ІІІ МА РЫП ПЕН МАШЫРЫ  АРАСЫНДА

ғана  шешіліп  қойған  жоқ.  Күллі  мемлекетаралық  байланыстардың
келіссөздік  негізін  қайта  жасақтауға  мəжбүр  болдық.  Ал  бұл  –  аса  үлкен
жəне қиын жұмыс еді. Мүмкін болған жерде достық пен тату-тəтті қарым-
қатынас  туралы,  келісімге  немесе  өзара  қарым-қатынас  негіздері
жайындағы келісімшартқа қол қоймайынша, іскерлік байланыстарды жолға
қоя алмайтын едік.
Біз  өз  тəуелсіздігіміздің  алғашқы  күндерінен  бастап-ақ  көптеген
елдермен  кең  қарымды  экономикалық  келісімдерге  келуге,  бізбен  саудада
қолайлы жағдай туғызуға қол жеткіздік.
Оның үстіне, жұрттың көбі үшін Қазақстан terra incognita – бейтаныс
өлке  еді.  Оның  халқын,  мүмкіндіктері  мен  қуатын  кеңінен  насихаттау
керек болды. Ол үшін мемлекеттік делегациялар құрамына, журналистер өз
алдына,
депутаттар,
интеллигенция
өкілдері,
ғалымдар
көбірек
қатыстырылды.  Олар  ресми  сапарлардың  қаншалықты  күрделі  жұмыс
екенін  өз  көздерімен  көрді.  Біз  өзімізді  аямадық.  Шетелдегі  жұмысымыз
бүкіл тəулік бойына жалғасып жүрді.
Біз экономикалық жəне саяси дамудың əрқилы үлгісімен таныстық.
Жаңару  үлгілерінің  жетістіктері  мен  кемістіктеріне  өз  аяларында  көз
жеткізіп,  шетелдік  тəжірибені  Қазақстан  топырағына  қалай  дарытудың
мүмкіндіктерін  зерттедік.  Ол  кезде  бұрынғы  жабық  қоғам  қақпасы  айқара
ашылды.  Əр  жақтан  əрқилы  ақпарат  тасқыны  қаптады.  Өзгенің  «ұнамды
тəжірибелері» жаппай мадақталып, соның бəрін жаппай енгізу талап етілді.
Бүгін біздің дипломатиямыздың түбегейлі жетістіктері ешқандай дау
туғызбайды. Қазақстан, тəуелсіз мемлекет ретінде, дүние жүзіндегі барлық
елдерге  түгел  дерлік  танылды.  Егемендігіміз  нығайды.  Ішкі  ісімізге  қару
қолданып қол сұғу қаупі туып отырған жоқ. «Ядролық клуб» қауіпсіздігіміз
бен  мемлекеттік  шекарамыздың  мызғымастығына  кепілдік  берді.  Біздің
тарихымызда  бірінші  рет  ҚХР  мен  Қазақстан  арасындағы  шекара  заңды
түрде  белгіленіп,  келісімге  қол  қойылды.  Бүгін  Казақстан  жарық  əлемге
кеңінен белгілі. Бізге сенеді, бізге құлақ асады, дау- жанжалдарды реттеуге
ара ағайын қып шақырады. Əлемдік бизнес бізге батыл да күшті аяқ басты.
Əлемнің  ең  ірі  компаниялары  қаржыларын  біздің  еліміздің  болашағы
жолында жұмсауда.
Біз  халықаралық  жанжалдардан  іргемізді  аулақ  салып  келеміз.
Ядролық қарулармен біржолата қоштастық. Ядролық сынақты бірінші боп
тоқтаттық.
Ондай
сынақ
алаңын
бірінші
боп
жаптық.
Барша
мемлекеттердің  бəрімен  де  тату-тəттілікке  ұмтылудамыз.  Бұл  мəселеде
сөзіміз  бен  ісімізде  алшақтық  болып  көрген  емес.  Сенімге  де  солай  ие
135

болып отырмыз.
1995  жылғы  15  ақпандағы  дипломатиялық  корпус  өкілдері
алдындағы  сөзімде  сыртқы  саясатымыздың  негізгі  бағыттарын  тағы  да
бөліп  айттым.  Олар  –  Қазакстанның  мемлекеттілігі  мен  тəуелсіздігін
нығайту; дамуымыздың бірден-бір кепілі болып табылатын қоғамдық-саяси
тұрақтылықты,  азаматтық  келісім  мен  ұлтаралық  татулықты  камтамасыз
ету;  ТМД  елдерімен  жəне  əлемдік  қауымдастықпен  ықпалдастықты
күшейту.
Егер  расымды  айтсам,  тарих  үшін  тым  қысқа  мерзімде  тынған
істерді ойлай отырып, мен адам ретінде де өз халкымның перзенті ретінде
де,  Қазақстанның  əлемдік  қауымдастық  мемлекеттерімен  шын  мəніндегі
терезесі  тең  ықпалдас  бола  алғанын  зор  мактаныш  етемін.  Тағдырыма,
тарихтың  осындай  ұмытылмас  кезеңінде,  əлемдік  сахнада  өз  елімнің  өкілі
болу бақытына ие болғаным үшін, шексіз ризамын.
Бұдан бірнеше жыл ғана бұрын жағдай атымен басқаша еді ғой... 
Алғашқы адым
Тəуелсіздік алған алғашқы жылдары бəрі де оңай көрінетін. Əсіресе
сыртқы  саясатымыздың  келешегі  еш  күмəн  туғызбайтын.  Егемендігімізді
жарияласақ болды, күллі əлем есігін алдымыздан айқара ашып салады деп
ойлайтынбыз.
Бүгін көзіміз жетіп отыр: бəрі де өздігінен бола салмайды екен; жеңіл
ештеңе жоқ екен. Аса күрделі геосаяси процестер өтіп жатыр. Бəрі де біздің
мүмкіндіктерімізге өз əсерін тигізеді.
Тоқсаныншы  жылдар  басында  бұрынғы  КСРО-ның  күнгей
шекаралары  тұрақсыздық  пен  əскери  шиеленістер  шебіне  айналып  шыға
келді.  Ауғанстандағы  соғыс  шекараны  аттап  өтіп,  Тəжікстандағы
азаматтық жанжалдармен жалғасты. Ал бер жағында Қазақстан – қол созым
жер.  Қырғыздың  Ош  қаласындағы  оқиға  əлі  есімізде.  Жауапсыз
саясатшылар  екі  халықты  –  өзбектер  мен  қырғыздарды  бір-біріне  айдап
салды.  Қырғыз-тəжік  шекарасында  су  мен  жер  үшін  əлденеше  қақтығыс
болды. Бейкүнə талай адам опат тапты.
Бізді  Əзірбайжан  мен  Армения  арасындағы  жарияланбай  басталған
жанжалдың қатерлі соғысқа айналғаны қатты алаңдатты. Грузияда да соғыс
болды. Шешенстаннан Ресей əскері əкетіле бастады.
Қытаймен екі арадағы шекара мəселелері де – бізге қалған ауыр мұра
еді.  Ол  1700  шақырымға  созылады.  Бұрын  өне  бойына  қаптаған  қарулы
күш  шоғырландырылған-ды.  Қытай-кеңес  шекаралары  ұзақ  жылдар  бойы
136

шиеленіс  шебі  боп  келгені  белгілі.  Семей  аймағында  Қытай  əскерінің
шекараны бұзып, біздің жерімізге кіріп кеткен тұстары болғандығын айтсақ
та жеткілікті.
Бұл  -  біздің  шекарамыз  төңірегіндегі  ықтимал  жанжалдардың  тек
бірінші шебі ғана.
Ал  Қазақстан  қауіпсіздігі  мəселелерін  ядролық  аяда  қарастырар
болсақ, «тұрақсыздықтың екінші шебі» əлгі айтылған таластармен шектеле
қоймайтындығын  аңғарар  едік.  Біздің  қатынастарымыз  ядролық  қаруға
ұмтылушы  Пəкстан,  Индия,  Иран,  Израиль,  КХДР,  Оңтүстік  Африка
Республикасы  елдерімен  қалай  өрбісе  де  –  олардағы  ядролық  қару  алу
мүмкіндігі тек таяу көршілері үшін ғана емес, ықтимал қарсыластары үшін
де  үлкен  қауіп  туғызғандығы  түсінікті.  Ядролық  қару  –  біздің  ғасырдың
соры,  одан  тек  сойқан  шығарған  содырлар  ғана  сорлап  қалмайды.  КСРО
күйреген соң, əлгіндей қатерлі қарудың жайылып кету қаупі туды.
Бұл мəселені жан-жақты қарастыру керек болатын. Ал біздің сыртқы
саяси  қызметтегі  дəстүріміз  жұтаң  еді.  Қазақстанның  Сыртқы  істер
министрлігі  дипломатиядан  алыс  қызметпен  шұғылданатын.  Осындай
күрделі мəселелерді шешу міндеті туып тұрған мемлекеттің шетте бірде-бір
дипломатиялық  өкілдігі  жоқ,  сыртқы  саяси  дəстүрлерді  былай  қойғанда,
ондай  мəселені  шешудің  бірде-бір  қағидасына  қанық  емес,  əзірлігі  күшті
мамандардан тағы ада.
Ақылға  сыймайтындай  ауыр  жағдай.  Қазақстан  сияқты,  жоғары
дамыған  қуаты,  мамандандырылған  еңбек  ресурстары  бар,  пайдалы
кендерге аса бай, өз аумағына ядролық қарулар шоғырландырған мемлекет
халықаралық  дəрежедегі  бірде-бір  келісімге  отырып  көрмепті.  Əрине,
бастапқы  кезде  ТМД  елдерінің  халықаралық  ұйымдар  мен  басқа  елдердегі
мүдделері Ресейдің дипломатиялық өкілдіктері арқылы қорғалды.
Егер  өз  сыртқы  саясатымызды  тездетіп  өзіміз  қалыптастырмайтын
болсақ,  біздің  мүдделерімізге  орасан  нұқсан  келуі  мүмкін  екендігі  айтпаса
да түсінікті еді.
ІІІет  елдік  ықпалдастарымызбен  қарым-қатынасымыздың  құқықтық
негізін  жасақтау  қажет  болды.  Мəселен,  Қазақстанға  инвестиция  тарту
үшін, ең алдымен, екі жақты дипломатиялық қатынас орнатпай болмайтын
еді. Сосын мемлекет басшылары
қол  қойған  халықаралық  қатынастарымыздың  негізі  жайындағы
келісімшарт, инвестицияны қорғау, оларға екі бірдей салық салмау, саудада
қолайлы  жағдай  туғызу  т.б.  хақында  үкіметаралық  шарттарға  отыру,  тағы
сондай ондаған құжаттар алмасу керек еді.
137

Түрік елі бойлығында
Алғашқы  сапарым  1990  жылы  Президент  Тұргұт  Озалдың
шақыруымен  Түркияға  барудан  басталды.  Анкарада,  Кеңес  Одағының  əлі
ыдырай  қоймағанына  қарамастан,  біздің  делегация  барша  протоколдың
бəрін  мүлтіксіз  сақтай  отырып,  қабылданды.  Өйткені  біз  1990  жылы  25
қарашада  Қазақ  ССР-інің  мемлекеттік  егемендігі  туралы  мəлімдеме
қабылдағанбыз. Орталық өз өкілеттілігінен бір мысқал да шегінгісі келмеді.
Бірақ  біз  əлгі  құжатта,  КСРО  басшылығының  қарсылығына  қарамастан,
республика шекарасының мызғымастығын, Қазақстан Конституциясы мен
заңдарының  жоғары  тұратындығын,  Одақтың  жоғарғы  органдарының
заңдары  мен  басқа  да  құжаттарының  Республика  Конституциясы  мен
егемендік  құқықтарымызға  қайшы  келетін  қағидаларының  ықпалы  өз
аумағымызда  түгелімен  тоқталатындығын  жариялағанбыз.  Декларация
Қазақстанды өз мүддесімен қабысатын өз сыртқы саясатын өзі белгілейтін,
дипломатиялық  жəне  консулдық  өкілдік  алмасатын,  халықаралық
ұйымдардың  жұмысына  қатысатын  халықаралық  қатынастардың  дербес
субъектісі  деп  таныды.  Декларация  аса  күрделі  жағдайда  əзірленіп,
қабылданды. Егемендіктің қарсыластары Мəскеуде де, Қазақстанда да, тіпті
Жоғарғы Кеңес депутаттарының арасында да аз емес еді. Талқылау бірнеше
күнге созылды. Барлық мəжіліс менің қатысуыммен өтті. Қазақстандықтар
ол  күнді  басты  ұлттық  мейрамымыз  –  Республика  күні  есебінде  заңды
түрде  мақтаныш  етеді.  Ол  кез  үшін  бұл  өте  батыл  қалам  еді.  Бізді
Түркияның  əлгіндей  қошеметтеп  қабылдауына  аталмыш  құжаттың  да  көп
ықпал еткені рас.
Біз бір кезде Түрік Республикасының негізін салушы Кемал Ататүрік
тұрған мекенжайға жайғастық.
Бұл  менің,  егемен  мемлекет  басшысы  ретінде,  алғаш  рет  келіссөз
жүргізуім еді. Түркиямен бұдан былайғы қарым-қатынасымыздың да негізі
сол жолы қаланған-ды.
Əрине,  Түркияның  шынайы  өмірі  бұған  дейін  КСРО-ның  ақпарат
құралдарында
ресми
түрде
айтылып
келе
жатқанға
атымен
ұқсамайтындығы,  онын  қоғам  мен  экономикасының  прогрессивті  дамуы
мені  қатты  таңғалдырды.  Əсіресе  бұл  мемлекеттің  екі  аса  көрнекті
қайраткері  Тұрғұт  Озал,  Сүлеймен  Демирельмен,  кейін  шынайы  достыққа
ұласқан, алғашқы танысуым аса жарқын əсер қалдырды.
Тұргұт  Озалдың  ел  экономикасын  құлдыраудан  құтқарып,  үлкен
биікке көтерген реформашыл, озат ойлы қайраткер ретіндегі қызметі жайлы
138

көп  мағлұматым  бар  еді.  Алайда  көзбе-көз  кездесіп,  қатты  достасып
кетуіміз оның барлық қыр-сырына жете қанығуыма мүмкіндік туғызды. Əр
кездескен сайын мен оны жаңа бір қырынан танып отырдым.
Ол  мейлінше  сүйкімді,  өте  білімді  адам  еді.  Стамбул  техникалық
университетін
бітіріп,
АҚШ-та
тəжірибеден
өтіп,
электротехника
саласында магистр дəрежесін алыпты. Халықаралық қайта қалыптасу жəне
даму банкісінде жұмыс жасап, дамушы елдер мəселесімен шұғылданыпты.
Т.Озал, шын мəнінде, мемлекеттік қызметтің де, жеке бизнестің де барлық
жолынан түгел өтіпті.
Жұрттың  бəрі  тегіс  мойындайтын  бір  ақиқат:  егер  Мұстафа  Кемал
Ататүрік  Түркияны  осы  заманғы  мемлекет  етсе,  Тұрғұт  Озал  оны
кедейліктен  арылтып,  экономикасы  жағынан  нағыз  осы  заманғы  елге
айналдырды.
Т.Озал  үкімет  басына  келгенше  елде  əскери  билік  жүргізілді.  Ол
төңкерісті əрқилы бағалауға болады. 
Елдегі  жағдай  ашық  қақтығыстарға  шейін  шиеленісті.  Жаппай
бұзақылық етек алды. Көшеде ондаған адам өлімі ұшырасатын. Парламент
250  партияның  өкілдерінен  тұрды.  Əуелі  қызыл  кеңірдек  болып  таласып
алып,
артынан
ол
қызылжұдырық
төбелеске
ұласатын.
Саяси
құштарлықтардың  қарқыны  парламент  қабырғаларымен  шектелмей,
көшелерге  лықситын.  Ел  күйреу  алдында  тұрды.  Билікке  əскери  адамдар
келді. Ол елді біртіндеп реформалауды жүзеге асырды.
1983 жылғы 7 желтоқсанда Т.Озал үкімет басына келді. Оған тиген
мирас  өте  ауыр  еді.  1984  жылғы  қаңтарда  Т.Озал  түрік  халқына  үндеу
тастады.  Жайлы  өмір  уəде  етпеді.  Қайта  Түркия  тарихындағы  ең  ауыр
кезеңге  аяқ  басатындарын  айтты.  Халық  оған  реформа  жүргізуге  сенім
көрсетті.  Ел,  жекешелендіру,  жариялылық,  экономикалық  процестерді
мемлекеттік реттеу арқылы, ырықсыз нарық экономикасына көшуге шұғыл
бет  бұрды.  Т.Озал  көпке  созбай,  шағын  жəне  орта  кəсіпорындарды
жекешелендіруге  кірісті.  Олар  өзін-өзі  ақтайтын  болды.  Еңбек  өнімділігі
күрт  жоғарылады.  Қызметшілердің  тұрмыс  жағдайы  жақсарды.  Ауыл
шаруашылығындағы  түбегейлі  өзгерістер  елдің  ауыл  шаруашылығы
өнімдерінің  аса  ірі  экспортеріне  айналуына  мүмкіндік  берді.  Түрік
лирасының  жылжымалы  курсын  белгілеп,  Т.Озал  алыпсатарлыққа  қарсы
шабуыл
бастады.
Соның
арқасында
миллиардтаған
лира
батыс
технологиясын  сатып  алуға  жұмсалды.  Лира  1988  жылдан  бастап
айырбасталатын  валютаға  айналды.  Т.Озал  үкіметі  сырттан  капитал  тарту
саясатын  жүргізді.  Алғашқы  еркін  экономикалық  аймақтар  құрылды.
139

Т.Озал  билік  басында  тұрғанда,  Түркия  бірінші  рет  шетке  қарызынан
құтылды.  Түрік  бизнесі  мен  түрік  жұмысшысы  өз  күшіне  жəне  батыспен
бəсекелесуге  қабілеттілігіне  сене  бастады.  1988  жылдың  күзіндегі  бір
сөзінде  Т.Озал  дүниеде  ешбір  елде  мұндай  қысқа  мерзімде  мұндай  ірі
өзгерістер болмағанын айтты.
Түрік  Республикасының  сегізінші  президенті  ағылшын  тілін  білді.
Техас  университетінің  құрметті  профессоры  болды.  Экономика  мен
сыртқы саясат туралы іргелі енбектер жазды. Жеке басы төтен ерлікке бара
алатын  батыл  адам  еді.  Оның  реформасы  жұрттың  бəріне  жаққан  жоқ.
Əсіресе арам жолмен мал тауып қалғандарға жақпады. Талай рет оған күш
көрсетілді. 1988 жылдың көктемінде Т.Озалға қастандық жасалды.
Тұргұт  Озал  Қазақстанға  бірнеше  рет  келіп  қайтты.  Ол,  менің
ойымша,  Орталық  Азия  мемлекеттеріне  тек  жаңа  мемлекеттермен  тату-
тəтті қарым-қатынас орнату үшін ғана емес, бір кезде Кемал Ататүрік мирас
етіп  келген  арман  –  түркі  мемлекеттерінің  аса  қуатты  бірлестігін
қалыптастыруды  жүзеге  асыруды  көздеп  келіп  жүрді.  Ол  пиғылын
жасырмайтын  Т.Озал,  Байкалдан  Жерорта  теңізі  мен  Дунайға  дейін
созылып  жатқан  түркі  əлемінің  басын  қосатын  Ұлы  Түркия,  пантюркизм
мұраттарын жақтайтын.
Бір айта кететін нəрсе: оңдай пиғылдағы адамдар бізде де бартұғын.
Көп жұрт Түркия біздің барлық мəселемізді шешіп бере алады деп ойлады.
Əрине,  біздің  бұрынғы  өміріміздің  қалай  қалыптасқанын  білмейтін  адам
үшін,  мұндай  қиялға  берілу  түкке  тұрмайтын.  Бірақ  бұл  өмірде  неге  əкеп
соғар еді? Ол деген сөз – жаңа ғана қолына түскен тəуелсіздіктен бас тарту,
көршілермен  дəстүрлі  байланыстарлы  түгел  үзу,  бір  «үлкен  ағаның»
орнына екінші «үлкен ағаны» мойынға мінгізу деген сөз.
Түркі мемлекеттері басшыларының Стамбулдағы бірінші жолығысы
тұсында,  бұл  мəселе  түрік  əріптестеріміз  əзірлеген  мəлімдемеде  ашық
айтылды.  Тарихи  тамырластығымызға,  тіліміз  бен  мəдениетіміздің
ортақтығына.  дəстүріміздің  бірлігіне  орай,  Түркиямен  ықпалдасуға  бағыт
аламыз  делінді.  Маған  Т.Озалды  қатты  ренжітуге  тура  келді.  Мен  бұл
мəлімдемеге  қол  қоймайтындығымызды  айттым.  Біз  тек  экомомикалық,
гуманитарлық, саяси байланыстарды жақтаймыз дедім. Түбіміздің бір екені
рас.  Аталастығымыз  да  рас,  мəдениетіміздің  ұқсастығы  көп  екені  де  шын.
Ұзақ  уақыт  бір-бірімізден  қол  үзіп  қалғандығымыз  да  белгілі.  Мен  жаңа
ғана  қолымыз  жетіп  отырған  тəуелсіздігімізді,  əр  мемлекеттің  егемендігін
қатты  қадірлей  отыра,  өркениетіміздің  үзіліп  қалған  сабақтастығын  қайта
жалғастыруды ұсындым. Бірақ біз басқа халықтармен жəне мемлекеттермен
140

байланысымызды  үзе  алмайтынымызды,  кіммен  болса  да,  енді  қайтып
терезесі тең емес қарым-қатынасқа түсе алмайтындығымызды ескерттім.
Əрине,  Т.Озал  Қазақстан  президенті  тарапынан  мұндай  жауапты
күтпеген  еді.  Мені  Өзбекстан  Президенті  И.Кəрімов  те  қостады.  Газеттер
Н.Назарбаевтың
пантюркистік
ұмтылысқа
үзілді-кесілді
тойтарыс
бергендігі  турасында  көп  жазды.  Т.Озалдың  да  обалына  қалмау  керек.
Кемеңгер  саясатшы  ретінде,  менің  дəлелдерімді  жақсы  түсінді.  Достық
қатынасымызға  қаяу  түскен  жоқ.  Түркия  мен  Қазақстанның,  терезесі  тең
ықпалдастар ретіндегі қарым-қатынасы ойдағыдай өрістеді. Т.Озал бізге ең
керегі  –  теңдік,  достық,  екі  жаққа  бірдей  тиімді  экономикалық  байланыс
екенін ұға білді.
Түрғұт Озал аса діндар адам еді. Ол Құранның: «Жаратушы адамды
өзіне  ұқсатып,  өзімен  сипаттас  қып  жаратты.  Ал  ислам  үшін  ең  бастысы  -
адам»,  -  деген  қағидасын  ұдайы  қайталап  отыратын.  Бір  келгенінде
Түркістандағы  Қожа  Ахмет  Йасауи  атындағы  бірлескен  университеттің
іргетасының  алғашқы  тасын  өз  қолымен  салды.  Оның  тікелей  қолғабысы
арқасында,  мұсылмандардың  зиярат  ететін  киелі  орны,  Орталық  Азияның
теңдесі  жоқ  сəулет  жəне  мəдениет  ескерткіші  -  Йасауи  кесенесін  қайтадан
қалпына келтіру жүмысы басталды. Ол Қазақстанға ең соңғы рет келгенде,
екеуміз  түрік  қаржысына  салынып  жатқан  бес  жұлдызды  «Анкара»
мейманханасының іргетасын бірге қаластық. 
Ісіне мығым, сөзіне берік болғанымен, аса сезімтал жан еді. Бір оқиға
есімде  қалыпты.  Түркістандағы  қазақ-түрік  университетінің  студенттері
Тұрғұт  Озалды  қабылдап  жатты.  Қазақ  дəстүрімен  бір  студент  қыз  Т.
Озалды
жəне
жанұясын
қошеметтеп,
біздің
халықтарымыз
бен
мемлекеттеріміздің игілігіне еткен барлық енбектерін атап, құттықтау жыр
айтқанда, ол көзіне жас алды.
Бірде  ол  жұбайымен  жəне  ұлымен  біздің  үйге  ас  ішуге  барды.  Жас
кезімізді  еске  алдық.  Оның  əйелі  Семра  дəулетті  тұқымнан  шыққан  екен.
Озалдың  өзі  əкесінен  ерте  қалыпты.  Анасы  Хафиза  Озал  үш  ұлының
жоғары  білім  алуына  жағдай  жасапты.  Мемлекет  стипендиясынын  да
көмегі тиіпті. Тұрғұт Озал болашақ əйелінің дəулеті үшін тым кедей күйеу
көрініпті. Бірақ Семраны өлердей жақсы көретін жігіт қайын жұртына ұнау
үшін жан-тəнін аямапты... Ақыры дегеніне жетіп тыныпты.
Тұргұт  Озалды  жақын  біле  тұра  көзім  жеткені:  ол  адамдарлың
көңілін  таба  білетін,  сенімділік  ахуалын  орната  алатын  өте  білімді,  өте
кемеңгер, адамгершілігі мол саясаткер еді.
Арада  бірнеше  жыл  өтті.  1993  жылдың  17  сəуірінде  осынау  аса
141

көрнекті саясатшы жəне мемлекет қайраткері дүние салды. Тек түрік халқы
емес,  осынау  əлемдік  деңгейдегі  лидерді  құрмет  тұтатын  адамдардың  бəрі
қара  жамылды.  Тұрғұт  Озалдың  азалы  шеруіне  қатыса  жүріп,  адамның
қадірін көбіне көз жұмған соң түсінетіндігімізге қиналдым.
Т.Озалдың  азасы  –  Түркияның  сегізінші  президентінің  марқұм
болуы  емес,  ол  елдің  дүниежүзілік  деңгейге  көтерілуінің  белгілі  бір
кезеңінің
қорытындысы
да
еді.
«Түрік
кереметінің»
сəулетшісі,
экономиканың  еркін  дамуының  табанды  насихатшысы,  шын  мəніндегі
жанқияр реформашыл Т.Озал əділетті түрде əлемдік беделге ие болды.
Т.Озал сыртқы саясатта да көрнекті тұлға еді. Түркияның Таяу жəне
Орта  ІІІығыс  елдерімен,  бұрынғы  шығыс  блок  елдерімен,  жаңа  тəуелсіз
мемлекеттермен  қарым-қатынасының  жақсаруы  тығыз  экономикалық
қарым-қатынасқа ұласа алды.
Қазақ отбасында. ШҰАР ҚХР, шілде 1991 ж.
«Шеврон»
корпорациясының
директор-басқарушысы,
басқарма  төрағасы  Кеннет  Т.  Деррмен  бірге.  «Тенізшевройл»
бірлескен  кəсіпорнын  құру  жөніндегі  меморандумға  қол  қою.
Алматы, сəуір 1993 ж. 
Үндістан  премьер-министрі  П.В.  Нарасимха-Раомен  бірге.  Дели,
ақпан 1992 ж. 
Израиль премьер-министрі Ш.Переспен бірге.
Қазақстан - Израиль келісіміне қол қою, желтоқсан 1995 ж. 
Мадрид  мэриясындағы  қаланың  «алтын  кілті»  тапсыруға  арналған
салтанатты кездесуде, 24 наурыз 1994 ж. 
Европадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі конференция.
Хельсинки, шілде 1992 ж. 
ГФР-ның канцлері Г.Кольмен кездесу. Бонн, қыркүйек 1992 ж.
 
ЮНЕСКО-ның бас директоры Ф. Майорға Президенттің Бейбітшілік
пен рухани келісім сыйлығын тапсыруы. Париж, қараша 1995 ж.
 
БҰҰ-ның  бас  хатшысы  Б.  Галимен  сұхбаттасу.  Нью-Йорк,  қазан
1992 ж.
Пəкстанның  премьер-министрі  Б.  Бхуттомен  бірге.  Алматы,  тамыз
142

1995 ж.
 
Иран  президенті  Ə.А.  Хашеми-Рафсанджани  Қазақстанда.  Алматы,
қазан 1993 ж. 
Ұлыбританияның  премьер-министрі  Дж.  Мейджормен  бірге.
Даунинг стрит 10, наурыз 1994 ж.
 
Жапонияның іскер адамдарымен бірге. Токио, мамыр 1994 ж.
 
Шие  гүлдеген  айда.  Император  Акихитомен  сұхбаттасу.  Токио,
сəуір 1994 ж. 
Түркия  президента  Т.  Озалмен  бірге.  «Анкара»  мейманханасы
тұрғызылатын жерде. Алматы, сəуір 1993 ж.
 
ҚХР-ның  төрағасы  Цзян  Цзэминьмен  сұхбаттасу.  Пекин,  қыркүйек
1995 ж.
Франция президенті Ж. Ширакпен бірге. Париж, қараша 1995 ж.
У. Перримен Пентагондағы кездесу. Вашингтон, ақпан 1994 ж. 
АҚШ президенті Дж. Бушпен бірге, мамыр 1992 ж.
 
Ұлыбританияның  премьер-министрі  М.Тэтчермен  кездесу.  Алматы,
тамыз 1991 ж. 
АҚШ  президенті  У.  Клинтонмен  бірге  екіжақты  құжаттарға  қол
қою. Вашингтон, ақпан 1994 ж. 
Европа
саясатының
патриархы,
Франция
президенті
Ф.
Миттеранмен кездесу. Париж, ақпан 1994 ж. 
ҚХР  Мемлекеттік  кеңесінің  премьері  Ли  Пэнмен  бірге.  Алматы,
сəуір 1994 ж.
Мен  Түркия  мен  Т.Озал  тарапынан  Қазақстанға  көрсетілген
қолдауды аса зор бағалаймын. Бұл елдің біздің тəуелсіздігімізді бірінші боп
мойындағанын ешқашан ұмыта алмаймыз.
Сүлеймен  Демирельмен  де  1990  жылғы  қарашада,  Түркияға  алғаш
барған  сапарым  тұсында  таныстым.  Ол  кезде  аса  ірі  оппозицияшыл
партияның жетекшісі еді.
143

1993 жылғы
мамырда
Сүлеймен
Демирель
Түрік
Республикасының тоғызыншы президенті болып сайланды. Бұл 69 жастағы
саясатшының ұзаққа созылған жəне келісті мансабының шырқау биігі еді.
Ол 1968 жылдан бастап ұзақ жылдар əлденеше рет үкімет басқарды.
Түркияның  Тұрғұт  Озал  басқарған  Отан  партиясымен  деңгейлес  аса  ірі
саяси  партиясы  –  Əділет  партиясын  (қазір  Сенімді  жол  партиясы  деп
аталады) басқарды.
Бір  кезде  ол  Озалдың  ұстазы  болыпты.  Бірақ  кейін  жолдары  екі
айырылып  кетіпті.  Алайда  менің  пайымдауымша,  бұл  екі  аса  көрнекті
саясатшының  өз  араларындағы  пікір  алуандығынан  ортақ  іске  ешқандай
зиян келмеген. Екеуі де түрік мемлекетінің дамуына елеулі үлес қосты.
Сүлеймен  Демирель  екеуміз  шынайы  достық  қарым-қатынастамыз.
Ресми  деңгейде  де,  əрқилы  халықаралық  кездесулерде  де  жиі  жолығысып
жүреміз.  Мемлекет  басшыларының  мұндай  тұрақты  жəне  жсмісті
байланыстары дүниеде онша көп кездесе бермейді.
Қазақ-түрік  қатынастары  шапшаң  қарқынмен  дамып  келеді.  Қазір
экономика,  мəдениет,  білім  салаларының  қай-қайсысында  да  бірлескен
жобаларымыз өте көп. Біздің халықтарымыз – əрі терезесі тең ықпалдастар,
əрі тегі мен түбі бір ағайындар. Олардың арасындағы мызғымас достықты
қазақстандықтар əрдайым қадірлеп, мақтан тұтады.

жүктеу/скачать 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: