І л ч і ш и гиллодлр и м іл м іп іі р и и р с м т т пит ■ ■ ж урм п ы

іліміш жан мш тән бірлігін ғьшыми ұғым ретінде алғаш енгізген ғалым. Оған 

зертт^ші «даэнизм» деген атау береді.

Осыдаң айналдырған үш түжырымнан аталған маңызды дегш үш зауалды, 

кеселді  жағдай  шығатыны  байқалады.  Психология  ілімінің  пайдалы  тұсы  - 

әр  адамның  еңбегінің  өнімді,  жемісті  болуы.  Берілген  тұжырымды  бүгінгі 

дүниетаныммен,  парадигма  өлшемімен  бағамдасақ,  әр адамның тұлға  ретінде 

жеке басының багы мен қүгы жанбай әі^метке, қоғамға ешқаңдай пайда келгіре 

алмайды.  Адам баласының жеке тұлға ретінде  кұйініш-қайгысы сезімінің күші 

басым болганда, адам озін бақытсыздыққа әкежді. Бұл дегшіміз психология ілімін 

білудің өзі қогамнан бұрын жеке тұлгалар үшін маңызы айрықша демекпіз. Егер 

жеке тұлга  оз жольш дұрыс  таба білсе,  ол міндетгі түрде  әі^метгің,  қогамның 

мүддесііЕ  сәйкес  кеіврлік бір пайдалы  іс  істері хақ.  Нақтылап айгсақ,  эр адам 

табигатьша,  біткш ту бастагы  қабіівтІЕЕ,  зерекгігіів қарай өз қызметінде  болса, 

әі^м ет пш жеке тұлга арасында үңдестік орнығары созсіз.  Өз жольш таппаган 

адамның  оқыған  адамнан  қызметте  айырмашьшыгы  1.  тұрлаусыздыгы,  2.  тез 

қызьш, тез суынгьшггығы, 3. білімінің шалалығы мш даурықпалығы, 4. боямалығы,

5.  елікгегіішігі,  6.  мансапқориьшы,  7.  кеңесшілдігі,  8.  пайда күівмдігі, 9.  өз әлін 

өзі  шамалай  алмауы,  10.  шгізгі  мақсаты  мен  мұраты жоқтыгы,  11.  берік жол 

түтына  алмайтындығы  сияқгы кеселді міжз-қүльпсгарьімен қогам 

жәіе

  әі^м ет 

қызметкері болуьша піспегшің шынықпағанын көрсетеді. Қазақ халқының жәш 

басқа да ұлтгар мш ұлыстардың бақыггы өмір сүруіщ мәдшиетгі болуына қанша 

жабдық керек  болса,  сонша  алуан өшрді біівтін жүздегш,  мьщдаган мамавдар 

керек -  дейді Ж.Аймауыюв. Тумасында өзінің тегіів біткш қабіівтіі түсіну үшін 

жеке түлға өзін тани алуына отбасынаң мекгептш, әі^меттш тәлім-тәрбие алуы 

қажетіішкгің корсеткіші больш табьшады. Ж Аймауытов 

өзінозіее

 таныгуга кедергі 

келгірер факгориарды атап отеді:  1. тәжірибшің жоқгыгы;  2.  олардьщ коңілінің 

құбьшмалы,  толқымалы  болуы;  3.  тоқсан жолдың торабывда  екендігі;  4.  түсер 

жольшың комескілігі [2,94].

Қорыга келгшде, жогарьщагы жеке тұлганьщ өзінөзі тану іс-әрекеті дұрыс 

жолда  болуы үшін отбасы  өз баласының қандай мамандыққа  икемді екендігін 

есептей  алуолардың  сауаттылығына  байланысты.  Өзінің  ыңғайы  келмейтін 

қызметке орналасқанымең жеке тұлғаньщ ішкі қалпы наразьшық білдіріп, оньщ 

жүріс-түрысыньщ  озі  сшімсіздік ньшіанда  сырт көзге  аңғарылып,  қызметтегі 

ньш^гьшық маңызынан айрьшып қалады. Өз 

ісіее

 берік болмағандықтаң қызмепш 

жеке тұлга іштей қалпының ризашьшығына божнбейді. Мұньщ озі жеке тұлғаның 

өмірсүйгіпігігІЕИі горі оны жек кору секілді пессимистік бейімге қарай сйьшуына 

әкежді.  Бұл  пайымымызды  дәжлдей түсу үшін Ж.Аймауыговтың  оз  еңбегіів 

құлақ сальш корелік:  “Қайғысыз адам өмірде  сирек ұшырайды.  Копшілік өмір 

бсйы қаращыны қармалап, әр өшрдің басьш бір шальш, оз жолына түсе алмайды. 

