І тілге қҰрмет – елге қҰрмет мәуелі ағаш
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
treatise40283
- Бұл бет үшін навигация:
- ШӘМСИЯБАНУ СӘТБАЕВА – САПАРНАМА САЛҒАН САРА ЖОЛ Айдосова Нәзира Бахтиярқызы (Қазақстан)
| Әдебиеттер
«Қазақстан». Ұлттық энциклопедиясы. – Алматы, 1998. Қазақ әдебиеті. – Алматы: «Аруна» ЖШС, 2010. Исанова А. Қазақ тілі. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. ШӘМСИЯБАНУ СӘТБАЕВА – САПАРНАМА САЛҒАН САРА ЖОЛ Айдосова Нәзира Бахтиярқызы (Қазақстан) Абай атындағы ҚазҰПУ Ғылыми жетекшісі: Сатемирова Д.И., ф.ғ.к. Көрнекті ғалым, ұлағатты ұстаз, айналасындағы достарына мейірімді, жанашыр бола білген аяулы апамыздың елімізге қалдырған ғылыми мұрасы көп. Шәмшиябану апамыздың биыл өмірден өткеніне он төрт жыл болыпты. Ол кісі туралы бірнеше еңбектер жазылып, еңбектерінің жинағы жарық көрді. 2007 жылдан бастап, шәкірті Бейбіт Баймағанбетұлы Мамраевтың бастамашылдығымен бес томдық шығармалар жинағы жарық көрді. Әкесінің ізін жалғастырып ғылымға жастайынан ден қойған Сәтбаева ХХғасырдың 70 жылдары қазақ ғылымына қосқан үлесі мол. Әдеби байланыстыр тоғысында қазақтың кенде қалмағанын, сонау батысеуропа мен одан қалса шығыс әдебиетімен етене байланыста болғанын дәлелдегісі келген Шәмсиябану Сәтбаева түрлі экспедиция, зерттеулер жасады. Әдеби байланыстар мәселелерінде тек жай ғана географиялық немесе этнографиялық сипаттағы емес халықтардың бір-бірімен рухани жақындасуы, олардың ішкі ынтызарлық тұрғысында екені. Қазақ ғалымдарымыздың ізденісі нәтижесінде рухани қазынамызды толықтырған көптеген деректі материалдар көнеріп қалмай тәуелсіз еліміздің дүние дидарында абырой-беделі асқақтап отырған бүгінгі үшінші мыңжылдықта да өзінің өміршеңдігін жоймай келеді. Әдеби байланыс – белгілі бір ұлт әдебиетінің басқа да әлем халықтары әдебиетімен қарым-қатынасы. Әдебиет әлеміндегі рухани алмасулар көркемдік дамудың, әдеби процестің өзіндік заңдылығы. Бүтіндей алғанда, Әдеби байланыстың әлем әдебиеті тарихында алатын орны зор. Ұлттық әдебиеттердің даму деңгейі сол кезеңдегі Әдеби байланыстың да бағыты мен көркемдік рөлін анықтайды. Оның түрлері мен жолдары көп және бұл процесте аударманың алатын орны өзгеше. Әдеби байланыс жалпы ұлттық әдеби процеске, онда жаңа көркемдік ағымдардың пайда болуына ықпал етеді. Ұлттық әдебиеттердің өзара қарым-қатынасының негізгі түрі ретіндегі Әдеби байланысқа әдебиеттану ғылымы ХVIII ғ-дың ақыры мен ХІХ ғ-дың басында назар аудара бастады. Тарихқа үңілетін болсақ, ал еуропа жұртшылығының орта азия халықтарының әдебиеті, мәдениеті, өмір сүру ерекшелігі, жалпы айтқанда халықты біліп-тану қай кезден басталды дегенге келетін болсақ, сонау Геродот,Птоломей, Менандр, Плано Карпини, Рубрук, Клавихо, Марко Поло, Страленберг, Каруц тағы басқа атақты саяхатшылардың деректерінде орта азия халықтары туралы көрсетілген. Плано Карпинидің "Саяхат тарихы" атты кітабында 1246 жылы жазылған монғол тайпасының хан сарайындағы әл-ауқат, тіршілігі жайлы деректер бар. Сәтбаева өз сапарнамасында осы кітап Шоқан Уәлихановтың да назарын аударғаны, ол өз еңбектерінде Плано Карпини келтіргені белгілі. Карпинидің ежелгі қазақ жерлері "қаңлы мен наймандар" мекенін басып өтетіні тарихи жазбалардан анық көрінеді. Сонымен бірге әйгілі саяхатшы әрі еуропа корольдерінің тапсырмасымен келген Вилгельм Рубрук, венециандық Марко Поло, Ақсақ Темірдің хан ордасында болған Рио Гонзолес де Клавихо ел аралап деректер қалдырған. Бұлардың маңызы өте зор. Себебі Орта азия халықтары туралы мәліметтер қызықтырып олардың назарын аударды. Еуропада сауда капитализмнің тез өсуі жаңа рыноктар ізденісін туғызғаны, ал бұл ізденіс бұрын беймәлім елдермен де қарым-қатынасты күшейтуді тілегені әйгілі ағылшын жазушысы Даниэл Дефоның (1661-1731) "Робинзон Крузоның өмірі мен бастан кешкен оқиғалары" деген романында бейнелегені белгілі. Бұл роман ағылшын қоғамының отарлау саясаты мен жаңа географиялық ашуларға арналған. Романның бірінші бөлімінің оны Дефоны әйгілі етіп, екінші бөлімін тез арада жазуға кірісті. Екінші бөлімі "Робинзон Крузоның одан арғы оқиғалары" деген атпен жарық көрді. Онда Қытай мен Сібір жерлерінде өткен кезін әңгімелейді. Сөйтіп, екі жарым ғасырдан астам уақыт ішінде қысқартылып, екінші бөлімінсіз балаларға арналып басылып жүр. Ол туралы фильмде бар. Сонда айтпағымыз Қытай, Сібір жерлерінде бастан кешкен оқиғаларында біздің елімізден өз керуеншілерімен өткен деген дерек бар. Бұл туралы М.П.Алексеев "Дефоның романындағы Сібір" деген кітабын жан-жақты зерттеген. "Қытай мен орыстар иелігінің аралығында, – деп жазады Робинзон Крузо күнделігіне, – әділінде, "ешкімнің жері емес" деп атауға болатын үлкен жер жатыр... Егер қателеспесем, біз жер шарының ең бір үлкен кеңістігінің үстінен шықтық. Бұл жерлердің бірден-бір иелері татарлар тек өз малдарымен ғана шұғылданады". Бұл далада өмір сүретін, мал ағумен ғана шұғылданатын, кезіп, көшіп жүретін тұрғындарды Дефо сол кезде Еуропа елдерінде жиі қолданатын бір-ақ атаумен "татарлар" дейді [1,18-19]. Жалпы еуропа халқы Қытай мен Ресей аралығында тұратын халықтарды сол кезде "татарлар" деп атаған. Бұл осыны меңзеп тұр. Ал, ғалым Сәтбаеваның айтпағы біздің еліміздің, жеріміздің сонау өткен ғасырлардан бастап еуропалықтырды қызықтырғаны, содан кейін бертін келе өз оқу орындарында біздің яғни, түркі халықтырының тілдерінің оқытатын факультеттер ашылғаны барлығымызға таныс. Ертегі еуропа саяхатшылары мен ғалымдарының еңбектеріндегі ежелгі қазақ жері мен оның тұрғындары туралы жалпылама, азды-көпті деректердің барлығы танып білерлік маңызы бар. Жоғарыда айтып өткеніміздей, Шәмсиябану Сәтбаева қазақ жерінде, қазақ ғалымдарының осы әдеби байланыс жасаудың, оны зерттеудің алғашқы іргетасын қалаушы көшбасшымыз. Сәтбаеваның орыс әдебиетін жақсы білетіндігі, қазақ әдебиетімен байланыста екендігі туралы көптеген зерттеулер жасады. Орыстың крнекті реалист жазушысы болған, ірі ғалым Владимир Иванович Даль қазақтың батыс өлкесінде, Жайық жағасында болған сапарнамасында "Бикей мен Мәулен" повесін, "Майна", "Түн ортасы" сияқты әңгімелерін, "Орал қазақтары" атты очеркін жазып алған. В.И.Даль қазақ халқының екі жақты езушілік бұғауында, қараңғы қыспағында, осындай аянышты халде жүрсе де қазақтардың сергек екендігін, тек қазақтардың білімге деген құштарлығын байқайды. Даль қазақтардың кеңпейілділігін, қайырымды, мейірімділігін, қонақжайлылығын да аса ілтипатпен әйгемелей келіп, "...қазақ жеріне өттің екен әмияныңды қалтаңа салып қой! Жылтылдатып тиын санап отырғаның бұл елдің әдет-ғұрпына ерсі. Ал мейман боп үйіне келдің екен – асы дайын. Шипалы қымызы және бар..." [1.29]. Иә, қазақ халқының кең қонақжайлығына тәнті болған В.И.Дальдің 1836жылы "Бикей мен Мәулен" повесін орыс тіліне аударып, орыс жұртының оқырмандарының назарына іліккендігін және орыс сынының, В.Г.Белинскийдің жоғары әділ бағасын алғандығын айтады. Бір тамашасы В.И. Дальдың "Бикей мен Мәулен" повесі француз тіліне аударылып, 1845жылы Парижде басылып шықты. Сөйтіп, озық орыс әдебиетінің арқасында шетелдіктер де қазақ халқының өмірімен таныса бастаған еді. Қазақ тақырыбын кең ауқымда қамтыған "Бикей мен Мәулен" повесі арқылы шетелдіктер алыс елдің өмір тіршілігімен, салт-сана, әдет-ғұрпымен, адамдарының қалып-кейпі, іс-әрекеті, мінез-құлқымен танысты. Повесте кедей қызы Мәуленнің еріксіз күйеуге беру салтына ашықтан-ашық қарсы шығу талабы әңгімеленеді. Еті тірі, еңбекқор, сүйкімді Мәулен қалың малға сатып алған сұмырайдың бірнеше әйелінің бірі болудан бас тартып, ата-анасының ырқына көнбестен сүйгеніне ̶ Бикейге тұрмысқы шығады. Екі жастың бұл некесі, бас бостандығына талпынуы ұзаққа созылмайды, Бикй қас қолынан қаза табады, жазықсыз жанды өлтірген жауыздарды жазалауды өтініп, Орынбор губернаторына шағым еткен Мәуленді ешкім тыңдамайды. Сүйенері жоқ жалғыз қалған Мәулен күйзелісте, күңіренуде қаза табады. Сөйтіп, кедей қазақтардың ауыр халі шыншылдықпен бейнеленген. Зерттеуші Сәтбаева сонымен бірге Ушаковтың "Қырғыз-қайсақ" повесі мен Дальдың "Бикей мен Мәулен" шығармасын В.Г.Белинский жоғары бағалағандығын айтады. ""Қырғыз-қайсақ және "Бикей мен Мәулен" повестерінің өткен ғасырда-ақ бірі неміс, екіншісі француз тілдеріне аударылып, Берлин мен Парижде жарық көруі орыс халқы мен қазақ халқының тарихи достығының тамаша бір көрінісі, бұл достық шетелдердің де прогресшіл адамдарының, оқырмандарының назарын аудара бастағанын байқатады"[1.30]. Бұл бір жағынан әдебиетіміздің әлемді аралап, кең дамуы болса, екінші жағынан орыс, еуропа халықтарының мәдениетіміздің қызықтырғаны. Сөзімнің басында айтқандай өркениеттің негізі шығыстан шыққанының бір айғағы. Қазақ жастарының сондай қажырлы, қайтпас, бақыт жолында талай құрбан болған жастардың басынан өткен талай қиыншылығы еуропа жұртшылығын таң қалдырғаны. Екінші жағынан, халықтың сондай көзқарас, менталитетінің бір қиын жағдайға түсуі оларды ойландырды. ХІХ ғасырда қазақ жері, оның тұрғындары тағы бір тың деректерді мәлім еткен кітаптардың бірі –"Орынбордан Бұхарға саяхат". Кітаптың авторы – Бас штабтың офицері, Бұхардағы елшіліктің секретары,елшілікке байланысты зерттеулер жазған – Г.Мейендорф (1798-1865). Ғалым Сәтбаева мынадай дерек келтірген: "Арал теңізі мен ежелгі Яксарттан Шығысқа қарай жайылған далалар арқылы 1820 жылы Орындан Бұхарға саяхат" деп аталған кітабы Парижде жарық көрісімен-ақ тез тарады, ол туралы Россия да хабардар болып, кезінде өте сергек "Московский телеграф" журналы 1826 жылғы 8 санында Г.Мейендорф кітабының негізгі мазмұны туралы мақала басты: "... бұл қызық ғажап саяхаттың көптен күткен суреттемесі Парижде шықты, бұл кітап Москваға әлі жетпей жатыр, кезінде ол туралы толығырақ шолу жасармыз, сондықтан әзірше журналдардағы бізге белгілі кейбір мақалалар бойынша бұл саяхат туралы қысқаша беріп отырмыз"", – деп жазғандығын айтады [2,30]. Түрлі ұлттар арасындағы әдеби байланыс осы халықтардың саяси және әлеуметтік өмірімен тығыз байланыста болып келеді. Бұл байланыс табиға талаптардан келіп туындайды. Себебі, түрлі тарихи оқиғалар негізінде ел мен ел, халық пен халық жақындасып, бірін-бірі танып-біледі, өзара қарым-қатынасқа түседі. Бұл – ешқандай заңдылықтарды қажетсінбейтін, өздігінен жүріп отыратын тарихи процесс. Қай халықтың болмасын өмір тарихында неше алуан тарихи оқиға, жайттардың жатқаны сөзсіз. Осындай оқиғаларды қарастыра отырып, жаңа деректерге, кенеле түсуге болады. Көне оқиғаларды жаңа заман көзқарасы тұрғысынан қарастыру осындай құндылықтарға ие. Кейіннен Г.Мейендорфтың кітабынан тараулар жарияланып онда "Қырғыздардың әдет-ғұрпы мен салттары" деп аталған да онда Сырдария маңын мекендейтін қазақтардың өмірінен едәуір деректер келтіргендігін айтты. Осы Мейендорф кітабының французша баспасы бойынша да, журналдағы орысша нұсқасымен де Шоқан Уәлиханов таныс болған. Шығыс елдері тарихының кейбір мәселелерін сөз ете келіп, Уәлиханов "Буруттар мен үйсіндер туралы этнографиялық заметкаларымды" аяқтай келіп ̶ бұл бүтіндей екі түрлі халықты бір-бірімен шатыстыруға болмайтынын айту қажет деп санаймын. Мұны кезінде Левшин, Мейендорф мырзалар және әсіресе батыл түрде Иакинф атай айтқан болатын, бірақ осы кезге дейін оны ешкім елең қылмады", – деп жазды. Мейендорф кітабының французша басылуынан орысша аударылып "Московский телеграфта" мынадай келтірілген: "Вот киргизская песня, списанная бар. Мейендорфом, она сочинена киргизкою: "Видишь ли ты этот снег? Мое тело белее его!Видишь ли кровь зарезанного барана,текущую по снегу? Мои щеки краснее ее! Перейди эту гору: ты увидишь пень обгорелого дерева ̶ мои волосы чернее его!..." Саяхатшының қазақтың эпостық жырын тыңдағаны, олардың көркемдік қасиеттері әсер еткені, өз жазбаларында кейбір метафора, теңеу, эпитеттерін сақтауға тырысқаны байқалады. Бұл жазба, әрине, қазақ өлеңінің поэтикалық сәнін, әуенін солғын берген. Дегенмен де "Ер Тарғындағы" Ақжүніс айтатын: Қара жерге қар жауар, Қарды көр де етім көр. Қар үстінде қан тамар, Қанды көр де бетім көр, ̶ деп келетін шумақтарды Мейендорф француз оқырмандарына жеткізуге тырысқан. Мейендорф қазақ даласының айлы түнгі суретін бейнелей келіп мал баққан бақташының көңіл-күйін "зарлы әнге салып айтатын мұңды өлеңдер" шығаратынын әсерлі әңгімелейді. Айлы түнде мал баққан бақташының жан күйін саяхатшының әсерлі суреттегені соншалық – сол беттер кейінірек Италияның лирик ақыны Джакомо Леопардиді (1798-1837) қатты толғандырып, оның "Азиядағы көшпелі бақташының түнгі жыры" атты тамаша лирикалық шығармасының тууына себеп болды. Ғалымның айтуынша осы Джакомо Леопардидің шығармалары "Өлеңдер" деген атпен ақынның көзі тірі кезінде екі рет 1831 жылы Флоренцияда және 1835 жылы Неапольде басылып шықты. Италия әдебиеті мен ХІХ ғасыр әдебиеттерінің байланыстар тарихында Джакомо Леопарди шығармашылығының өзіндік үлкен орны бар. Ақынның "Азиядағы көшпелі бақташының түнгі жыры" алғаш рет 1831 жылы Флоренцияда шыққан өлеңдер жинағында басылғаннан бері оның таңдаулы туындыларының қатарында өз елінде де, басқа елдерде басылуларда да қалмай жарияланып келгенін айтады. Мұндай мысалдарды ғалым еңбектерінде көптеп кездеседі. Яғни әлем халықтары сүйіспеншілікпен қарайтындай әдебиетіміз бен мәдениетіміздің тұғыры биік екені тағы да меңзеп тұрғандай. Мұндағы "көшпелі" деп отырғаны даусыз біз, қазақ жері. Ондағы елдің мал шаруасымен айналысатындығы мына өлең жолдары соның айғағы: Не бітіріп аспанда, Айтыңызшы, жүрсіз, Ай? Шығасыз кеш батқанда, Кезесіз жалғыз, үнсіз Ай. Жүруден ылғи бір ізбен Жалықпайсыз, тоймайсыз, Төменде тауды, шың, құзбен Танудағы тағы қоймайсыз. Бақташының халі де Дәл осындай емес пе? Оянып таң сәріде, Айдайды малын белеске. Көрері оның ̶ тек отар, Қорасы, шөбі, жайылым, Көз шырымын кешке алар, Басқа жоқ үміт, қайырым. Бақташыны, сені де Езбей ме бұл жай жаныштап? Жолдардың ұзын, кемі де Бармақшы қайда алыстып?... – деп басталатын бақташының жыры табиғаттың, адам өмірінің талай-талай сырлары туралы толғаныстарға толы. Сонымен бірге тағы да еурпадағы атақты ғалымдардың бірі Александр фон Гумбольдттің зерттеу саяхатында өз еңбегінде көрсеткен. Гумбольдттің каспиий жағасын, Орал, Алтай тауларын аралағындығы, содан кейін "Орталық Азия" атты күрделі еңбек жазғандығы туралы айтады. Азия саяхатында ресми рұқсат алған Гумбольттің сапары туралы толық жазылған есептердің бірінде "Орынбор даласында қазақ билерімен жолығып, әңгімелескені, күрес, ат жарыс мерекесінде болғаны, ұлт ойындарын көргені,олардың ән-жырлары оқымысты немістерге үлкен әсер еткені" туралы хабарды оқимыз. Қазақтың халық ойындары мен әндері өзіне қатты ұнағандығын ғалым зерттеулерінде көрініс тапқан. Сол кезде Ресей қаржы министрі Канкрин мен елші Шеллерге Гумбольдтің жазған хаттарынан көруге болатындығы; "Мұнда... – дейді Гумбольдт, ̶ ат жарыс пен күрестің қызығына белшеден баттық, бір тамашасы – қазақ сұлтандарының қыз-келіншектері қосылып айтқан ән-жыр, қысқасы, қазақ тойында біз уақытты көңілдегідей үлгілі түрде өткіздік. Сіздің империя шегіне тоятын емеспін, Каспий теңізін көрмей, өлетін де емеспін". Енді бірінде осы сапарында аса разы болған ғалым "Менің тыйымсыз өмірімде осы аз уақытта (алты ай) көргендей соншалықты көп байқауларды, идеяларды ешқашан дерлік жинай алған емес едім... Сәулелі, жарқын елестер тәрізді сүйкімді әсерлер деп мен Орынбор даласындағы ат жарыстарды, қазақтың ән-күйімен өткізген музыкалық тойын айтар едім" деп жазды. Демек, ежелгі қазақ жері туралы жалпылама деректік мәліметтер беріп өткен бұл ғалымдардың еңбектері күні бүгін тарихи және ғылыми тұрғыдан өте маңызды деректер болып отыр. Бұл халықтар мен мәдениетттер арасындағы қарым-қатынастың бір үлгісі болып табылады. Ал ХІХ ғасырда әртүрлі елдердің бірін-бірі танып білу тарихында жаңа бетбұрыстар мен соңғы ізденістер белең алды. Көптеген басқа халықтармен қатар поляк әдебиетінде де қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, кескін-кейпі, мақсат-мұраты шыншылдықпен бейнеленген. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|