деонтологическая готовность учителя как фактор усПеХа

390
391
  виталий Александрович сластенин отмечает, что основным компонентом структуры личности учите-
ля  выступает его (учителя) профессионально- педагогическая направленность,  образующая «тот каркас, 
вокруг которого компонуются основные свойства личности учителя» [1].  он отмечает, что проблематич-
но отделить «собственно педагогические качества от других многообразных свойств личности учителя, 
влияющих на успех его деятельности. они проявляются, формируются и развиваются в общей структуре 
свойств, отношений и действий личности учителя как субъекта педагогической деятельности и представ-
ляют собой синтез многообразных способностей, качеств ума, чувств и воли» [1].
в  имеющихся  многочисленных  различных  точках  зрения  отечественных  и  зарубежных  ученых  на 
личность учителя не рассматривается вопрос о состоянии готовности педагога находить пути и спосо-
бы содействия гармоничному развитию личности учащегося, его физическому и психическому здоровью, 
основываясь  на  принципе  «не  навреди».  при  этом  следует  отметить,  что  это  есть  и  состояние  уровня 
осознанности имеющихся знаний, умений, навыков педагога, необходимых для выполнения его професси-
ональных обязанностей в соответствии с деонтологическими принципами. описываемое состояние опре-
деляется нами как деонтологическая готовность педагога. 
Деонтологическая готовность педагога – это состояние готовности сознания учителя, его знаний, уме-
ний, навыков к выполнению образовательной, воспитательной деятельности в соответствии с требовани-
ями профессионального долга. она является неотъемлемой частью его общей готовности, отражающей 
уровень развития профессионального сознания, осознания должного в профессиональной деятельности. 
иначе говоря, это интегративная характеристика личности педагога, включающая в себя научно-теоре-
тическую, методическую и психолого-педагогическую подготовку, а также профессиональные умения и 
профессионально значимые качества личности.
Деонтологическая готовность педагога характеризует уровень развития его профессиональной компе-
тенции, приоритетность ценностных ориентаций, степень усвоения и соблюдения им норм педагогиче-
ской этики, деонтологии, правил социаль ной жизни, конституции и иных законодательных актов. 
Деонтологическая готовность педагога означает не только знание и понимание основ педагогической 
деонтологии, но и осуществление активной работы по ее внедрению в различные сферы учреждений об-
разования. вследствие этого у учителя вырабатывается деонтологический интуитивизм, при котором про-
фессиональный  долг  считается  не  зависящим  от  добра  понятием  или  логически  предшествующим  ему 
(добро состоит в том, чтобы выполнять долг). согласно деонтологическому интуитивизму, нравственные 
обязанности не имеют основания в социальных потребностях, они очевидны сами по себе, вечны и неиз-
менимы.
Другими словами, деонтологическая готовность педагога – это пози тивное профессиональное состоя-
ние сознания учителя в действии (деонтологическое сознание), которое трансформируется в его самосо-
знание. проявлением самосознания учителя является возникновение рефлексии, осознание им мотивов 
своего поведения, понимание профессионального долга. иначе его можно назвать деонтологическим са-
мосознанием педагога.
содержание деонтологического самосознания педагога составляют следующие установки:
- установка на формирование высокой педагогической культуры, преду сматривающая веру в святость 
принципа «не навреди психическому, физическому здоровью ученика!»;
- установка на наличие обостренного чувства справедливости, вы ражающееся  в умении безошибочно, 
объективно оценивать труд, знания учащихся, в умении критически оценить свое и чужое поведение, и в 
самокритичном отношении к собственным дей ствиям;
- установка на формирование общего и специально-профессионального интеллекта, эрудированности, 
оперативной информационной насыщенности не только в узкой сфере своей профессиональной деятель-
ности, но и в смежных с нею областях, овладение пассионарной индукцией (заражением своими идеями, 
настроением других людей), педагогическим мастерством.
будущий педагог в первую очередь должен воспитать в себе такое качество личности как уверенность в 
правильности своих суждений, т.е. у него должны быть выработаны собственные убеждения, которые по-
зволят ему осознанно действовать в соответствии со своими ценностными ориентациями. убеждения, ко-
торые будущий педагог приобретет вследствие деонтологической подготовки, есть наиболее совершенное 
отражение в действительности педагогического сознания, а также его отношения к профессиональному 
долгу. по мнению к.Д.ушинского, учитель должен быть образованным, теоретически подготовленным в 
области педагогики и психологии. но ему недостаточно иметь глубокие знания. он должен быть человеком 
с твердыми, глубокими и последовательными убеждениями. без убеждений нельзя работать с творческим 
вдохновением. «главнейшая дорога человеческого воспитания  есть убеждение, и на убеждение можно 
действовать только убеждением. всякая метода воспитания, как бы она хороша не была, не перешедшая 
в убеждение воспитателя, остается мертвой буквой, не имеющей никакой силы в действительности» [2].
убежденность позволяет поступать учителю не только сознательно, но и добровольно, поскольку чув-
ство долга стало его убеждением и доминирующим мотивом деятельности, и именно это определяет по-
ведение и деятельность учителя в повседневной практической деятельности.
убеждения представляют собой идеи, которыми учитель овладел настолько, что они уже сами владеют 
им и управляют его практическими действиями, его профессиональным поведением.
выработанные в процессе профессиональной деятельности убеждения педагога трасформируются в де-
онтологическое кредо – внутренние убеждения педагога, формирующие его миропонимание, основанное 
на сознании профессионального долга, являющиеся регулятором его поступков.  
Д
еонтологическая готовность педагога служит основой для выработки устойчивого профессионально-
го поведения, которое формируется в зависимости от:
-
степени усвоения основ педагогической деонтологии;
-
степени осознания профессионального долга;
-
специфики профессиональной  деятельности;
-
индивидуальной неповторимости творчества  каждого педагога.
выпадение одного из элементов этой системы («деонтологическое сознание -  деонтологическое само-
сознание - деонтологическое убеждение - деонтологическое кредо») ведет к несформированности деонто-
логической готовности педагога. 
Деонтологическая неготовность педагога проявляется в его непрофессиональном поведении, а именно в:
•  непонимании воспитателем, учителем своего профессионального долга, и, как следствие, неумении 
правильно выстраивать взаимоотношения с воспитанниками, понимать их настроение, мобилизовать 
все свои силы на позитивное развитие их личности;
•  несформированности  профессионального  самосознания,  т.е.  отсутствии  профессиональной 
я-концепции педагога, что приводит к невозможности процесса трансформации профессионально-
деонтологического самосознания в деонтологическое убеждение и кредо. именно деонтологические 
убеждения и кредо  регулируют поведение педагога соответственно принципам педагогической де-
онтологии.
в  истории  педагогики  выделялись  различные  принципы,  которыми  должен  был  руководствоваться 
учитель в своей профессиональной деятельности. Это и общеизвестный классический принцип гиппо-
крата «primum non nocere» - «прежде всего не навреди!», выражающий справедливое с этических позиций 
отношение к человеку. и один из принципов, принятых на vi всемирном конгрессе мировой биоэтики в 
токио: «не только не навреди, а делай благо».
все деонтологические требования к учителю можно рассматривать в рамках двух основных принципов 
[3]:
    1. подчинять свое поведение принципу «не навреди психическому, физическому здоровью учени-
ка!».
    2. способствовать гармоничному, природосообразуюшему развитию ученика. 
осознание учителем своего профессионального долга, наличие у него деонтологической готовности 
есть отражение его объективных обязанностей в идеях, убеждениях, чувствах, привычках, во внутренних 
мотивах профессиональной деятельности и воплощение их в практической повседневной деятельности. 

392
393
у деонтологически подготовленного учителя профессиональный долг становится внутренним нравствен-
ным долгом учителя. 
веления профессионального долга, ставшие внутренними убеждениями учителя, являются определяю-
щим духовным стимулом его деятельности. учитель со сформированными деонтологическими качества-
ми рассматривает свои обязанности в соответствии с профессиональным долгом. при этом сознательное 
начало, регулирующее поведение учителя не противоречит его профессиональным качествам, а напротив 
они дополняют друг друга.
Деонтологическая  готовность  учителя  служит  гарантией  тому,  что  профессиональная  деятельность 
учителя не будет сведена к механическому выполнению его функциональных обязанностей. обязанности, 
ставшие моральным долгом, профессионал выполняет по внутреннему убеждению, без побуждающего 
воздействия извне, действуя при этом сознательно.
таким образом, деонтологическая готовность учителя – определяющая успеха его профессиональной 
деятельности, одно из основных условий эффективности учебно-воспитательного процесса любого об-
разовательного учреждения.
сегодня учитель должен быть личностью, способной к самостоятельному принятию решения, к реф-
лексивному  анализу  собственной  деятельности.  Это  связано  с  тем,  что  обществом  востребован  специ-
алист, готовый к инновационной, социально-значимой и творческой деятельности, готовый осознанно вы-
полнять свой профессиональный долг на благо общества.
использованная литература
1. сластенин в. А. формирование личности учителя советской школы в процессе профессиональной 
подготовки. – москва: просвещение, 1976. 
2. ушинский к. Д. педагогические сочинения: в 6 т. т.2 сост. с.ф. егоров. – м: педагогика, 1984.
3. кертаева г. м. основы педагогической деонтологии. – павлодар: кереку, 2009.
ШығарМаШыл Құзыретті Педагог тұлғасын ҚалыПтастырудың 
Маңыздылығы  
керімбекова Қ.
 Қазақ мемелекеттік қыздар педагогикалық университеті 
Алматы қаласы
Қазақстан Республикасы
аңдатпа
мақалада  шығармашыл  құыретті  педагог  тұлғасын  қалыптастырудың  теориялық  негідері 
қарастырылады.
аннотация
в статье рассматриваются теоретические основы формирования творчески компетентной личности 
учителя.
Abstract
in the article theoretical bases of forming are examined creatively competent to personality of teacher.
Қоғамдық дамудың қазіргі үрдісі өзінің іс-әрекетін тиімді жоспарлай алатын, танымдық қызметінде 
алынған білімді орынды пайдалана білетін, түпкі нәтижеге жету үшін әр түрлі топтардағы адамдармен 
тиімді қарым-қатынас диалогіне түсе алатын білімді  тұлғаны тәрбелеу мәселесін қойып отыр.  
Қазақстан республикасының «білім туралы» Заңында «білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық 
және  жалпы  адамзаттық  құндылықтар,  ғылым  мен  практика  жетістіктері    негізінде  жеке  адамды 
қалыптастыруға, дамытуға және кәсіпік шыңдауға бағытталған сапалы білім үшін қажетті жағдайлар 
жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен 
салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы 
ой-өрісін байыту» деп атап көрсетілген [1]. Аталған міндетттерді жүзеге асыру үшін оқытудың жаңа 
технологияларын енгізу және тиімді пайдалану секілді мәселелерді анықтап алу, білім беру жүйесіндегі 
басты ұстаным ретінде әркімнің өзінің білім алуға деген жеке әлеуетін қоғамда барынша пайдалануға 
көмектесетін оқыту жүйесін дамытуды қамтамасыз етуді көздейді. 
бүгінгі таңда жалпы орта білім беруді жетілдірудің негізінде құзыретттілік тәсілді  алу ұсынылып 
жүр. Қазақстан республикасы 2015  жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында да білімге 
бағытталған  мазмұнды  құзыретттілік,  яғни  нәтижеге  бағдарланған  білім  мазмұнына  алмастыру 
қажеттілігі  көрсетілген  [2].  сапалы  білім  алған,  танымдылығы  жоғары,  құзыретті,  бәсекелестіктің 
қайсыбір мықты тегеурініне төтеп бере алатын оқушылар ғана болашақтың кілтін аша алады. еліміздің 
жаһандық дүниеде даралануы білімді, жігерлі, ұлттық санасы рухани бай жас ұрпақ  арқылы іске асады.
«Құзыреттілік» термині «білім», «білік» және «дағды» сияқты ұғымдарды қамтиды. Құзыреттілік 
оқыту нәтижесін (білім және білік) ғана емес, сонымен бірге ол оқушылырдың шығармашылық іс-әрекет 
тәжірибесі мен құндылық бағдарларының жүйесін де көрсетеді. 
Құзыреттілік  –  бұл  алынған  білімдер  мен  біліктерді  іс-жүзінде,  күнделікті  өмірде  қандай  да  бір 
практикалық және теориялық мәселелерді шешуге  қолдана алу қабілеттілігі [3]. ол, ең әуелі мектептегі 
оқыту  үрдісінде  қалыптасады.  сонымен,  оқытудағы  құзіреттілік  тәсіл  білім  беру  нәтижесі  ретіндегі 
оқыту сапасын қамтамасыз етеді, ал ол өз кезегінде кешенді әдіс-тәсілдерді жүзеге асыруды, мектептегі 
оқыту сапасын бағалаудың біртұтас жүйесін құруды талап етеді. Демек «құзырет» және «құзыреттілік» 
ұғымдарын мектептегі педагогикалық тәрибеге енгізу білім берудің мазмұны мен әдістерін өзгертуді, 
іс-әрекет түрлерін нақтылауды талап етеді.
Құзыреттілік тәсіл бірінші орынға оқушының хабардарлығын емес, нақты құбылыстарды танып білу 
мен  түсіндіруде;  қазіргі  заманғы  техника  мен  технологияны  игеруде;  практикалық  өмірде;  мамандық 
таңдау  кезінде  өзінің  кәсіби  білім  алуға  дайындығын  бағалауда;  еңбек  нарығын  бағдарлау  қажет 
болғанда; өмірден өз орнын анықтауға;  өмір салтын, кикілжіңдерді шешу тәсілдерін таңдауға байла-
нысты мәселелерді шешу қажет болғанда туындайтын өмірлік мәні бар мәселелерді шешу біліктілігін 
шығарады.
«Құзырлылық», «құзыр» ұғымдарының қолданыстағы білім, білік, дағдыдан айырмасы төмендегідей 
ажыратылады:
 - білімнен айырмасы – қызмет жөніндегі ақпараттық сипатта емес, өнімді қызмет формасы түрінде 
байқалады.
-  дағдыдан  айырмасы  –  оқыған  материалды  топтастыра,  құбылыстарды,  заңдылықтарды 
шығармашылықпен пайдалана отырып өзгерте алатын саналы қызмет.
- біліктіліктен айырмасы – дағдыға автоматты түрде жету немесе алмастыру емес, керісінше бірнеше 
пән дағдыларын кіріктіру, жалпы қызмет негіздерін сезіну.
Қазіргі  кездегі  білім  берудегі  мұғалімнің  мақсаты  білім  мазмұнын  игеруге  және  оны  өзінің  жеке 
білімдік капиталына енгізуге арналған ақпараттық ортадағы берілген мүмкіндіктерді қолдану болып 
саналады. мына заманда біздің оқушылардың алдына қойылатын талаптар да күннен-күнге, жылдан-
жылға өсуде. Заман талабы оқушылардың бойында түйінді құзыреттіліктерді қалыптастыру болып та-
былады. 
білім  беру  жүйесінде  оқушының  бойында  коммуникативтік  құзыреттілікті  қалыптастыруда 
ақпараттық-коммуникативтік  технологияның  рөлі  ерекше.  бұл  технологияны  қолдану  оқушылардың 
қызығушылығы  мен  белсенділігін  және  жұмыс  істеу  шеберлігі  мен  қабілеттіліктерін  арттырады. 
бағдарламаны жақсы меңгеруге, өз жұмысын жоспарлауға, өз бетімен жұмыс істеуге үйретеді. оқушының 
қазіргі заман талабына сай білім алуына, білім сапасына тікелей әсер ететіндер –  ақпараттық  құралдар.

394
395
Ахмет байтұрсынұлы айтқандай: « мұғалім әрдайым ізденісте болса ғана шәкірт жанына нұр құя 
алады.»  мұғалімнің  ізденісі,  жан-жақтылығы  айтылып  кеткен  құзыреттілік  арқылы    айқындалады. 
Құзыреттіліктің мазмұны жеке кәсіптік, интегралдық сипаттама ретінде төмендегі қызметтерді жүзеге 
асырумен  анықталады: болжау, ұйымдастыру, бақылау, реттеу, үйлестіру, сәйкестендіру, белсенділігін 
арттыру, зерттеу. 
оқыту формасында оқушының өз еркімен білім алуына, материалды ойлау қабілетіне бағыттауға, 
оқытуды жаттанды түрде емес, шығармашылықпен меңгертуге көңіл бөлу қажет. оқушы қиялы жүйрік, 
жан дүниесі нәзік, өзін қызықтырған істе белсенді, ақыл-қабілеті дамыған, сондықтан шығармашылық 
оған  шын  ләззат,  қуаныш  сезімін  әкелуі  тиіс.  оқушылардың  шығармашылығын  дамыту  жолдарын 
ақпараттық және коммуникативтік құзыретіліктер арқылы іске асыруға болады.
Ақпараттық  құзыреттілік  арқылы  нақты  объектілер    көмегімен  қажетті  ақпаратты  іздеу,  талдап 
таңдап  (іріктеп)  алу,  ұйымдастыру,  түрлендіру,сақтау  және  ақпаратты  беру  біліктері  қалыптасады. 
бұл  құзыреттілік  оқушының  оқу  пәндеріндегі  және  білім  аймақтарындағы,  сонымен  бірге  қоршаған 
дүниедегі ақпараттармен жұмыс істей білу дағдыларын қамтамасыз етеді.
коммуникативтік  құзыреттілік  –    қажетті    тілдерді,  қоршаған  адамдармен  және  оқиғалармен 
әрекеттестікте болу тәсілдерін білуді, топта жұмыс жасау дағдыларын, ұжымдағы әр түрлі әлеуметтік 
рөлдерді  меңгеруді қамтиды. оқушы хат жаза, анкета толтыра, арыз жаза, сұрақ қоя, пікір таластыра 
т.б. білуі тиіс. бұл құзыреттілікті оқу үрдісінде игеру үшін коммуникациялардың нақты нысаналарының 
қажетті және жеткілікті саны және олармен жұмыс тәсілі белгіленуі тиіс.
Қазіргі кезеңдегі шебер мұғалімнің міндеті – оқытудың шығармашылық сипатын күшейту, ақпаратты, 
коммуникативті және өзінің деңгейінде кез келген проблемаларды шеше алатын шығармашыл оқушы 
тұлғсын қалыптастыру. Құзырлылық – оқушы іс-әрекетінің сапасынан көрінетін білім нәтижесі [4]. 
оқушыларды  шығармашылыққа  бағыттау  мынадай  мәселелерді  қарастыруы  тиіс:  бағдарламалық-
мотивациялық; ізденушілік-зерттеушілік; тәжірибелік; рефлексиялық- бағалаушылық.
бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана 
емес,  шығармашылық  бағытта  жұмыс  істейтін,  тың  жаңалықтар  ашатын,  біртума  ойлау  қабілетімен 
ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. бұл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін 
дамытуда маңызды мәселе.
ғылыми  зерттеулерге  сүйенер  болсақ,  оқушы  шығармашылығын  дамытуда  «шығармашылық  тап-
сырмалар» атауы педагогикада белгілі екі құрамдас бөліктен тұрады.
шығармашылықты,
- біріншіден, оқушылар дербес, өз бетімен ойдан жаңаны құрастырады,
- екіншіден, жағдай тудырушы материалдар даярлап, шығармашылыққа икемдейтін ересек адамның 
қатысуы арқылы қарастырылады [5].
педагогке жауапкершілік жүктеледі, жұмыс нәтижесі оның іскерлігіне  байланысты.
шығармашылыққа баулу шәкірт бойындағы талант көзін ашып, тілін байытып, қиялын ұштау мен өз 
бетінше ізденуге зор әсерін тигізбек.
оқушыларды  келесі жұмыстар арқылы шығармашылыққа баулуға болады деп есептеймін: сюжетті 
сурет  бойынша  әңгіме  жазу;  жыл  мезгілдерін,  табиғат  көріністерін  көркем  тілмен  суреттеу;  нақыл 
сөздердің мәнін ашу; мақал-мәтелдер негізінде әңгіме жазу; жұмбақ, жаңылтпаш, бейнесөз құрастыру; 
өз сыныптастарының (т.б.) портретін суреттеу, мінездеме беру; автордың идеясын өз идеясымен өрбітіп 
жазу;  өлең  құрастыру;  жансыз  нәрселерді  жандандырып  әңгіме,  ертегі  жазу;  еркін  тақырыптарға 
шығарма, ойтолғау, эссе жазу; ұжым болып ертегі құрастыру; ұлы адамдар өміріне байланысты сұрақтар 
беріп,  пікір  айту;  ақын-жазушылар  шығармалары  бойынша  пікір  алмасу;  оқыған  кітаптары  бойынша 
ойтолғау жазу; қоғамдағы әр түрлі өзгерістерге байланысты пікір айту; баспасөз материалдары бойынша 
пікір айту; өлеңді қара сөзге айналдырып мәтін құрау; ақпарат құралдарын пайдалана отырып, рефе-
рат, баяндама жазу; іс қағаздары үлгілерін жаздыру; тақырыпқа сай диалог, монолог жаздыру; оқиғаға 
қатысты өз ойларын айту; автордың көзқарасы туралы айта білу; көркем туындыны талдау, салыстыру, 
қорыту, шешім көрсету т.б.
Қазір  ғалымдардың  зерттеулерінде  құзырлықты  қалыптастыру  білім  беру  мазмұны  құралдары 
арқылы жүзеге асатыны,  осыдан келіп оқушының қабілеттілігі дамитыны және күнделікті өмірдегі шы-
найы проблемаларды – тұрмыстық мәселелерден бастап, өндірістік және әлеуметтік мәселелерді шешу 
мүмкіндіктері пайда болатындығына баса назар аударылып отыр.
әр күні өзгеріске толы бүгінгі жауапты кезеңде замана көшінен қалып қоймай уақыт талабына сай 
ертеңгі  болашақ  жас  ұрпақты  білімді  етіп  тәрбиелеу  ұстаздарға  зор  жауапкершілікті  жүктейді.  ол 
мұғалімнен үздіксіз ізденуді , өз білімін үнемі жетілдіріп отыруды талап етеді. Өйткені еліміздің ертеңі 
жас ұрпақтың қолында. мұғалімнің шеберлігі мен жетістігі – сапалы білім және жақсы тәрбие алған 
шәкіртінде. оқушы шығармашылығын дамыту ісі үздіксіз жүргізіле бермек.  бұл қоғам талабына сай 
туындайтын қажеттілік. 
Қазіргі мұғалімнің іс-әрекеті белгілі бір құқықтар мен міндеттерді орындаумен ұштастырылады.
мұғалімнің өз саласы бойынша сәйкес теориялық және практикалық білімі, кәсіби құзыреттілігі,  
оқытудың  сәйкес  дағдылары  болуы  тиіс,  оқушыларды  мемлекеттік  стандарт  талаптарына  сәйкес  
оқытудың сапасымен қамтамасыз етуі тиіс, оқушыларды биік өнегелілік рухында тәрбиелеуге, ата-ана-
ларын  сыйлауға,  ұлттық-мәдени  құндылықтарды  құрметтеуге,  қоршаған  ортаны  сақтауға  тәрбиелеуі 
тиіс, оқу-тәрбие процесіне экологияландыру ұстанымын енгізуі тиіс. бұдан басқа, мұғалім оқушылардың 
бойында өмір сүру дағдыларын, құзыреттіліктерді, шығармашылық қабілеттерін дамытуы тиіс, үнемі 
өзінің кәсіби шеберлігін шыңдап отыруы қажет. мұғалім педагогикалық  әдеп  нормаларын сақтауы 
тиіс және терең өнегелі тұлға болуы тиіс, оқушылардың және ата-аналардың абыройы мен ар-намысын 
сыйлауы тиіс.
әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан республикасының «білім туралы» Заңы. – Алматы. 2007
2. Қазақстан республикасының 2011 -2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.
3. бұлақбаева м.к. жоғары білім жүйесіндегі шығармашылық әлеует //монография. – Алматы, 2010. 
– 224 б.
4. б.А.тұрғанбекова «мұғалімнің шығармашылық әлеуетін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту: 
теория және тәжірибе»  Алматы-2005
5. к.Құдайбергенова «Құзырлылық – тұлға дамуының сапалық критерийі» 

жүктеу/скачать 4,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: