-Йорк,  Вашингтон,
Сан-Франциско, Лос-Анжелес, Жаңа Орлеанда болды.
Мен  онда  президенттің  қауіпсіздік  мəселелері  жөніндегі  кеңесшісі
Скаукрофтпен,  оның  орынбасары  Гейтспен,  мемлекеттік  хатшының
орынбасары Игл-бергермен, мемлекеттік хатшының кеңесшісі Зоэлликпен,
сенаторлар  Доулмен,  Брэдлимен,  Лугармен,  конгресмендер  Доуни,
Эспинмен кездестім. «Шеврон» компаниясымен қатынасымыз да сол кезде
басталған.
Бағдарламаға  АҚШ  басшылығымен  кездесулер  кірген  жоқ.
Американың  ірі  саясатшыларының  бірі,  республикашылдардың  АҚШ
Сенатындағы  лидері  Роберт  Доул  мықтап  есімде  қалыпты.  Ол  көп
партиялылықтың
қалай
қалыптасып
жатқандығын
сұрастырды.
Республика
дербестігі
жайындағы
көзқарасымды
білгісі
келді.
М.Горбачевтың Қазақстанда қаншалықты беделді екендігін сұрады. Р.Доул
Дж.Буштың  менімен  кездесе  алмағандығына  кешірім  сұрап,  Мəскеуде
қыркүйектің басында жолығуға үмітті екенін жеткізді.
Солай  болып  шықты  да.  Мен  Дж.  Бушпен  ол  КСРО-  ға  ресми
сапармен  келгенінде,  Мəскеуде  таныстым.  Мен  Кеңес  Одағы  делегациясы
құрамында едім. Ол «Шеврон» компаниясымен Теңіз жөніндегі келіссөздер
барысын сұрастырды. Президент ретінде бизнес мəселелерінен аулақ тұруы
керек  екендігін,  бірақ  Н.  Назарбаев  қатысып  отырғандықтан,  жағдайдың
қалай  болып  жатқандығын  білгісі  келетіндігін  ашық  айгты.  Мен
американдық  компанияның  қатысуымен  бұл  аса  ірі  мұнай  кенішін  қалай
дамытқымыз  келетіндігін  егжей-тегжейлі  баяндап  бердім.  Ол  менің
мəселені  жете  білетіндігіме  өте  таңғалды.  Егер  Қазақстан  мүддесі  тіреліп
174

тұрса,  мен  ол  мəселені  неге  жете  білмеуім  керек?!  Квота  бөлісу  жөнінде
дауласып қалдық. «Шеврон» түсімнің 35 процентін алғысы келді. Мен оны
19 процентке дейін төмендетуге мəжбүр еттім.
Сəл  шегініс  жасайын.  1993  жылдың  30  маусымында  АҚШ-тың
Қазақстандағы  елшісі  У.К.Кортни  АҚШ  сенаторы  Ричард  Лугардың
Қазақстан  дамуына  жоғары  баға  берген  сөзінің  арнайы  нұсқасын  əкеліп
тапсырды.  «Қазақстан,  -  депті  ол,  -  дамуы  жағынан  ең  үлкен  үміт
туғызатын елдердің бірі.
Қазақстандықтар  прагматизмге  бейімділігімен,  тату-тəтті  ұлттық
қатынастарымен белгілі. Демократия мен нарық экономикасы жолында да
маңызды қадамдар жасады...
Казахстан  жетістігінің  мəні  қандай?  Қазақстан  –  өткен  жылдың
жазында  төтенше  маңызды  стратегиялық  қарулануды  шектеу  жөніндегі
Келісімді  (ОСВ-1)  бірінші  боп  бекіткен  мемлекет,  экономика  саласында
Қазақстан  бұдан  бірнеше  жыл  бұрын  аса  ірі  американдық  мұнай
компаниясы «Шеврон Ойлмен» бірлескен кəсіпорын құру туралы келісімге
қол  қойды.  Ол  бұрынғы  Кеңестер  Одағы  аумағындағы  ең  ірі  бірлескен
кəсіпорын  болмақшы,  оған  «Шеврон»  компаниясы  шет  елдердегі  ең  ірі
капиталын салмақшы».
Американ
елшілігіндегі
кешкілік
қабылдауға
келіссөздердің
қатысушылары  ғана  емес,  демократияшыл  лидерлердің  барлығы  да
шақырылды.  Президенттер  М.Горбачев,  Б.Ельцин  қатысты.  Маған
түсініксіз  болған  бір  нəрсе  –  жұрттың  бəрі  Америка  президенті  мен
Америка  демократиясы  үшін  тост  көтерді,  бірақ  КСРО  президенті  мен
біздің  еліміз  үшін  тост  көтерген  ешкім  болған  жоқ.  Маған  сөз  бергенде,
қатысып тұрғандардың барлығы үшін тост көтеруді парыз деп санадым. Ол
менің  тым  «отаншыл»  болғандығымнан  емес  еді.  Мен  əрдайым  өз
намысымды,  өз  өкілі  боп  тұрған  елдің  намысын  қорғауды  ешқашан  естен
шығарып көрген емеспін.
1992  жылғы  27  желтоқсанда  АҚШ  Президенті  Дж.Буштан  хат
алдым:  «Қымбатты  Президент  мырза,  -  деп  жазыпты  ол.  -  Сіздің  еліңізде
болып
жатқан
тарихи
өзгерістер
мен
бұрынғы
Кеңес
Одағы
республикаларын  біріктіріп  тұрған  Одақтың  күшінің  таусылуын  еске  ала
отырып, Құрама Штаттар үкіметінің Қазақстанды тəуелсіз мемлекет ретінде
танитынын қуана хабарлаймын.
Өткен  бірнеше  айдың  ішінде  біз  тек  АҚШ  пен  Қазақстанның  ғана
емес,  күллі  дүние  жүзінің  де  мүддесін  қамтитын  аса  маңызды  мəселелер
бойынша  кеңінен  пікір  алысып,  сындарлы  талқылау  жасадық.  Біз  өтпелі
175

кезең тұсында жəне одан кейін де Ресей, Украина, Қазақстан жəне Беларусь
бірлесіп  басқарылатын  ядролық,  қаруға  қауіпсіз,  жауапты  жəне  сенімді
бақылау  орнатулары  керек  деп  келістік.  Біз  Сіздің  кауіпсіздік  пен
сенімділікті  қамтамасыз  ету  жəне  өз  аумағыңыздағы  ядролық  қаруды
жоюды  жақтайтыныңызды  қуана  қабыл  алып,  өз  тарапымыздан  бұл
процесте қолдау көрсетуді ұсындық. Сіз жəне біз Қазақстан жаппай қырып-
жойғыш  қаруды  жəне  басқа  да  іріткі  туғызғыш  əскери  технологияны,
сондай- ақ оларды жасауға керек ноу-хауды сыртқа сату жəне таратуға жол
бермеудің  заңдылық  жəне  институттылық  үрдісін  енгізуге  тиісті  деп
келістік.  Біз  Қазақстанның  шабуылдаушы  стратегиялық  қарулар  (СНВ)
жəне
Европадағы
кəдуілгі
қарулар
жөніндегі
келісімшарттардың
талаптарын  толығымен  орындауға,  ядролық  қарусыз  мемлекет  ретінде
Ядролық  қаруларды  таратпау  жөніндегі  келісімшартқа  қосылуға  жəне
MAГАТЭ-нің  кең  қарымды  кепілдіктеріне  келісуге  əзір  екендігін
құптаймыз.
Сіз,  сондай-ақ  Қазақстанның  демократиялық  құндылықтар  мен
Европадағы  қауіпсіздік  пен  ықпалдастық  жөніндегі  Кеңестің,  Хельсинки
келісімі  мен  Париж  хартиясын  қоса  алғандағы,  барлық  шешімдерінде
көрініс тапқан ерекше міндеттмелерді кəміл құптайтындығын білдірдіңіз.
Сіз,  сондай-ақ  Қазақстанның  демократиялық  құндылықтар  мен
Европадағы  қауіпсіздік  пен  ықпалдастық  жөніндегі  Кеңестің,  Хельсинки
келісімі  мен  Париж  хартиясын  қоса  алғандағы,  барлық  шешімдерінде
көрініс  тапқан  ерекше  міндеттемелерді  кəміл  құптайтындығын  білдірдіңіз.
Біз  Сіздің  Қазақстанда  нарықтық  экономика  жасақтауға  бел  буып
отырғаныңызды  да  құп  аламыз.  Сіз  сол  сияқты  бұрынғы  КСРО-ның
келісім-шарттарда  көрсетілген  жəне  басқа  да  міндеттемелерін  орындауға
əзір екендігіңізді сендірдіңіз.
Сіздің мемлекеттік хатшы Бейкерге бұл міндеттемелерге
байланысты білдірген кепілдіктеріңізді ескере отырып, біздің екі еліміз
арасында толық дипломатиялық қатынас орнатуды
жəне
тұрақты
өкілдіктер
алмасуды
қуана
ұсынамын.
Мен
жақын
болашақта
Қазақстандағы  Америка  Құрама  Штаттарындағы  Елшіңіз  турасындағы  Өз
жоспарыңызды  білдіруге  шақырамын.  Мен  Сізден  осындай  əркеттерге
жəне  Қазақстан  мен  Америка  Құрама  Штаттары  арасындағы  шын
ықыласты
жəне
жемісті
қатынастарың
дəйектілікпен
дамуына
қосылатындығыңыз турасында жауап алуға үміттенемін.
Хатымды аяқтай келіп, алдымызда тұрған аса көп
маңызды
мəселелерді  біллесіп  қарау  үшін  Сізді  1992  жылдың  бірінші  жартысында
176

Вашингтонға келіп қайтуға шақырғым келеді.
Өзіңізге деген шын пейілмен Джордж Буш».
Сөйтіп,  Егемен  Қазақстанның  басшысы  ретінде  Америка  Құрама
Штаттарына  алғашқы  сапарға  шықтым.  Біздің  əуе  кемеміз  келіп  қонған
əскери  өндіріс əуежайынан тікұшақпен Ақ үйге аттандық.
Арлингтон  зиратында  Қазақстан  басшысы  құрметіне  əскери  парад
болды.
Дж.  Бушпен  келіссөздер  атақты  Сопақша  кабинетте  өтті.  Біз
бұрынғы  кеңес  республикаларының  келешегі-кешегі  кеңестік  кеңістіктегі
демократияның  болашағы,  ядролық  қарудың  мəселелері  жайында  пікір
алыстық.
Дж.  Буш  əңгіме  үстінде  демалыс  бөлмесіне  шақырды.  Онда
барғасын,  компьютермен  жұмыс  жасаудың  бірнеше  қиын  тəсілдерін
меңгергенін  мақтана  көрсетті.  Бөлмеде  балалар  ойыншықтары  көп  екен.
Сөйтсе, немерелері жиі келіп тұрады екен. Менің де немерелерім бар екенін
естіп, бір ойыншықты орап, маған ұсынды.
Сосын  жан-жағына  райхан  егілген,  жиырма  метрлік  хауызы  бар
аулаға  шықтық.  Онда  оның  сүйікті  ойынын  ойнайтын  алаңқай  бар  екен.
Ол  ойынның  шарты  –  арнайы  əзірлеген  тағаларды  лақтырып,  ортадағы
қазыққа  көбірек  іліктіру.  Ойнап  көріп  ек,  мен  ұтып  кеттім.  «Сіз  де  жиі
ойнайсыз  ба?»  -  деп  сұрады  Дж.  Буш.  «Жоқ  бірінші  рет  ойнап  тұрмын»,  -
дедім мен.
Біз телефонмен тікелей сөйлесу мүмкіндіктерін сөз еттік. Президент
Дж. Буш тəуелсіз Қазақстаннан көмек аямауға уəде берді.
Біз  ақ  үйдің  көгалында  Дж.  Бейкер  үшеуіміз  біраз  серуендедік.
Президент  оқтын-оқтын  Бейкерге:  «Джеймс,  біз  шамасы,  жеңетін
болармыз» деп қояды. Бейкер: «Иə, əрине», - дейді. Дж. Буш жеңіске əбден
сенімді  еді.  Оған  дəлелдері  де  жеткілікті  еді.  «Шөлдегі  дауылдың»  біткені
жақында  ғана  еді.  Американдықтар  отаншылдық  сезімге  бөленіп,  əбден
шаттанып жүрген тұс-тұғын. Дж. Буш сол арқылы Құрама Штаттардың тек
ұлы  ел  ғана  емес,  КСРО  күйреген  соң,  жер  бетіндегі  бірден-бір  іргелі
мемлекет екендігін дəлелдеп шыққанына нық сенімді еді.
АҚШ  Президенті  –  үлкен  билік  иесі.  Елі  мен  отандастарының
қауіпсіздігіне  бірден-бір  жауапты  адам.  Бір  мектеп  шəкіртінен:  «АҚШ
Президентінің монархтан айырмасы қандай?» - деп сұрағанда, бала: «Ол –
өз əкесінің ғана ұлы емес», - деп жауап беріпті. Иə, ол əкесінен бай дəулет
мұраланғанмен,  шексіз  билік  мұраланбайтыны  рас.  Расында  да,  бұл  елде
президент  шексіз  билікке  ие.Американың  ұлы  ел  болуының  жа  ең  басты
177

себебі – төрт жыл сайын ұзаққа созылатын сынау тұсында талапкерлерді іс
үстінде  көріп,  оның  көзқарасы  мен  сенімін.  Адамгершілік  жəне  іскерлік
қабілетін  жете  сынап,  бағалайтындығында  болса  керек.  Сайлаушылар  өз
дауысын  сондай  сыннан  сүрінбей  өткен  оң  таңдаулы  адамға  беріп,  өз
болашағын соған сеніп тапсырады.
Шамасы,  Дж.Буш  Ақ  үймен  қимай  қоштасқан  сияқты.  Одан
бұрынғы  Президент  Р.Рейган  өз  естелігінде:  «Американың  ең  ұлы
жетістігінің  бірі  –  Президент  билігін  алмасудың  байсалды  да  ыңғайлы
рəсімін  жасақтай  алғандығы.  Алайда  Ақ  үйде  тұрып  жəне  кетіп  бара
жатып,  мен  бұндай  күннің  Джимми  жəне  Розали  Картерлерге  қандай
қайғылы болғанын қатты түсіндім», - деп жазып еді.
Алайда  президенттің  алмасуы  елдің  ұстанған  саясатының  түбегейлі
өзгеруі  болып  табылмайды.  Саясат  дəстүрлілігі  сақталынады.  Мен  жаңа
əкімшілікпен де достық қарым-қатынас орната алдым.
1993 жылдың  желтоқсанында  Қазақстанға  АҚШ-тың  жаңа  вице-
президенті  Альберт  Гор  келді.  Ол  -  өте  сүйкімді  адам.  Көзбе-көз  отырып
ұзақ  сөйлестік.  Үй  ішілік  дастарқанға  шақырдым.  Бала-шағамызбен  түгел
жиналдық.  Нағыз  үй  ішілік  жағдай  жасалды.  Сара  Алпысқызы,  Дариға,
Əлия  қазақ,  орыс,  ағылшын  əндерін  айтты.  Ең  басты  тақырыптағы
əңгімеміз  де  сол  арада  болды.  Ол  менің  мемлекет  басшысы  ретінде,
Қазақстанның  түңғыш  президенті  ретінде,  орнықсыз  ахуал  ортасында
отырып,  тəуелсіздігіміз  бен  аумақтық  тұтастығымызға  сенімді  кепілдік
алмай  тұрып,  ядролық  қаруды  бере  салмайтыныма  түсінді.  Ол  менің
өркөкіректігімнен емес, маған бас билігін сеніп тапсырған халқым тағдыры
жайындағы жауапкершіліктен туып жатқан мəселе екендігін түсінді.
Келесі  келгенінде  Альберт  Гор  президент  У.Клинтонның  ресми
шақыруын алып келді.
1994 жылы  ақпанның  14-інен  18-іне  дейін  АҚШ-та  ресми
сапармен
болдым.
Келіссөздер
табысты
өтті.
Жоспарлаған
құжаттарымыздың  бəріне  қол  қойылды.  Ең  бастысы  –  демократиялық
ықпалдастық  хартиясы  еді.  Шығыс  Европа  мен  ТМД  елдерінің  ешбірі  де
АҚШ-пен мұндай келісім жасаспағанын айтсақ та жеткілікті.
Бұл жас мемлекетіміздін аса көрнекті мəмілегерлік жетістігі еді.
Ол  сапардың  да  өз  тамашалары  жетіп  жатыр.  Кешқұрым  біздің
делегация құрметіне конақасы берілді. Оған мыңға тарта кісі шақырылды –
АҚШ-тың аса ірі бизнесмендері мен саясаткерлері.
Əскери  оркестр  ойнады.  Сержанттар  халық  əндерін  орындады.  А.
Гор бізден де əн сұрады. Мен бірге айтайық деп, өз келісімімді бердім. Өзі
178

бірақ:  «Мен  əн  сала  алмайтын  едім»,  -  деп  шегіншектеді.  Біз  Сара
Алпысқызы,  үлкен  қызым  Дариға  үшеуіміз  сахнаға  шықтық.  Жұбайым
екеуіміз - қазақша, ал Дариға ағылшынша əн шырқадық.
Сөйтіп,  Мемлекеттік  департаменттің  салтанат  залы  Абайдың  сөзін
қазақ  елінің  данышпан  ақынының  дүбірлі  тойы  өтпестен  бір  жыл  бұрын
естіген-ді.
Біз  содан  кейін  қайда  болмасақ  та,  барлық  жерде  ел  осы  туралы
білетін  жəне  айтып  жүретін  болды.  Ашықтылық  пен  өз-өзіңе  деген
сенімділікті американдықтар жоғары бағалайды.
Өркениеттер қауышуы
Кейінгі  жылдары  идеялық  вакуум,  халықаралық  жағдайдың
күрделілігі  мен  түсініксіздігі,  бұл  саладағы  келешектің  дүдəмалдығы
туралы  көп  айтылады.  Расында  да,  сексенінші-тоқсаныншы  жылдар
тоғысындағы  дүниені  дүр  сілкіндірген  саяси  дүрбеленлердең  соң  əлемдегі
жағдайдың  əрі-сəрілігі  байқалады.  Шамасы,  Екінші  дүниежүзілік  соғыстан
кейінгі  елу  жыл  бойына  дүниені  екі  бөлікке  бөліп  ап,  ықпал  ететін
қарапайым  қатынастарға  енді  қайтып  орала  қоюымыз  не  ғайбыл.  Ондай
жағдайда  Кабулдағы  немесе  Диего-Гарсиа  аралындағы  кез  келген
оқиғаның  Вашингтон,  Мəскеу,  Пекинге  қалай  əсер  ететінін  біліп  отыру
онша қиын болмайтын.
Соған  қарамастан,  қазіргі  саясат  əлемінде,  əсіресе  өтпелі  кезеңді
бастан  кешіп  жатқан  қоғамдар  үшін  тек  тактикалық  мақсаттар  мен
міндеттерді  ғана  емес,  жалпы  стратегиялық  болашақты  алдын  ала  көзге
елестете  білу  өте-мөте  қажет.  Əйтпесе,  кез  келген  саясатшы  үшін  дүние
əркім өз қалауынша жорамалдайтын түсініксіз тұспалдар жүйесіне айналып
кетер еді.
Ертең  өз  мемлекетіңнің  астан-кестеңі  шығып  жатқанын  көрмес
үшін,  өз  еліңді  қайдағы  бір  желбуаз  ұрандардың  желігімен  орға  апарып
жығып жүрмес үшін жалпы əлемдік даму қарқынынан хабардар отырудың
маңызы ерекше.
Сыңайы,  бүгін  саяси  тəжірибедегі  тіс  қаққан  адамдардың
ешқайсысы  да  қайта  қүрудың  күллі  əлемдік  үлгісі  туралы  қиялға  беріліп,
кемеңгерлік танытып, əуре болып жатпасы анық. Бұл өте күлкілі болар еді.
Əсіресе өз қара басының мəселелерінің егжей-тегжейіне əлі көзі түгел жетіп
болмаған елдердің саясатшылары үшін бұл атымен қажетсіз. Сөз болса, тек
жекелегеп
елдерге
кешегі
теке
тірес
дүниенің
бүгінгі
күрделі
координаталарынан  шатасып  қалмайтындай  септігін  тигізер  жалпы
179

мəселелер төңірегінде ғана сөз болуы мүмкін.
Сірə, бүгінгі саясатшыға онсыз да бар нəрсені қайта ойлап табудың,
немесе  бір  кезде  тіл  біліміне  тереңдей  бой  ұрған  барлық  замандар  мен
халықтардың  сүйікті  əкесі  секілді,  қайдағы  бір  қисыншылдыққа  ұрынып
жатудың  қажеті  бола  қоймас.  Алайда  теоретиктер  көтеріп  жататын
мəселелерге  өз  бағасы,  өз  көзқарасы  болуы  нақты  саяси  тəжірибе
адамдарына ауадай қажет.
Таусылып  бара  жатқан  ғасырдың  кейінгі  кезеңіндегі  халықаралық
қатынастарда,  Фукуяма  мен  Хантингтонның  екі  шағын  мақаласындай,
қызу  талас  шақырған  дүниелер  кемде-кем.  Қолыңа  қарындаш  алып,
шұқшия оқу – демалыстағы саясатшы үшін жеңіл жұмыс емес. Өз басым ол
мақалалардан кейбір саясатшылардың өз əрекеттеріне қандай оймен барып
жүргендігін  түсінуге  деген  ынтаны  ғана  байқадым.  Алайда  əлгіндей
саясатшылардың əлгіндей əрекеттері көбіне-көп күлкі шақыратындары рас.
1989  жылы  журналдардың  бірінде  белгілі  американдық  философ
Френсис  Фукуяма  «Тарихтың  ақыры  осы  ма?»  деген  мақала  жариялатты.
Оның  айтуынша,  либерализмнің  түпкілікті  жеңісі  тарихтың  ақырына  əкеп
тіреді.  Ендігі  жерде  күллі  дүние  либералдық  идеология  жасақтаған  саяси
жəпе  экономикалық  құрылым  қағидалары  бойынша  дамитын  болады.
Жалпы  алғанда,  XX  ғасыр  тоқсаныншы  жылдарға  дейін  түгелімен
либерализм, коммунизм, фашизм арасындағы күрестен тұрды.
Екінші  дүниежүзілік  соғыста  фашизм  саяси  сенімсіздікке  ұшырап,
күйрей  женілгеннен  кейін,  халықаралық  қатынастың  соғыстан  соңғы
тарихы  екі  идеологиялық  доктринаның  тайталасына  айналып,  социалист
жүйенің  құлап,  либерализмнің  жеңіске  жетуімен  аяқталды.  Əрине,
Фукуяма  бұл  либерализмнің  барлық  жерде  жеңіске  жеткендігі  емес
екендігін,  көптеген  аймақтардың,  тіпті  тұтас  құрлықтардың  өз  өмірлерін
либералдық  қағидалар  бойынша  өрістетіп  жатпағандығын  жақсы  түсінеді.
Алайда  оның  мақаласының  ең  басты  өзегі  –  халықаралық  сахнада  басым
ықпалға  ие  елдерде  либералдық  идеологияның  халықтың  ең  қалың
топтарының  экономикада,  саясатта  жүзеге  асырып  жатқан  əрекеттерін
бағыттайтын
жетекші
күшке
айналып
отырғандығы
жайындағы
тұжырымдама.
Бұл  мақала  тек  академиялық  орталарда  ғана  емес,  саясатшылар
арасында  да  үлкен  шу  көтерді.  Бірақ  олар  мұндай  көзқарастың
біржақтылығы мен əлсіздігін түсіне тұрса да, оны анық та нақты атап бере
алмады. Кейбірі мұндай пікірді ашық қолдады. Саясатты Гегель қолданған
категориялармен жіктеу өте күрделі. Алайда Фукуяма негізінен осы əдіске
180

жүтінеді. Дегенмен əркім əлінің жеткенінше əрекет етеді ғой. Жұрт күткен
жауап  дегенмен  академиялық  ортадан  берілді.  1993  жылы  ең  ықпалды
халықаралық  басылым  —  «Foreign  affairs»  журналы  халықаралық
қатынастардың  аса  ірі  маманы,  профессор  Сэмюэль  Хантингтонның
«Өркениеттер қақтығысы» деген мақаласын жариялады.
Хантингтонның  жазуынша,  енді-енді  қалыптасып  жатқан  жаңа
дүниеде  халықаралық  шиеленістердің  нсгізгі  көзі  –  экономикада  да  жəне
идеологияда да емес. XXI ғасырда адамзаттың арасына жік салатын негізгі
шекара  –  мəдени  шекаралар,  өркениеттер  арасындағы  айырмалар
болмақшы.  Болашақ  кең  ауқымды  халықаралық  жанжалдар  мен  қарама-
қайшылықтар  да  сол  арадан  шықпақшы.  Дүниені  дəстүрлі  капиталистік,
социалистік,  дамушы  дүниеге,  Оңтүстік  пен  Солтүстікке,  дамыған  жəне
кенже  қалған,  бай  жəне  жарлы,  индустрияланудан  кейінгі,  индустриялану
тұсындағы,  индустрияларға  дейінгі  елдерге  бөлудің  орнына,  ол
өркениегтің көпғасырлық тарихына сүйене отырып, тұрақты батыс, ислам,
конфуцийшіл,
индуистік,
православиялық-славяндық,
жапондық,
латынамерикандық  жəне  африкалық  өркениеттерге  бөлді.  Хантингтон
тауып  айтқандай,  бұрынғы  халықаралық  аядағы  идеодогиялық,  таптық,
одақтастық  жанжалдар,  негізінен,  адамдар  мен  елдерге  қойылатын:  «Сен
кімнің  жағындасың?»  -  дейтін  сауалдан  туындайтын.  Ал  бүгінде  атымен
басқа  сауал  қойылады.  Ол  сауал  азаматқа  да,  саясатшыға  да,  ұлтқа  да,
мемлекетке де қойылады. Ол: «Сен өзің кімсің?» - деген сауал.
Мұндай  лингвистикалық  нəзік  сырдың  ар  жағында  аса  үлкен  саяси
мазмұн  жатыр.  Бұрынғы  идеологиялық  немесе  таптық  кикілжіңдер
тұсында  адам,  тап  немесе  ел  күрделі  халықаралық  саяси  жағдайда  қандай
бағыт  ұстануды  өзі  таңдап  ала  алатын.  Ал  жаңа  жағдайда  ондай  таңдау
болмайды.  Өйткені  сіз  жататын  өркениетті  тарихтың  өзі  қалыптастырған.
Не  сіз  ондай  өркениеттің  қағидаларын  үстанасыз,  не  өзініздің  мəдени
кескініңізді біржолата жоғалтасыз.
Хантингтон
суреттеп
отырған
халықаралық
қатынастар
панорамасында  мен  үшін  ең  өзектісі  мынау  боп  табылады.  Қос  кіндікті
саяси  жүйе  күйрегеннен  кейін  барлық  саясатшылар,  біреуі  аз  дəрежеде,
біреуі  көп  дəрежеде  өркениеттер  арасындағы  қарама-қайшылықтардың
мейлінше  үлкен  екенін  жəне  оның  нақты  саясатқа  зор  ықпал  ететінін
түсініп  үлгерді.  Екіншіден,  соңғы  бір  жарым  ғасыр  бойына,  Ресей  мен
АҚШ-ты қосқанда, негізінен аса ірі Европа елдері мүдделерінің шытырман
ойынына  айналып  келген  халықаралық  қатынас,  бүгін  басқа  да
аймақтардың  ірі  мемлекеттері  терезесі  тең  ойыншыларға  айналған
181

бұрынғыдан  да  күрделі  шытырманға  айналып  отыр.  Бұл  осы  заманғы
дүние  мемлекеттері,  əсіресе  өтпелі  кезең  мемлекеттері  үшін  өз  саясатын
қалыптастыруда  қосымша  қиындықтар  туғызады.  Бұнымен  келіспеу  өте
қиын.  Əсіресе  халықаралық  байланыстары  мен  қатынастары  жүйесін  енді
жасақтай  бастаған  жас  мемлекеттердің  саяси  элитасы  тіпті  қиын  жағдайда
қалары сөзсіз.
Мен  бұл  ойларға  əдейі  тоқталып  отырмын.  Өйткені  оны  айтқан
адамдар  халықаралық  саяси  қатынастар  жүйесін  түбегейлі  түрде  қайта
пайымдауға  ниеттенеді.  Əрине,  халықаралық  қатынастардың  бұл
академиялық  схемаға  жата  қоймайтын  аса  күрделі  əскери,  экономикалық,
саяси,  мəдени  астарларының  көп  екендігі  де  рас.  Алайда  процесті
тұтасымен түсінуде мұндай қарапайым схеманың пайдасы зор.
Мен  бұл  кітапта  əлемнің  əр  елінің  жаңаруынын  өз  ерекшелігі
болатындығын  жеткілікті  айтқан  сияқтымын.  Фукуяманың  дүниедегі
жетекші  елдердің  көпшілігінде  либералдық  өркениет  бел  алып,  тарих
ақыры  жақындай  түскендігі  жайындағы  ойлары  «нақты  саяси  тəжірибе»
адамының  көрген-түйгендеріне  көп  маңайласа  қоймайды.  Мен  соңғы  бес
жылда ондаған шет елдік сапарларда болыппын. Сонда əлемнің этникалық,
тарихи,  мəдени,  дəстүрлік,  қоғамдық-құрылымдық,  құндылық,  үрдістік  əр
алуандығына  көзім  бұрынғыдан  да  жете  түсті.  Елдер  мен  құрлықтардың
осынау  алабажақ  əлемін  аралай  жүріп  келген  қорытындым:  осы  заманғы
өркениеттің  өркен  жаюы  дегеніміз  –  жаппай  «вестерндендіру»  немесе
жаппай либералдану деген сөз емес.
Əлемдік  либералдану  үлгісінін  құрғақ  қисынға  айналып  кетуінің
себебі:  өзінше  өте  құнды,  əуелі  батыс  европалық,  кейін  солтүстік
америкалық  та  сипат  алған  өркениет  өзіндік  өзгешеліктері,  даралықтары,
тіпті  қателіктері,  жеке  адамдар  қосқан  оқшаулықтары  бар  нақты  тарихи
тəжірибе  ретінде  қарастырылмай,  уақытқа  ешқандай  тəуелді  емес,  ерекше
құдіретті үлгі ретінде қарастырылатындығында.
Алайда Европаны да Европа қылған нақты себептер мен жағдайлар
бар  екені  белгілі  ғой.  Ондай  алғышарттарды  егжей-тегжейлі  қарастырып
жату  маған  қиын.  Алайда  атымен  даусыз  бір  ақиқатқа  тоқталғым  келеді.
Меніңше,  расында  да,  өркениеттің  нағыз  інжу-маржандары  дерлік  осы
заманғы  батыс  қалалары  мен  Жорорта  теңізі  бойындағы  ежелгі  дүниеде,
«Полис»  деп  аталған  шағын  қоныстардың  арасында  сырт  көзге  кісі
таңғаларлықтай, түптеп келгенде, тереңнен қабысатын өзекті байланыс бар
сияқты.  Сол  сияқты  олардың  өз  тұсындағы  дəуірдің  материалдық  жəне
рухани  мирастарының  қоймалары  болып  келе  жатқан  европалық
182

ортағасырлық  қалалармен  байланысы  да  тек  сырт  көзге  таңғаларлық
құбылыс болып көрінері ықтимал.
Англияда, Францияда, Германияда, Испанияда бола жүріп, мен ылғи
екі  ұдай  əсерде  жүрдім.  Бір  жағынан,  осы  заманғы  іс  адамдарының
махаллалары, екінші жағынан, əр дюймі немесе сантиметрі айлакер Генрих
IV-ден
күнсипатты
корольге
дейінгі,
бүлікшіл
Кромвельден
викториандардың алтын ғасырына дейінгі талай нəрсені есіңе салатын ескі
аудандар  қалалардың  тарихи  дерекке  малынған  тастан  қашалған  ұлы
келбетінен өз орындарын таба алыпты.
Европа біртіндеп өзгеріп жатқан екі мыңжылдық полис дəстүрлерін
бойына  мықтап  сініре  білген.  Батыс  өркениетінің  көп  қағидаларына  тек
оның  тарихында  қалалардың  атқарған  қызметін,  европалық  қала  өмірінің
үрдістері  мен  ішкі  дағдыларын  мықтап  ескере  отырып  қана  түсінуге
болады.
Европалық  сананың  осыншалық  ежелгі  қабаттарында  не  жатыр,
оның мың жылдар бойғы тарихына не қозғаушы күш боп келді? Əлденеше
өте қарапайым, бірақ түбегейлі қағидалар. Кез келген тарихшы  білетін бір
ақиқат:  ежелгі  полистерден  бастап  ортағасырлық  қалаларға  дейін  азат
азаматтар  заң  алдында  тен  құқылы  боп  келді.  Олардан  тұратын  қалың
бұқара да бір-бірімізбен тереземіз тең деп түсінді.
Ерте дүниенің ең ұлы философының құлды «сөйлейтін хайуан» деп
түсінгені  рас.  Алайда  европалық  өркениет  қалаларында  азат  азаматтар
америкалық  демократияның  «əкелерінен»  жəне  адам  құқығы  туралы
Билльден əлдеқайда бұрын бой көрсеткен еді.
Жəне  бір  ескеретін  жағдай:  басы  азат  жеке  меншік  иесінің
болғандығы.  Ежелгі  шарап  ашытушы  мен  ортағасырлық  ісмер  сала-салаға
бөлінетін  меншіктік  қарым-қатынас  жүйесінің  тууына  себепші  болды.  Тек
қала  жағдайында  ғана  қалыптаса  алатын  азаматтық  қоғам  саяси
институттардың қызметіне қай кезде де бақылау орната алды.
Ең
бастысы,
мұндай
объективті
құбылыстар
адамдар
психологиясына  да  өз  əсерін  тигізері  хақ.  Индивидуализм,  жеке  кісілер
арасындағы  бəсеке,  тағы  басқа  жағдаяттар  бір  сəтте  туа  салмаған,  ұзақ
уақыт  бойына  тарихи  түрде  қалыптасқан-ды.  Барлық  нəрсеге  өз
тұрғысынан  келіп  баға  беріп,  өз  пікірін  айтудың  да  ар  жағында  осындай
терең сыр бар. Шамасы, «барлық нəрсенің де бірден-бір өлшемі адам болып
табылады»  дейтін  қағида  да  тек  европалық  өркениет  аумағында  ғана  туа
алса керек.
Батыс  өркениетінің  жəне  бір  елеулі  өзгешелігі  –  оның  шіркеуге
183

байланысты  тарихында.  Дінге  емес,  шіркеуге  байланысты  тарихында.
Өйткені  жиырмасыншы  ғасырдың  соңғы  ширегінде  конфуцийшілдік  те
XVII  ғасырдағы  ерте  капитализмге  бой  ұрған  протестанцизм  сияқты,
корпоративті тұрмыстың жаңа түрлеріне икемделуге үндеді. Бірақ гəп онда
емес.  Европалық  шіркеу,  ең  бір  оспадар  билік  иелерінің  тұсындағы  бірен-
саран жағдайдан басқа, еш уақытта саяси биліктің ырқына түгелімен көніп
көрген емес.
Əрине,  бұл  жағдайдың  Европа  тарихында  талай  қанқұйлы
шытырмандарға ұрындырғаны рас. Алайда зиялы өкімет пен діни өкіметтің
мұндай  тарихи  қалыптасқан  плюрализі  батыс  дүниесінің  осы  заманғы
саяси стандарттарды қалыптастыруына аз себепші болған жоқ.
Сондай-ақ  Ватиканда  Иоанн  Павел  ІІ-мен  кездесуімді  еске  алсам,
батыс  діни  үрдісінің  мейлінше  жүйеленіп,  жетілгендігін,  тіпті  діни  əдет-
ғұрыптардың  өзі  мейлінше  тəптіштеліп  тəртіпке  келтірілгендігін  айрықша
атар едім. Соларына сырттай көз тастай отырып, күллі құрлықтың бұрыш-
бұрышына  түгел  желі  тартқан  папство  мен  монастырьлер  -  батыс  əлемін
əлденеше  ғасырлар  бойына  өзара  ықпалдастырып,  өзара  жымдастырып
келе жатқан ұйтқы күш екенін анғару қиын емес. Батыс саясатшыларымен
кездескен  сайын  олардың  жеке  бастары  əрқилы  болғанымен,  мəдени
болмыстарының  бірыңғай,  бір  сипатты  екендігін  алдымен  аңғарып
отырдым. Ол да, əлгі шіркеулік мəдениеттің ықпалынан болса керек.
Бұл  жайында  ұзақ  айтуға  болады.  Көп  дəлелдер  келтіруге  бодады.
Бірақ ол - тарихшыларлың ісі. Мен тек бір нəрсені айтқым келелі.
Өзінің əліге дейін өзгеріп, өсіп келе жатқан қайталанбас тарихы бар
дербес  құбылысты  жалпы  адамзаттық  тəжірибенің  жиынтық  сығындысы
ретінде  ұсынуға  болмайды.  Бұл  тек  өзгелер  үшін  ғана  емес,  ең  алдымен,
европалықтарлың  өздері  үшін  үлкен  жəбір  болып  табылар  еді.  Өйткені
олардың  тарихы  өзіндік  қасиетке  ие  ұлттық  рух  ретінде  емес,  қоғамдық
институттар құрудың жалпыға ортақ көрнекті құралы ретінде ұсынылады.
Бір  өкініштісі,  тарихқа  тап  осындай  тұрғыдан  үңілу  көбіне-көп  саяси
сарапшыларға тəн. Олар өмірлік жағдай өз қиялындағы ұғыммен сəйкеспей
қалған  жердің  бəрінде  де  байбаламдап  бағады.  Демек,  либерализмнің
əлемдік деңгейде түбегейлі жеңіп, тарихтың ақырына іс жүзінде жетуімізге
əлі алыс. Бұл – əлі шөл даладағы бесін кезіндегі сағымдай құр елес, құрғақ
қиял.
Ал  енді  өркениеттер  қақтығысына  келер  болсақ,  ол  маған  бір
ойшылдың  логикалық  жаттығуларын  еске  түсіреді.  Ол  əуелі  Құдайдың
барлығын  дəлелдейтін  төрт  айғақ  келтіретін  де,  сосын  керісінше
184

дəлелдейтін. Халықаралық қатынастардың мұндай өте күрделі қағидалары
хақындағы теориялық таластар көбіне-көп византиялық пірəдарлардың қай
періштенің  қай  жыныстың  өкілі  екендігі  жайындағы  ескі  таластарын  еске
түсіреді.
Сондықтан  да  өзіміз  басып  жүрген  қара  жерге  тəн  қарапайым
дəлелдер келтіруге мəжбүрмін.
Саясатшылар өркениеттер жайында айтқанда олардың, бір жағынан,
өзара,  екінші  жағынан,  өз  ішінде  жіктелетінін  ұмытып  кететін  сияқты.
Əрқилы  елдердің  саяси  элитасы  өкілдерімен  кездесе  жүріп,  менің  бұған
анық көзім жетті. Діни-мəдени жағынан Түркия мен Сауд Арабиясы қанша
жақын  болғандарымен,  өзара  əрқилы  мəдени  өркениеттерге  жататын
елдерден  де  əлдеқайда  алшақ  жатыр.  Немесе  бір  өркениетке  кіретін
Скандинавия  елдері  мен  Жерорта  теңізі  маңайындағы  латын  елдерінің
арасындағы  айырма  жер  мен  көктей  емес  пе?!  Оның  үстіне,  өтіп  бара
жатқан  XX  ғасыр  негізінен  идеология  ғасыры  болғанын  ұмытпалық.  Бұл,
əсіресе  ТМД  елдері  үшін  өте  маңызды.  Біз  өзіміздің  дəстүрлі  мəдени
тамырларымыздан  едəуір  ажырап  қалдық.  Оның  есесіне  өзге  өркениеттер
əсеріне  көбірек  ұшырадық.  Бұл  жақсы  ма,  жаман  ба  –  өз  алдына  мəселе.
Алайда мұндай басы ашық жағдаймен есептеспеуге болмайды. 
Оның үстіне, өркениеттің жөні басқа. Ал əлеуметтік- экономикалық
дамудағы  бай  елдер  мен  жарлы  елдердің  арасындағы  алшақтық  ұлғая
түспесе,  азая  қояр  түрі  байқалмайды.  БҰҰ  Бас  хатшысы  Бутрос  Гали
əлеуметтік  даму  мүддесіндегі  жоғарғы  деңгейдегі  кездесуде  өте
қорқынышты  статистикалык,  деректер  келтіре  отырып,  мұндай  адамзат
өкілдері  арасындағы  ақылға  сыймастай  дəрежеде  қордаланып  қалған
алшақтыққа бұдан əрі назар аудармауға болмайтынын ескертті.
Біз өмір сүріп отырған дүниеде бір миллиард үш жүз миллион адам
қайыршылық  көруде,  сегіз  жүз  миллион  адам  жеткілікті  мөлшерде  үнем
айыра  алмай,  түлкі  құрсақ  күн  кешуде,  миллиардтың  үштен  бір  мөлшерін
құрайтын балалар мектеп есігін ашпайды, миллиардтан астам балалар таза
ауыз суға қат.
Осынау  «көп  айтылатын»  айырмалар  қаншама  кісі  шошынарлық
дəрежеде  болғанымен,  мəселе  оңай  емес.  Халықаралық  кездесулердің  қақ
ортасында,  əлем  тіршілігінен  үзбей  құлағдар  жүретін  саясатшылардың
басына кейде: «Мəдениеттердің əрқилы екендігі де рас. Алайда жылма-жыл
бəрімізді  біріктіре  түсетін  бір  тұтастық  сипат  күшейіп  келе  жатқандай»,  -
деген ой түседі. Ол тұтастық сипат туралы ұзақ толғанып жатуға уақыт тар.
Бірақ халықаралық кездесулер жайындағы əсерлерімді қағазға түрте жүріп,
185

көп  айтыла  беретін  өркениеттік  тұрғының  да  осалдықтарына  көзім  жете
түскендей болады.
Осы  заманғы  дүниеде  өркениетаралық  байланыстардың  ықпалы
арта  түсті.  Бұл  ретте  ең  əуелі  əлемдік  сауда  ауызға  ілігеді.  Иə,  дүние  жүзі
əрдайым  саудамен  айналысқан.  Біз,  қазақтар,  Ұлы  Жібек  жолының  ең
қатерлі  бөлігі  бойында  өмір  сүріп  келе  жатқандықтан,  бұны  баяғыдан
жақсы  білеміз.  Алайда  күллі  дүние  бұрын-соңды  кейінгі  елу  жылдағыдай
кең қарымды қызу сауда жүргізбеген шығар. Іс бабында халықаралық сауда
статистикасына көз салып қоюға тура келеді. Жаңылыспасам, əлгі елу жыл
ішінде халықаралық сауданың көлемі ондаған есе көбейді. Мұндай қауырт
қарқын  тарихта  ешқашан  болған  емес.  Бұл  –  ұлы  географиялық
жаңалықтар  дəуірінде  де,  ұлан-байтақ  империялар  заманында  да
ұшыраспаған  жағдай.  Ал  мұндай  жаппай  саудаға  құлшыныстың  мəдени
маңызын асыра бағалау əсте қиын.
Əлемдік денгейдегі технологиялық алмасу еңбекті ұйымдастырудың
дəстүрлік  əдістерін  іштен  күйретеді.  Əңгіме  тек  таза  технологиялық
жаңалықтар  жайында  ғана  емес,  басқарудың  жаңа  үрдістері,  жаңа
технологиясы жайында да болып отыр. Қазіргідей жылма-жыл бəсекелестік
күшейіп  жатқан  жағдайда  жас  мемлекеттер  осы  заманғы  элитаны,  əсіресе
менеджерлік элитаны белсене əзірлеуге баса көңіл бөлмей болмайды. Егер
үйреншікті  көзқараспен  қарасақ,  бұның  бəрінен  бас  тартуға  тура  келер.
Алайда мен өз басым көптеген елдердің финанстық басқару, саяси элитасы
өкілдерімен  кездесе  жүре  келген  қорытындым:  тəуелсіздіктің  алғашқы
жылдарынан  бастап  мамандар  дайындаудың  кең  қарымды  бағдарламасын
қолға  алу  керек.  Қазірдің  өзінде  «Болашақ»  атты  президенттік  бағдарлама
ауқымында  жүздеген  жас  қазақстандықтар  АҚШ,  Ұлыбритания,  Франция,
Германия,
Оңтүстік
Корея
жəне
басқа
елдердің
ең
таңдаулы
университеттерінде  білім  алуда.  Осы  заманғы  технологияны  жетік
меңгерген  мамандар  əзірлемеген  болсақ,  қазірдің  өзінде,  əсіресе  өндірістік
менеджмент,  финанс-банк  салаларында  көрген  күніміз  өте  қиын  болған
болар  еді.  Осы  заманғы  басқару  технологиясы  күллі  өркениетке  өз  əсерін
тигізері  даусыз.  Оны  бүгінгі  Жапония  өмірінен  айқын  аңғара  беруге
болады. Солай бола тұрса да, тіпті бұл арада да өркениеттер қақтығысының
ықпалын асыра бағалаудың еш реті жоқ.
Ең  соңында,  айтпай  кетуге  болмайтын  нəрсе:  жаңа  ақпараттық
болмыс.  Сонау  алпысыншы  жылдардың  аяғынан  бастап  күллі  планетамыз
əлемдік  ақпараттық  қоныс  ретінде  қарастырыла  бастады.  Əрине,  ол  кезде
бұл  жай  əншейін  əсіре  теңеу  ғана  еді.  Ал  бүгін  бұл  түк  те  əсірелеу  емес.
186

Егер  миллиардтаған  адам  бір  хабардан  бір  мезетте  жаппай  құлағдар  боп
отырса,  егер  «Интернет»  компьютер  жүйесінің  жеке  жəне  топтама
пайдаланушыларының
саны
он
миллионнан
асып
кетсе,
егер
кабинетіңізден шықпай-ақ, АҚШ Конгресі кітапханасы мен Британ музейі
қорларымен  жалғаса  алсаңыз,  -  əлгі  айтқанның  бəрі  қалай  əсірелеу
болмақшы!
Miне,
дəл
осындай
жойқын
ақпараттық
болмыс
əрқайсысымыздың  үйімізге  бұзып-жарып  өзі  кіріп  келіп  отыр.  Қажет
десеңіз, авторитарлық жəне тоталитарлық үрдістердің күйрей жеңілуіне де
бұл  аз  əсер  еткен  жоқ.  Өйткені  жаңа  ақпараттық  қатынасқа  ешқандай
«темір»  құрсаулар  төтеп  бере  алмайды.  Ақпарат  тасқыны  өркениетаралық
шекаралар  мен  бөгесіндерді  бірден  шайып  əкетері  хақ.  Сондықтан  ертеңгі
алматылық,
париждік,
сеулдік
жастардың
дүниетанымдарының
арасындағы  айырмасының  қаншалықты  үлкен  бола  қоятындығы  атымен
күмəнді.
Бұл  айтқандардан  қандай  түйін  түюге  болады?  Өркениеттер
табиғаты жағынан тұтас сипатқа ие ме? Егер осы заманғы дүниені тағы да
бір тезге салып, колдан түзегіміз келмесе, бұл сауалдарға «Жоқ» деген бір-
ақ  ауыз  сөзбен  жауап  береміз.  Мəдени  өзіндік  сипат  өзінен-өзі  жоғала
салмайды. Өркениет те бір денеден екінші денеге апарып жапсыра салатын
жай əншейін желімдеме сурет емес. Кез келген ұлттық, аймақтық өркениет
өте  зор  беріктік  сипатқа  ие.  Ол  сипат  бірнеше  құрылымдық  деңгейдегі
сабақтастықтан  өрбиді.  Əлі  есімде,  Испанияның  ең  ежелгі  қалаларының
бірі  Толедоның  үстінен  тікұшақпен  ұшып  бара  жатып,  стадионда  коррида
болып  жатқанын  көзім  шалды.  Бізге  де  көрсетуді  сұрадым.  Алған  əсерімді
айтып  жеткізу  қиын.  Өте  қатыгез  жəне  қатты  толғандыратын  ойын  екен.
Сырткөз  адамға  –  шошынбасаң,  қызығатын  дəнеңесі  жоқ.  Құмарпаздар
үшін – ұлттық тарих пен рух күшінің тамаша көрінісі. Түптеп келгенде, бұл
да  мəдениетпен  тығыз  байланысты.  Өйткені  мəдениет  бойына  адамға
онсыз өмір сүруге болмайтын аса нəзік құбылыстардың бəрі де тоғысқан. 
Жалпыадамзаттық  өркениет  болуы  мүмкін  емес.  Солай  бола  тұрса
да, оның кейбір нышандары өмірде бар. Бұндай көрер көзге қарама-қайшы
ұғымға,  өткеннен  қалған  сүйексіңді  көзқарастарды  былай  ысырып  тастап
қарар  болсақ,  танданатындай  ештеңе  жоқ.  Иə,  саяси-құқықтық  жəне
экономикалық  институттардың,  сондай-ақ  осы  заманғы  өндірістің
техникалық  негізінің  барған  сайын  бірізділікке  түсіп  келе  жатқаны  рас.
Бірақ мəдениеттің, өркениеттің негізгі дəні бəрібір сол күйінде қалып отыр.
Ол – өзін қандай да болмасын мəдениеттің біреуімен етене санайтын əрбір
адамның  жер  мен  көктегі  дүниеге  қарым-қатынасын,  бүкіл  өмірінің  мəн-
187

мағынасы  мен  бағасын  белгілейтін  басты  сипат.  Ол  –  санада  жылдап
қалыптасқан құндылықтар жүйесі.
Мен адам ретінде де, саясатшы ретінде де бір нəрсені анық түсінемін:
демократия ииституттары да, нарық институттары да өте манызды. Алайда
олар  –  қоғам  өмірінің  басты  мағынасы  емес,  белгілі  бір  мақсатқа  жетерде
қолданатын  құралдары.  Бұл  екеуінің  де  маңызын  еш  кемітпейді.  Ол
екеуінсіз  осы  заманғы  қоғамға  айнала  алмаймыз.  Өйткені  əлемде
демократия
мен
нарықтың
өзекті
қағидаларын
тұрақты
ұлттық
дəстүрлермен  терең  қабыстыра  білудің  талай  тамаша  үлгілері  бар.  Ең
бастысы, осынау уақыт қойып отырған басты талап пен өзіңді өзің ретінде
танытып  келе  жатқан  етене  қасиеттердің  бір-бірімен  аймаласып  табысар
алтын арнасын таба білу.
Менің  халқым  бүкіл  жиырмасыншы  ғасырдың  өне  бойына  өзге
халықтардың
түстеріне
кірсе,
шошып
оянатындай
қорқынышты
оқиғаларды бастан кешті.
Мен  өз  халқымның  көнбеске  көніп,  шыдамасқа  шыдай  білетін
төзімділігіне  қайран  қаламын.  Мəңгіліктің  қатыгез  тасқыны  біржолата
мүжіп,  біржолата  үгіп,  біржолата  шайып  əкететіндей  талай  қилы  кезең
тұсында  қиналса  да,  аман  қала  алыпты.  Он  сегізінші  ғасырда  жоңғарға
қарсы  халық  шайқасында  да  солай  болған.  Он  тоғызыншы  ғасырда  ең
соңғы  егемен  хан  Кенесары  Қасымұлының  басқаруымен  тəуелсіздік
жолындағы арпалыста да солай болған. Қазір тарих бетін ақтарып қарасақ,
қазақтар  біздің  ғасырдың  20-30-  жылдарында  да  айдалада  бостан-босқа
аштан  қырыла  бермепті,  саяси  жүйеге  қарсы  қолына  қару  алып  күресіпті.
Сталиннің  бүғауына  қарсы  Қазақстанның  шартарабында  ашықтан-ашық
көтеріліске  шығыпты.  Бірақ  күштері  тең  келмепті.  Титықтаған  халықтың
бір  бөлігі  амалсыз  көніпті,  бір  бөлігі  туған  қонысын  тастап,  шетке  ауып
кетіпті. Олардың ұрпағы қазір Отандарына қайта оралып жатыр.
Қазақтар  талай  жерде  тұтасымен  қырылып  кетуге  шақ  қалды.  Бірақ
өмірге  қүнітарлық,  азаттыққа  құштарлық  қайтадан  жығылған  еңсені
көтеріп, тəуекелге бел буғызды.
Мен  өз  халқымды  сүйемін.  Оның  мені  бала  кезімнен  сабыр  мен
парасатқа баулығанын мақтаныш тұтамын. Бейбіт тəсілдерге ғана жүгініп,
шиеленіс  пен  кикілжіңнің  ережелеріне  мойын  ұсынғым  келмейтіндігі  де
сондықтан.
Қанша  қиындық  көрсе  де,  абзалдығы  мен  сабырлылығын,  басқа
халықтарға  деген  сыйлаушылығын  сақтай  білген  халықты,  қазіргідей
қиыр-шиыр тарихи сын кезеңде өзім ажырамас бөлшегіне айналып отырған
188

асыл  жұртымды,  XXІ  ғасыр  табалдырығынан  аттап,  өз  талайын  тағы  бір
сынап  көргелі  отырған  тəуекелшіл  ұлтымды  қалай  мақтаныш  етпеспін.
Қалайша бас имеспін!
Оглавление
I КҮНІ КЕШЕГІНІ КӨЗГЕ ЕЛЕСТЕТСЕК
ІІ ЖОЛ АЙРЫҒЫНДА
ІІІ МАҒҰРЫП ПЕН МАШЫРЫҚ АРАСЫНДА
189