Мұвдай жаңдардың белгілі бір өшрге жығьша құмариық, яки мүдде болмайды. 

Іштегі жасырын дауыс жер жүзівдегі іске көмекке шақыру, сол дауыстың сілтеген

Вестник ПГУ № 3, 2011

бетііЕ жүру. ЖАймауыговтьщ бұл тұжырымының басымдық маңызы адамның 

өзі

-

өзііе

 дұрыс еместігін іпжі дауыс арқылы интуициямен сезінуі. Анықгай түссек, 

қызметте шікірейіп, сырг көрінісін қожырайгып жүргшімш, жеке тұлға өзінің осы 

іс-әрекетііЕ іпжі да}сымш қарсы. Бірақ әу баста өзінің туа біткш қабіівтін мамаңдық 

тавдауда ескермегаздікіщ бұрыс жолға түсіп кетказдікіщ азді оны түз^ кеш больш 

қалады.  М іщ   сөйтіп ЖАймауыгов  мұндай тұлғаларды қайғылы деген атаумш 

атайды. Жеке тұлғаның өзііюзі тануьша бірддабір мұмкіңдік -  миы мш қольшьщ 

қайсысы басым екедігін түсіів білуі. Қоғамдық дүниетаным түрғысында бағаңдасақ, 

бір іске олақ адамды ешнәрсеге икемсіз деп қараушьшық кездесіп қалады. Бүндай 

пікірдің орнығуына  Ж.Аймауытов  өз еңбегінде  қарап шығады.  Бір істі бастап, 

екішпісІЕЕ ауысып отыратын адаңды ЖАймауыгов толық адам емес дейді. Өзін -өзі 

тани алмаушылықтьщ басымдық өлшемі адамның толық, кәмеівтке жетілм^імш 

байқалатьшы аталған еңбекге тайға таңба басқавдай анрарылады. Толық еместжгің 

тағы бір белгісі -  олардьщ қай оргаға кез келсе, сол органьщ жағдайьша ынгайланып 

жүре беруі. Өз ойынан шығарар тұжырьм-түйіннің болмауы. Бірақ бұл адамдарда 

мүлдем ыңғай бейім, қабішг болмауы д ^  әбестік. Өкінішке орай бұлар -  бірдш 

өздерінің тума қабквтгшігіів орай дұрыс жолға түсе алмаған пұшайман пшдежр. 

Әрбір жеке  тұлғаның  өмір  ағымын  зерделеп  ой түйсек,  түрлі  қабіжті  түрлі 

мезгілде өсіп-өшгінін байқау қиьш емес. Дәл осы жағдайда қызметгш ауысқьші 

дегш тұжырым жасауда өзінің тума қабіівтІЕЕ орай қызметіңдегі басқыштардан 

иерархиялық  ө р і^  барысывдағы  қызмет  өзгергуді  айгып  отырмағанымызды 

ескергш орыңды. Кей жағдайда жеке түлға өзііюзі танимьш дегш ұстанымьш іс- 

әрекетге ұдайы есіів сақгап жүрсе, бірде болмаса бірде туа біткш қуат көздері мш 

қабіівтін түтқиылдан түсінуіів мүмкіндік туады. Біздер орыс тілівде жарық көргш 

біргалай ғьшыми еңбекгерді оқу барысьшда әжептәуір терминдерге кездесіп, оны 

ойлап тапқан ғылымдарға бас иеміз.

ӘДЕБИЕТТЕР

1.  Құнанбаев А. Өлендер жинағы. -  Алматы: Жазушы,  1968.-  311  б.

2. Аймауытов Ж. Психология. -  Алматы:  Рауан,  1995. -  308 б.

3.  аль-Фараби А.Н.  Социально-этические трактаты. -  Алматы: Наука, 

1973,- 400 с.

4.  Жүматаева  Е.  Жоғары  мектепте  оқытудың  біртүтас  дидактикалық 

жүйесі. Монография. -  Алматы: Ғылым, 2001.-114 б.

Резюме

В данной статье авторы раскрывают вклад Ж. Аймауытова в 

педагоги ческлю науку.

Resume

In this article authors  describe the contribution  o f J.  Aimauytov,  to 

the pedagogical science.

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ

 

39

40

Вестник ПГУ № 3, 2011

ӘОЖ 37 (574)

ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ 

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҮРАЛАР 

Е. Жуматаева, А.Ж. Анесова

С.  Торайзыров атындагы Павлодар мемлекеттік университеті

Жүсіпбек Аймауытов психология іиімін діннің ғылыми іегіздерііЕ сүйлс огырып, 

тәң жаң рух байланыстарын астариы мәнін қүзыреіімш жегкізе адды, оның таэриялық 

маңьвьшайкыңдапбердіМүнымшбірге психология ішмішңтюриялықжағьімшбірге 

тәжірибелікте сипатыбарекапн зердегаш Тәжірибелікпсихологияньщалгашқы өкілі 

деп XVH гасырдағы агылшынның тәжірибешіл философы Локюы атап өткш. Екінпіі 

орьшга ХҮПІ гасырдагы Шотлаңдия галымы Юм деп тапқан Локк та, Юм да жаңды 

бір психологияның субстанциясы деп танымагаң екі зергт^тпінің екф  де «мш» деп 

жүргш затым, 

ее

 нәрсе екш деп, өзіме-өзім үЕщгіп, терендесем, қашан болса да «мш» 

дегш бір бүгін нәрсші таба алмаймьв деп багаңдаган Бүвдай түйңді қорыгьщдысьш 

жылылықгың, жарьпқтьщ, жақсы көру, жек көрудің, мейірітудің, қайғы шегудің 

жәіе

 

тағы басқа сезһущердің түйсігі, тез қозгальш тұратьш түриі қүбьшыстардьщ шумағы 

тұрғысыңда қабьщдаган Бүл түжырыщарды дамыгушы ретівде Ж  Аймауытов Канг 

деп есептегаі Канпъщ эеріт^ енбегівдегі жгізгі ей: «Жан -  зат емес, рүқ, амалсьв 

субстанция д^ші психологияның бариьш; дәшвдері жалган» - деп түжырым жасаган 

[1, 67]. Ж. Аймауытов жансьв психология бар дейгіңдер санатына XIX гасыр 

іеміс

 

данышпаны Ланіші жатқызады. Ж. Аймауытов тәжірибешіл психология өкщдерін 

құшап отырған сияқгы болганьжщ Аристотельдің адаңдд тіршілік егуші жан бар 

дегшін жащыргып ойлаушы ақьшы бар дегагіів  әжептәуір көңіл бөлді.  Сөйтіп, 

Аристотельдің жанды ішінара бөлуіів де тоқгальш өтеді. Оны мынадай түзілщде 

үсьшады:

- өсетін қабіжт;

- сезетін қабілет;

- пайымдайтын қабілет.

Суретке салсақ, онда мынадай модель шығады:

Жан

өсетін қабілет 

сезетін қабілет

пайымдайтын қабілет

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ 

41

r-SThj^T-Tf

1-ші сурет Аристотельдің жан туралы моделі. Сол секілді Аристотельдің 

ақьшды бөлу ұстанымына ерекше мән береді. Оны мынадай жікгемеде береді: 

белсенді ақыл, марғау ақыл.

Аристотельдің ақыл туралы моделі:

Ақыл

белсенді

марғау

Жүсіпбек Аймауытов Аристотельді қүрғақ даналыққа сүйенген психология 

ілімінің өкілі санаса да, оның ілімін толық үсынып: «Аристотельдің осы оқуынан 

10-ғасырдың  аяғына  дейін  «қабілеттер  қисыны»  дәлел  дәуірлеп  келді.  Бүл 

қисын (теория)  бойынша  бір мішздес  жанның көп қүбьшыстары жанның бір 

түрлі қабіжтііЕН шығады деп қарайды; мәсеікн, сезу, түйсікг^, ескеру, қиялдау, 

көңілдену,  қалау қабіжттері». Жаны бар д ав   зертт^шілердің ар жағында дін 

түрғаны айдан -  анық. Олай болса, өзінің символымен ш  айтарын комедиямен 

безендірген Гоголь секілді Жүсіпбек Аймауытов мына секілді жолдармен өзін 

артап  отырган:  «Бірақ  (Аристотель  ілімін талдап  болғаннан  кейін)  сол  ерте 

заманда-ақ осындай шатасқан қисындарға қарап данышпандар болған Сондай 

данышпанның бірі ағылшынның Локк деген адамы. Тәжірибелік психологияны 

да  сынайды.  Жаңа  психологияда  жанды  зерттейтін  бірде-бір  сөз  болмау 

керек деп, Жүсіпбек Аймауытов өзінің барлық дүрыс үстанымын сол кездегі 

тоталитарлық талапқа сай ыңғайлап, айтарын ашық айта алмай, астар сөзімді 

үғар ма екен соң деген арман сағымымен кеткені тек бүгінгі Тә)елсіз Қазақстан 

Республикасы кеңістігінде белгілі болып отыр.  Екі түрлі үстаным жағаласып 

келіп отыратынына тагы да бір көз жеткізу мақсатында мына бір үзіндіні келтіріп 

өткен ж өк  «Псиқалогия жансыз болу керек. Бүған талас жоқ. Бірақ жоғарыда 

айтылған  кейбір  пікірлер тым  үшқары  сияқты.  Соңғы  кездегі  затшылдыққа 

сүйенген  псиқалоғия  мамандары  «жан»  деген үғымды  жоғалтумен  бірге  ескі 

псиқалоғиялардағы күллі сөздерді жоғалтамыз деп ойлайды. Жоғалтамыз десе 

де, өздері кейбір сөздерді алып отыр. Мәсеікн, ақыл, сезім, қайрат, жад, ілтипат, 

ынта, қиял, сана, түйсік деген ыспаттар нагыз таза түрде болмайды. Олай болу 

керек емес дейді. Ал өздері түйсік, шіміркеніс, үғым, пайым, зейін, перш, көңід 

сезім, саналы қайрат деген сықьшды сөздерді алып отыр. Бүған қарағанда, адам 

қылығындагы ыспаттарды атауға белгілі пән тілдеріші қашуға болмайтьшдығы 

көрішді.  «Псиқалоғия»  деген  сөзді  жансыз  деп,  шартпен  алсақ,  басқа  жан 

қүбылыстарын атарлық сөздерді де шаргпен қолдану керек. Затшыл псиқалоғия 

мамандарының дәріптеп отырган Джеймс деген адамы ақыл, ой, қайрат, сана,

жад, қиял, сезім, түйсік, ілтипат дегш сөздерді, ұғымдарды алып отыр. Ондай 

сипаттар таза күйде болмайтындығын Джеймс те айгады. Сондықган біз осында 

адам  қьшығында  болатын түрлі  сипаттарды  ескі  атымш де,  жаңа  атымш де 

алған жержріміз болды.

«Рұқ»  деген  сөз  «жан»  мәнісінде  емес,  ішкі  дене  құбылыстары 

мәнісінде  алынды.  Ең  соңында  «Рұқ»  деген  сөзді  «жан»  мәнісінде  алып, 

психология ілімін материалистер айтқандай емес, керісінше тірі заттардың 

қылығы  туралы  пән  деп  ұсынады.  Тірі  заттарды  өлі  заттардан  айырым 

белгілерін  айқындайтын  -  қимыл  Сөйтіп,  зертт^ш і жандардың қылығын 

талдау  қимылдар  шумагын  айқындау  деп  дәледеген.  Психология  ілімін 

Ж.Аймауытов айтуынша адамдармш қарым-қатынас  жасалуда қажеттілігі 

дәлелдешр [ 1,92]. Бүгінгі қогамда Лотер Климберг айтты деген тұжырымды 

Ж.Аймауытов  баягы  заманда  ұсынганы  жайлы  білм^іміз  өкінішті.  Оның 

дәлегі - әрбір істе біз жліктен олай етпей, былай ететінімізді анық білсек, өз 

өмірімізді жақсы біліп, өмірімізді өзіміз билеп, дұрыс өткізу. Ж.Аймауытов 

өзінің ішінде психология пәні есі дұрыс  адамдардың қылыгын тексеретіні 

жөнінде  ашық  айтады.  Осындай  ойларды  «туу  себептерінін  бір  ұшын 

агылшынның  кемеңгер  (гениальный)  дәлдігі  Ньютонның  әрбір  құбылыс 

уақытың салдарынан өзгереді деп айгқан соны түжырымымш ұштастырады». 

Уақыт салдарынан адамның психологиясының өзгеруіж бірқатар басқа да 

дәлелді дәйектемелер берілген. Жеке адамды қогамнан бөліп алып зертт^те 

болмайтыны  жайлы  ойдын  келуі  де  осы  байламга  қатысты.  Психология 

әдісі - дамуды тексерудің бірден-бір құралы деген дүниетанымда осы ілімде 

басымдықта  айтылган.  Тумысында  сәбилік  дәуір  ата-анасының  отбасы 

ортасын  құру  іс-әрікетіж  қарай  баланың  мішз-қүлқы  қалыптасып,  кейбір 

нышандары  одан  әрі  дамытыла  түседі.  Жан  тәнге  ие  болса,  адам  Абай 

Құнанбаев тілімен айтсақ, кемеңгер кемелді дәрежеге багытталады.

Ж.  Аймауытов  рух  туралы  өз  пікірін  ашық  айтуын  айтқанымен,  оны 

материалистік идеалогиядан қорқып, одан бас таргьш, басқа идеалистік пікірдегі 

галымдардың атынан  айтып отырады.Бұндай түйін жасауына  біздер аса  мән 

берм^іміз керек. Парасат пайыммш  оқыган сайын оны әдейі айгып отырганы 

белгілі. Осы ойымызды д әж л д ^  үшін мына бір жолдарга  көңіл аударып өткш 

жоқ: «Психология жүзінде «жан», «тән», бірлігін жақтаушы көп галымдар бұл 

пікірін өздері түзу деп санайды» [1, 95 ]. Бүгінгі ілім бойынша тым ертегі, тым 

сандырақ екші көріп тұр. Осындай ойына дәжлді агылшын философы  Лонтан 

іздейді.  Сөйгіп, жанның ш  екшін зертг^ жалдаптық деп есептейді. Бұл ойын 

шотланды данышпаны Юм «мен» дегшге өз-өзіме үңілсем, еш уақытта бүтін 

нәрсе таба алмаймын Бәрі де бөлшек. Мәселен «қабілет», «жақсы көру», «жек 

көру», «мейіріыіу», «қайгы шегу» т.б. «Жан» дегшді дегш 

іліміее

 талдау жасаган 

. Қорыта келгшде Ж.Аймауытов «жан» дегш нысан адам баласының танымының 

шегіжн  жогары  ұгым  екеніне  назар  аударады.  Оны  миымен  ойлап,  оган

42 

Вестник ПГУ № 3, 2011

қисынды формула ойлап табудың мүмкін еместігін айтып откен. Нәтижесінде 

құрғақ  даналық  психологиясы  деп  әлемдегі  барлық  данышпандар  іліміж 

өзінің  дүниетанымдық  сараптау  бағаларын  береді.  XX  ғ.  20  жьшдарындағы 

прожтариат «Ғьшымына» лайықты «нағыз білімге сүйшген жансыз психология» 

ілімін ойлап табады.  Бұл ойын  19 ғасырдың соңғы жарымында белгілі болған 

Лангенің  гылыми үстанымен дәжлдейді.  Соның өзінде үңіліп,  ой терендігіш 

бойлаған адам 

мәтініен

 Ж. Аймауытовтың ш  айтқысы келіп тұрғанын аңғару 

қиын емес. Құрған даналыққа сүйенген психологиядан бірқатар ұгымдар қазіргі 

психологияға  да  тән  деген түйінді үсынып,  Ж.  Аймауытов  «жан  қуаттары», 

«сана  туралы»,  «жан  қүбылыстары»  және  т.б  үғымдардың  түсініктеме 

беріп  өтеді.  Психология  пәнін жан  обьектісін  зерттемейді  дей  отырып,  тірі 

заттардың өлі заттардан айыратын белгісі қимылдауы деген түжырым жасайды. 

Нәтижесінде Ж.  Аймауытов  психологияның бірінші заттардың қимылдарын, 

олардың  арасындағы  байланыстарын  түгел  суретт^.  Ағьшшының  кемеңгер 

физигі Ньютонның әрбір қүбылыс уақыттың салдарынан өзгереді деп айтқан 

түжырымның Ж. Аймауытов өзінің іліміш шгіз етіп алады.  Психология ілімі 

адамга  қатысты  қүбылыстардың  қозгалыстары  туралы  қарастыратынына 

Ж.  Аймауытов  ерекше  коңіл  болген.  Зертт^  еңбегімізде  біздер  між,  осы 

адамга  қатысты  қозгалыстарды  қалай талданган туралы  Ж.  Аймауытовтың 

түжырымдарын шыгаруды басымдықта үстадық. Оның түзілімі төмендегіндей 

болып кежді:

- Затта белгілі қасиет бар, қасиетке қарай амал етеді;

- Затты қозгалтатын себеп бар десек, ол себеп озінің сипатын танытады;

- Қозгалыстар козге коріжтін ж әж  көрінбейтін сапада туады;

- Заттардың жагымдысын озіш тарту шмесе 

озііен

 үдайы аластап отыруы;

- Әрбір себеп амал шыгарады, себепсіз амал болмақ емес;

- Лажсыздық адамды шешім қабылдауга итерме жасайды;

- Адамның қандай міжзді болуы оз еркінде емес, алайда ол озінің күллі 

нәпсісіж ықпал жүргізеді;

- Адамның қылыгын бақылау арқылы зертт^ көзделеді;

-  Жеке  адамдарды  алмай,  көптің  қылыгында  болатын  қүбылыстарды 

қарастыра  бастасақ,  ол  уақытта  «болжау  қисыны»  (теория  вероятности) 

математиканың  санау  әдістерімен  жалпыда  болаты н  қүбылыстарды 

есепт^ге әбден болады. Адам қылыгынын жалпы қүбылыстарын зерттейтін 

психология математикадан ботен болуы мүмкін емес;

- Біздің алдымызда түрган мәселе -  «әл^меттік адамды ашу, төңіректегі 

дүниемен  оның  байланысын  табу,  жалпы  ойга  жүгіртумен  ашу  емес, 

математика оржгімен ашу»;

- Өзін білудің қиын екендігіш коп себептер бар. Бәріжн бүрын бір қиын 

болатын себебі:  оз қылыгын бақылау, қақ жарылу:  эр адам амал ету керек, 

сол кезде өз амалын зерттеп, қарастыру керек.

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ

 

43

Атанған тұжырымдарды  қорытсақ,  бүгінгі  айтып жүрген психология 

ілімінің өкілдерінің ой-пікіржрііЕН байқамаймыз.  Сол  кезден өзінде  «болжау 

қисынын» айгып өткен Ж. Аймауытов психология білімінін зергг^ нысандарын 

орны-орнымен  талдау  арқылы  кейінгі  ұрпақ  үшін  емес.  Мүнымен  бірге 

психология  ілімінде  сыргқы 

тілішен

 гөрі  адамның  қозгалысы  арқылы  оның 

миы  екенін  ажырату  оңай  екеніш  де  тоқтасып  өткен.  «Бет  жанның  айнасы» 

деген халық даналыгын ту емін үстаган Ж.Аймауытов бақылау амалдарының 

алгоритмін қүрып бергас

- Сыналушының ең жиі болатын бет қозгалыстарын жазыңыз.

-  Үндемей  отырган,  сіздің  бақылаганыңызды  сезбей  отырган  бір^дін 

15-20 минуттай басынның қалай қозгалатынын байқаңыз.

- Сырын сыртқа шыгармай отырган сыналушынын көңілі тез қүбылып 

кеткен кездегі  саусагының қимылдарын байқап жазыңыз.

- Бір таныс кісініздің қьшыгына оның сабақшы науқасы қалай рен береді.

- Сыналушының қылығына үшшгші я жақын адамы өлгші қалай эсер берді?

-  Бірнеше  шебер  адаммен,  бірнеше  кеңсе  қызметшілерінің  күндізгі 

қылықтарын салыстырыңыз.

- Бір балаңыз ойнаганда, оның еліктегіштік міжзі қалай байқалады.

Психология ілімінде Ж. Аймауытов әр заттың асылын зертт^ге жетежйді.

«Асылы» деген үғым сол заттьщ шыгу тегін зердеі^ іс-әрекетін білдіретініів

түсінікгеме берген Талдайтын қүбьшыстың тек тегі мен дамыун қатар алуды 

үстады. Психологтарға міндетгі түрде д ав  қүрьшысьш (анатомия), д ав  қызметін 

(физиология), жүйке жүйесін (шрвная система) білуді міндеттейді.

«Психология»  пәнін  жазып  отырган  Ж.  Аймауытов  тағы  бір  ерен 

үшқырлығы өзінің ғылыми түжырымына Мәжһүр Жүсіп ілімін үштастырды. 

Оның дәлелі мына бір жолдар: «Көпейүлы Жүсіп деген кісі айтушы еді: білімі 

көп,  пайдасы  жоқ  адам  -  мал  ішпейтін  сормен  тең,  білімін  іске  жаратқан, 

көпке  таратқан  адам  -  жан-жағына  суат  көлмен  тең».  Бүл  ой  пікір  бүгінгі

XXI  ғасырда  өмір сүріп отырған адамдарға  да жай емес.  Алған білімі мен 

ғылымы өзінің өмірін бақытты, қүтты қүруы үшін тиімді қолдана білсе, сол 

адам мына  қиындығы мол  заманда  айырықша үтысқа жетері сөзсіз.  «Дана 

ақыл»,  «сара  ақыл»  деген  үғымдар  да  психология  ілімін  терең  бойлаған 

түлғаларға тән дер едік.

Қоыта  келгенде,  Ж.Аймауытов  психология  нысанын  зерттей  келіп, 

психолог  бірқатар  терминдердің  қазақша  баламаларын  тапқан.  Мәселен: 

қозғалысын бақылау, қылығы, сыртқы түрткі (стильде), тірі заттардың қуаты 

(энергия),  өз  амалын  айдап  шыгу  (активность),  тірі  заттың  қозғыштығы 

(возбудимость),  шіміркеніштігі  (раздражимость),  уыз  (белок),  уыздың 

түздығында  жүріп  өзінің  ә)елгі  қүралған  бөлшектеріж  тарап  бытырайды. 

Оны  үйен  (ион)  дейді,  шілтер  (клетка),  жайбарақат  (пассивно),  бүтақтары 

бар бір  шілтер  (жйрон),  іліктестігі  (связь),  талдар,  бездердің  шырындары

44 

Вестник ПГУ № 3, 2011

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СЕРИЯ 

45

г

-

шйегоіт

-

тс

(секреция),  тобы  (группа),  бытыраған түіншектері  (гангли),  жад  (память), 

перцепциясы (түйсіктейді), соқыр сезім (инстинкт) ж әж  т.б.

Ж.  Аймауытов  адамның  жануарлардан  ерекшелігін  де  зерттеген. 

Адамныц жануарлардан бірден-бір ерекшелігін зертт^ш і былай талдайды:

1. Адамныц миы жануарлардан әлдеқайда кэп.

2. Мидың қабығындағы қозғаушы тетіктері біржше кіндікке бөліжді.

3. Жан күйінде адамда сапалы іс-әрекеттің басымдығы.

Аталған адамға тән қасиеттердің дамуы - оның саңылау мүшежрііЕ тікеівй 

багьшысты болып кежді дегш концепция Ж. Аймауытовтьщ психологиясьшьщ 

ец мацызды түсы. Сөйгіп, мцдын бір бөлімі «сезеді», екінші бөлімі «байыңдавды», 

үшінші бөлімі «үйғарады». Ми қызмегін талдаған оқымысты «зерде», «ерік» дейгін 

қызметтер үлкш мидьщ қызметііЕ байлаулы дегш қорытынды жасайды.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Аймауытов Ж. Шығармалары. -  Алматы: Жазушы,  1989. -  345 б.

2.  Жарықбаев  Қ.,  Қалиев  С.  Қазақ  тәлім-тәрбиесі.  -  Алматы:  Санат, 

1995. -  348  б.

3.  Қалиев  С.  Қазақ  этнопедагогикасыныц  теориялық  негіздері  мен 

тарихы. -  Алматы:  Рауан,  1998. -  126 б.

4.  Этнопсихология. - Алматы:  Қазақ университеті,  1998. -  131  6.

Резюме

В данной статье авторы раскрывают педагогическое наследие 

в творчестве Ж. Аймауытова.

Resume

In  this article  authors describe the pedagogical legacy in  the work 

o f  J. Aimauytov.

УДК 372.881.161.1

ПРИНЦИПЫ ПРЕЗЕНТАЦИИ ЯЗЫКОВОГО 

МАТЕРИАЛА В УСЛОВИЯХ ВУЗОВСКОГО 

ОБРАЗОВАНИЯ

Ж.Ж. Капенова

Павлодарский государственный университет имени С.  Торайгырова

Преподавание  дисциплины  «Орыс  тілі  /  Русский  язык»  в  условиях 

высшего профессионального образования ориентировано на формирование

у  студентов  -  природных  носителей  казахского  языка  -  коммуникативной 

компетенции,  достаточной  для  адекватного  восприятия  и  реагирования 

в  процессе  общения  в  разных  сферах  профессиональной  деятельности. 

Концептуальной основой формирования данной компетенции является теория 

речевой коммуникации,  ее  составляющей -  функциональной лингвистики. 

Сегодня перед преподавателями стоит ряд вопросов, касающихся сущности 

процесса обучения языку в русж речевого коммуникативного взаимодействия. 

Учебную  работу  над  языковой  системой  следит  рассматривать  не  как 

«учебные операции студентов-медиков на трупах»  [1, с.  154-155], а с точки 

зрения функциональной значимости языковых средств, их функционирования 

в процессе коммуникации.

С о д ер ж ан и ем   н ового  о б р а зо в а те л ь н о го   ста н д ар та  д ля  всех 

специальностей  вуза  предусмотрено  уровжвое  обучение  русскому  языку, 

обозначены  основные  задачи овладения языком  и речевой коммуникацией 

на каждом уровж.

Так,  элементарный уровень владения русским языком (А1-А2) означает 

расширение лексико-фразеологического минимума общеупотребительными 

словами  и  сочетаниями,  активизацию  в  речи разнообразных  по  структуре 

грамматических форм и конструкций, формирование умений репродуцировать 

адаптированные и продуцировать жсложные прагматические тексты на темы, 

актуальные для повседжвной социально-бытовой сферы.

Продвинутый  уровень  владения  русской  речью  (В1-В2)  предполагает 

обогащение  лексико-фразеологического  минимума  книжными,  научными 

и  терминологическими  единицами,  развитие  учебно-профессиональной 

и  научно-профессиональной  речи  путем  изучения  неадаптированных 

фрагментов текстов книжного стиля в рамках языка специальностей.

Уровень  владения  русской  деловой  речью  и  коммуникацией  (С1-С2) 

планир)ет  формирование  профессионально  ориентированной русской речи 

на основе текстового предметного и дискурсивного материала, жэбходимого 

для  осуществления  профессиональной  деятельности.  При  этом  делается 

акцент  на  дискурсивный  аспект  речевой  коммуникации  в  повседжвной 

служебно-деловой и официально-деловой обстановке общения.

Сказанное означает, что на каждом уровж подача языкового учебного 

материала  должна  быть  методически  корректной  и  осуществляться  по 

принципу «от слова к его функционированию». При презентации языкового 

материала  необходимо  учитывать  такой  фактор  как  связь  языка,  речи 

и  общения,  с  одной  стороны,  с  другой  -   влияние  социальной  среды  на 

выбор  стиля  общения  и  использование  соответствующих  средств.  Таким 

образом, организация речевой коммуникации предстает как закономерность 

использования  маркированных  языковых  единиц,  ведущих  к  решению 

определенных коммуникативных задач и интенций.

46 

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: