І тілге қҰрмет – елге қҰрмет мәуелі ағаш
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
treatise40283
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЗАҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ШАМАНДЫҚТЫҢ СИПАТЫ Ғалымбай Аңсаған (Қазақстан)
| Әдебиеттер
1. ҚХР «Іле жастары» журналы Айқынұлы А. «Бірінші кезекті ақындар айтысы» 21.07.1998 2. ҚХР сайт www.xalhar.com 22.06.2005 3. ҚХР «Таңжарық» журналы Жалынұлы Н. «Айтыстар жинағы» 19.01.2010 4. ҚХР «Намыс» журналы Шайқынұлы Б. «Мәдени мұра-айтыс»01.04.2013 5. ҚХР www.baidu.com 02.11.2011 ҚАЗАҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ШАМАНДЫҚТЫҢ СИПАТЫ Ғалымбай Аңсаған (Қазақстан) Абай атындағы ҚазҰПУ Ғылыми жетекші: Таңжарықова Алуа, ф.ғ.д. Адамзаттың көне діндерінің бірі шаманизм – палеолит пен неолит дәуірі кезінен бастап пайда болған ежелгі, синкретті дүниетаным түрі. Шаманизм адамдардың ең алғашқы көзқарасының арқасында дүниеге келген мың жылдық тарихы бар көне дін. Жалпы шамандық тайпалық-рулық қоғамда маңызды рөл атқарған. Кейбір деректер көзіне сүйенсек, алғашқы қоғамдық құрылыс кезінде тайпа көсемдері шамандардан іріктелініп алынған. Шаманның сөзіне тайпа халықтары құдайындай иланған, әрі жұрт арасында үлкен құрметке ие болған. Ежелгі адамдар түрлі табиғат күштерінен жапырақша қалтырап, тылсым құбылыстарға үреймен қараған. Сол себепті жаратылыстың жансыз болмысы тасқа, не ауа-райының беймәлім күштерінен құйын-дауыл, найзағайға, ай мен күн секілді аспан денелерінің айбатынан қорқып оларға табынған. Шаман дініне қауіпті күш ең алдымен өзге діндердің үстемдігіне байланысты орын алды. Мысалы, біздің аталарымыздың отаны – Дешті Қыпшақта шамандық діннің әлсіреуіне, тіпті жойылуға айналуына ислам дінінің күшеюі әсер етті. Өзге діндермен қатар шамандықтың да сарқыншақтарын жоюға бағытталған шаралар Кеңес өкіметі кезінде де жүйелі әрі белсенді түрде жүргізілді. Коммунистік идеологияның атеистік ұстанымдарына орай жүргізілген саясаттың әсерінен діннің түпкі дәстүрі құлдырап, бұрмалаушылыққа ұшырады. Шамандық діннің өте ертеден келе жатқаны және оның дүниежүзіндегі елдерге кең тарағаны жөнінде филология ғылымдарының кандидаты, профессор А.Жақсылықов: «Ежелгі мәдениеттің шамандық-центризмі көне замандағы діни өмірдің бәрінде де жиі байқалады. Шаман идеологиясын мифтік шығармашылықтан, ғарыш пен табиғаттың рухына табыну сипатынан, ата-бабалардың нанымын қолдаудан, көктегі, жердегі, жерастындағы үш дүниенің бірлігі туралы ортақ түсінікті қалыптастыруынан анық байқауға болады» [1,186], – дейді. Бұл тарихи және мәдени сананың ерекше күші болып саналатын мифтік таным бойынша шамандық санада үш әлем туралы түсінік болғандығын дәлелдейді. Яғни ежелгі адамдардың мифтік түсінігі бойынша жаһанда үш түрлі (аспан, жер, жер асты) әлем бар деген сенім болған. Ол туралы Қара бақсының айтатын сөздерінен мысал келтірелік. Онда: «Ақиқат ғой жеті қат аспан екені. Қарадан қара қара жер Қара жер асты тола ел – Өлі аруақтар мекені Күмәнсіз ғой Жеті қат жер асты екені. Ғарыштан ғарыш ғалам бар, Ғаламдар сайын әлем бар» [1,185], − делінген. Қара бақсы тұңғиық ғарыштың көрінісін осылайша суреттеген. Бұл сарындамалық өлеңде халықтың космогониялық ұғымдарынан хабар берген архитептік нышандар айқын көрініс береді. Келтірілген мысалдан байқап отырғанымыздай, ежелгі халықтардың діни нанымдарындағы, соның ішінде шамандық дүниетанымдағы, үш әлем туралы түсініктің іздері сақталған. Мұндай мифтік көзқарастың бақсы сарындарында да орын алуы тегін емес. Мәселен, Шоқан Уәлиханов өзінің «Қырғыздардағы шамандықтың белгілері» атты очеркінде дүниенің архитектоникасы туралы әмбебап түсініктің болуы туралы құнды материалдар қалдырған. Ол келтірген этнографиялық мағлұмат бойынша қазақ халқы мұндай сенімін: «Аспанда ел бар. Ондағы адамдар белдікті тамағынан тартады, біз ортада, жер бетінде тұрамыз, сондықтан белдікті белімізден байлаймыз, ал, жердің астындағы адамдар белдігін аяғынан орайды, олардың өздерінің күні, айы, жұлдыздары бар»[2,29],– деп білдірген. Шоқан Уәлиханов қазақ халқының үш әлем туралы ойын символикалық белбеулер арқылы түсіндіреді. Бірақ, қалай дегенменде, түркі халықтарының әлем турасындағы сүбелі ойлары, дүииені тануы тұрғысынан алғанда, бір жерде түйіседі. Олар жоғарыда сөз болған үш әлемде де (аспан, жер, жер асты) тіршілік бар деп есептеген. Ол біздің ертеректегі адамдарды жерлеу кезіндегі өлген адамның жеке заттарын, яғни, ат-әбзелдерін, ыдыс-аяқтарын, аттарын, тіпті «ана өмірде де қызмет етсін» деп, байлардың құлдарын да бірге көмгендігінен аңғарылады. Адамдардың ойлауы бойынша о дүниелік адам басқа ғарышқа қоныстанады, басқа әлемде де өмір болғандықтан, жеке заттары керек болады деген түсінік болса керек-ті. Қазақ этнолингвисі Т.Өмірзақов бұндай метафизикалық танымды былай деп сипаттайды: «Әлем, дүние бір-бірімен байланысты үш жүйеден тұрады. Тоғыз қабатты көк әлемін Тәңір деп атайды, ол физикалық дүниеге билік етеді. Шамандар Көк Тәңірінің тоғызыншы көкте тұратындығын айтады және оның аты Көк Тәңірі делінеді. Адамдардың, тірі табиғаттың физикалық дүниесін Телекей деп атайды, ол жалпы архитектониканың ортаңғы бөлігінде болады. Жын-шайтандар, өлгендер, ұрпақ өсіруге қарсы шығушылар, сол дүниені билеушілер мекендейтін жеті қабатты трансфизикалық дүние «астыңғы қабатта» болады»[3,185]. Қазақ халқы ертеректен «Тәңірі» сөзін жиі аузына алып халқының тыныштығын, аман-саулығын жоғары көктен тілеген. Соған орай «Тәңірі» жоғары қабатта өмір сүрген. Кейде аспан әлемін «көк тәңірі» деп атап, тіршілік пен адам тағдырына билік етуші «ие» ретінде қараған. Ал астыңғы әлемде өлі аруақтар тіршілік ететіндігін айта кетеді. Түркі халықтары фольклорының үлгілерін оқи отырып шамандық наным-сенімнің мифологиясына, аңыздары мен ертегілеріне сәйкес төменгі дүниенің кейбір билеушілерінің есімдерін білу қиынға түспейді Бұлар: Эрлик, Бапы хан, Маар және т.б. Шамандыққа байланысты қиял-ғажайып ертегісінің кейіпкері Ер Төстік жер астына түсіп кетіп, жолында түрлі айбынды жауларын жеңіп, еліне оралады. Ертегіде жер асты елдері туралы олардың жылан кейпін жамылған билеушісі Бапы хан туралы айтылған. Осында, қазақтың батырлық ертегілерінің («Жылан қапты жігіт», «Көк кептер») көне үлгілерінде қаһарман Самұрық құсқа, я бүркітке мініп ортаңғы әлемге жеңіспен оралу көрінісі бейнеленуі, жер асты елінің өмір сүргендігін нақтылайды. Тағы да жалмауыз кемпірдің артынан қуып зынданға түскен Аюдәудің көргендері ертегіде: «Түсе-түсе Аюдәу жердің астынан түсті. Жердің астында да жер бар, онда да ел жұрт бар, бірақ жер бетіндей аса жарық, әуесі таза, күні өткір емес. Сонда да болса, жер бетіндегі халықтардың істейтін кәсіп-тіршіліктерін олар да істеді [4,32]», − деп суреттеледі. Жалпы үш саны дүниенің метафизикалық архитектоникасын түсіндіретін алгоритмнің негізгі саны болып табылады. Үш әлемді, барлық космосты, үлкен зәулім ағаш түріндеде суреттеу бар. Яғни, бұл ағаш – бүкіл үш әлемді жалғастырып тұратын дәнекер. Ғылыми зерттеулерде бұл құбылысқа қатысты «әлемдік ағаш» («мировое дерево») немесе «космостық ағаш» («космическое дерево») термині қолданылады. Бұл – шамандық нанымдардың әсерімен келген мифтік дүние. Қазақтың: «Ер кезегі үшке дейін»,–деген мәтелінің және ертегілерде және өзге де бірқатар фольклорлық жанрлар үлгілерінде де кездесетін кейіпкердің мұратқа іс-әрекетін үш рет қайталағаннан кейін ғана жететіні туралы типологиялық сарынның арқауында да адамдардың фәнилік және бақилық ғұмырларының жиынтық саны үшеу болатыны түсінік жатқан секілді. Мысалы, осындай жағдай ертегілерде де қайталанады. Әлемдік ағаш туралы мифтік ұғымдар қазақтың байырғы ертегілерінде кездеседі. Мысалы көптеген қазақ ертегілерінде зәулім бәйтерек суреттеледі. Ол кейіпкерлердің өмір жолында өте маңызды рөл атқарады. Бәйтерек түбінде айдаһарды өлтірген кейіпкер аспан әлеміне көтерілуге немесе жер астынан шығуға мүмкіндік алады. Ол бәйтеректің басына ұя салған киелі құс –Самұрықтың көмегімен кейіпкер аспан әлеміне ұшады, не болмаса, жер бетіне шығады. Ал, мұндағы зәулім бәйтерек – ғарыштықтық ағаштың өзгерген түрі. Қазақтар киелі жерлерге шыққанда міндетті түрде ағаштың бұтақтарына жіп іледі. Мұнан қазақ халқының ағашты қадір тұту салтын көреміз. Бұл туралы Шоқан Уәлиханов былай деп жазады: «Жапанда өсіп тұратын жалғыз ағаш немесе бұта қадірленіп, оның басына түнейді. Оның қасынан өтіп бара жатып, адамдар ағаштың бұтақтарына шүберек байлайды, ыдыс тастайды, тіпті құрбандыққа мал шалады, я болмаса аттың жалын түйіп тастайды» [2,480]. Ағаш туралы мифтік аңыздар шаман дінінде жақсы сақталған. Мұндағы шаман үш әлемді біріктіре алатын күш иесі. Ол туралы Е.М. Мелетинский Сібірлік шаманизм туралы: «Сібірлік шаманизмде – әлемдік ағаш пен шаман арасындағы байланыс өте тығыз, әрі жан-жақты. Оның көрінетін жері:әлемдік ағаштың көмегімен шаман адамдар мен құдайларды, жер мен аспанды байланыстыра алады»[6,213],–деп жазады. Сонымен шаман өзге әлемдерді дәнекерлеуші, медиатор рөлін атқарған. Яғни қазіргі әлемдік ағаштың кішігірім бөлшегі шамандардың қолындағы аса таяғымен тікелей байланысты екені айтылған. Шаман кез-келген ғұрыпты орындау барысында аса таяқтың көмегімен басқа дүниемен байланыс орната алатын таңғажайып қабілетке ие дарын иесі. Шамандықтың негізі – табиғатқа сыйыну болған. Ескі нанымда, айға, күнге, асапанға, найзағайға, түрлі жануарға табыну барлық елде болған. Солардың ішінде айды басқаларынан тыс ерекше құрметтеген. Қазір де заман бір орнында тұрмағанымен халық арасында ай туралы ескі түсініктердің сарқыншақтары әлі де жойылып үлгермегенін байқайсыз. Ертеректе үлкендер айға қарауға да тыйым салған. Ел аузында бұған байланысты «Ай бетінде кәрі кемпір бар. Ол ұзақ қараған адамның кірпігін санап қояды. Сөйтсе адам өледі» [2,28] деген сөз бар. Күні бүгінге дейін егде адамдар жаңа туған айды көрсе, соған қарап, «Ай көрдік, аман көрдік, баяғыдай заман көрдік. Ескі айды есірке, жаңа айды жарылқа!», −деп ауыздарына алып, жалбарынып жатады. Халқымыздың тағы да бір шаман дінінен көрініс беретін дәстүрі садақаға мал сою ырымы. Бұл дәстүр ислам дінінің түсінігінде де маңызды детальдардың бірі болып саналады. «Шора батыр» жырында Шораның шешесі Шораның әкесіне: «Түйеден – нар, жылқыдан – айғыр, сиырдан – бұқа, қойдан қошқар алып, бала тілеуге баралық»[2,26],− дейді. Жалпы садақа ретінде бұрын да, қазір де төрт түлік малдың қайсысы болса да сойыла береді. Көбінесе садақаға түйе, жылқы, қой мен кейде өгіз сойылады, бірақ қашан да болса еркек мал не ерекше белгісі бар мал сойылады. Ол ислам дінінде де солай. Садақаға міндетті түрде аяқ-қолы бүтін, ауру емес, сау мал сойылады. Ислам діні тек Ибрагимнің құрметіне ғана құрбан шалуға рұқсат етеді, бірақ қазақтар болмашы бір бәлеге ұшыраса-ақ болғаны құдайға жалбарынып немесе аруаққа сыйынып мал соя бастайды, сойғанда оба басына апарып соймайды, ата-бабаларының қабірінің басына апарып сояды. Шамандық дінінің ең негізгі өкілі – бақсылар тұқым қуалаудың арқасында атадан-балаға қабілеттері мирас ретінде беріліп отырған. Ол әртүрлі жолмен келеді кейде жындардың, кейде дерт арқылы бақсыларға даритын болған. Жындар өзінің таңдап алынған кісісіне не өңінде, не түсінде келіп аян беру арқылы болашақ кәсібін мәлім еткен. Ол жайында орыс ғалымы, тарих ғылымдарының докторы Соколова З.П «Культ животных в религиях» атты еңбегінде : У каждого шамана был свой дух-покровитель, который являлся ему во сне и этим довал понять, что он избрал его»[7,92], − дейді. Ол турасында тәмам жұртқа аты мәшһүр болған қобыз атасы – Ықылас бабамыздың түс мотивтеріндегі желі бір-бірімен ұқсас келген: « ...Ықылас бес-алты жасында түс көреді. Түсінде оған Қорқыт ата келіп: «ала, көген аласың ба, қобыз аласың ба?», − дейді. Ықылас «қобыз алам» деп оянады» [8,15]. Бұл тіпті қырғыздың беделді жыры «Манастың» орындаушысында да осындай өзекті дүниелер кездеседі. Ол қырғыз эпосындағы өзгеше бір өзіндік ерекшелікке байланысты. Қырғыз жомықшыларының арасында жырдың даруына, жырдың қонуына сенушілік болған. Сондықтан да, «Манастың» нағыз майталман жыршылары өздері айтатын нұсқаны – тәңірі бойға дарытқан қасиет, «Манасты» бастан-аяқ білгізген де – сол ғаламат күштің жемісі деп танытуға тырысқан. Сонымен қатар қазақ халқының арасында сақталған аңыздарда бірқатар қазақ ақындарына өлеңнің қонғаны туралы айтылады. Мысалы, осындай әңгімелер Сүйінбайға, Жамбылға қатысты айтылады. Өлім алдында жатқан Кемпірбай ақын өзінің көңілін сұрай келген Әсетке арнап айтқан өлеңінде: «Көңлімнен көк ала үйрек «қош» деп ұшты, Сол шіркін кәрі жолдас өлең білем», − дейді. Демек, ерекше қабілетттің қонуы туралы көптеген фольклорлық туындыларда қайталанып келіп отыратын типологиялық сарын болып табылады. Дегенмен, бұған қарап, бұл әңгімелердің барлығын сөз болған өнер иелері мен экстрасенстердің ойдан шығарғандары деудің қисыны да келіңкіремейді. Оған осы еңбекте келтірілген бақсылардың өздерінің ерекше тағдырларына нали отырып айтқан өлең тармақтары мен экстрасенстік қабілеттің шынында да белгілі ауру секілді қонатыны туралы психологтар мен дәрігерлердің зерттеулерінің қорытындылары айғақ бола алады. Қорыта айтқанда, ертеде ұлы даланың ұланғайыр мұрасы, тамырын тереңінен жайып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан шамандық қалдықтар қазақтың ауыз әдебиетінің үлгілерінен елеулі орын алады. Халық ауыз әдебиетіндегі ертегі, әпсаналар мен мифтік аңыздармен бірге халқымыздың ана сүтімен, әке қанымен сіңірген, арғы атадан жалғасқан дәстүрі шамандықтың сарқыншақтарымен өзара бірігіп, жымдасып кеткен. Сонымен әлем халықтарына ортақ танымның ертеректе шамандық дүниетанымда да кездесуі, яғни жеті қат жер астының құпия-қыртысының ашылғандығын, бақсы сарындары айғақтайды. Шаманизм дүрбелеңге толы дәуірлердің әсерінен түп тамыры жойылып, өзге діннің қыспағынан бордай тозып, бұрмалаушылыққа тап болады. Алайда сұрапыл да, ауыр күндерге қарамастан шамандықтың жұрнақтары қазақ фольклорының ортасынан ойып тұрып орын ала алды. Қазақстан халқы өз егемендігін алған сәттен бастап, еліміздің ертеңіне көз жүгірту, яғни өткен тарихымыздың рухани мен материалдық дүниемізді білуге деген қызығушылық арта түсті. Қазір де жапан даланы нық басып, еңсесін биік көтере егемендігіміздің көк байрағын тік ұстап, жаңа өркениетті елдің қатарына еніп отырмыз. Халқымыздың сан-салалы ғылымдары да ешбір елге дес бермей, бәсекеге қабілетті саналы ел екенін дәлелдеді. Бірақ келешек ұрпақ болашақ деп ұмтылғанымен біз еліміздің ертеңін білмей, бүгінімізді болжай алмайтынымыз белгілі. Сондықтан да халық жадында фольклор үлгілерінің негізінде ескі наным-сенімдердің жұрнақтарын көненің көзіндей сақтау фольклортанушылардың негізгі міндеті деп білемін. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|