Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
| Б і р і күйгенін кө р с е, өзгелері соны арашаламақ боп ысылдап отқа атылады (Мұқанов). Қатар алысқан өзге жолдас- тарынан бұрын орталық газеттерде іліккеннен қысылып біреуі отырса, біреуі мені тезірек орталық газеттерге бассын д е п т ұ р ғ а н д а й (Мүсірепов). К ү ш і ң т а с ы - с а, ж ұ м ы с т а т асып жатыр (Мұстафин).
Бұл сөйлемдерде бірі — өзгелері, біреуі — біреуі, күшің — жұ-мыс сөздері бастауыш болып айтылумен бірге өз ара іліктесе жұмсалып тұр. Бастауыш кейде матаса байланысқан сөз тізбегімен де беріледі: М а й б а с а р с ә л е м і б і р к е л с е, соған ілесе Ж і г і т е к- т і ң бұл ж а у а б ы және келді. Құнанбай баласында сенің кегің б о л с а, б і з д і ң д е өшіміз б а р (Әуезов). Кейде мұндай сөйлемдерде бастауыш сөздерінің жұптаса айты-луынан басқа кейбір тұрлаусыз мүшелердің де ыңғайласа, іліктесе қолданылуы кеңінен орын алып отырады. Мұндайда олар бірыңғай түрде септік жалғауларының бірінде тұрады да, сөйлем мүшесі жағынан, көбінесе, толықтауыш болып келеді. Екі жақ компонент-тердің баяндауыштары, көбінесе, бір сөздің қайталанып айтылуы-мен болады. Мұндай іліктесе айтылған сөйлемдерді өз ара байла-ныстыруда шартты рай тұлғасының қызметін ерекше атай кеткен жөн. Құсбегілер оны а ң ғ а ж і б е р с е, -біздің «бүркітшілер» шах- таны қиратуға жіберді. Ж аңа жұмысшылар бұлардың аузына қараса, бұлар президиумдағы Е р м е к к е қарайды (Мұстафин). Жақыпбек шәкірттерге тамашалап қ а р а с а, Б ану Жақыпбекке тамашалай қ а р а й д ы (Иманжанов). Б у р а салттыларды ұ т - с а, машина б у р а н ы ұ т т ы (Мұқанов). А л м а оның ж ү з і н к ө р у г е құмартса, Ж о м а р т оның қүлімдеген көзін к ө р у г е құмартты. (Мұстафин). А с т ы н а н қара-көк а р ғ ы м а ғ ы түс- песе, қолынан ырғай сапты дырау қамшысы тү с к е н е м е с (Мүсірепов). Іліктес мәнде айтылған ыңғайлас бағыныңқы сөйлем -п формант- ты көсемше арқылы да жасалады. 218 Далада тықыр б і л і н і п, сықырлап есік ашылды. Көз адырайып, аузы ашылып, тісі ақсиып жатыр екен (Майлин).Көп бастар ш ұ л- ғ ы с ы п, көп сақалдар шошаңдасып қалды. Құлақтары қызары-сып, мұрындары сұрланып барады (Мүсірепов). 2) К е з е к т е с. Шартты рай тұлғасы арқылы байланысқан кейбір жай сөйлемдер оқиға, әрекеттің бірінен соң бірінің кезектесіп болғандығын көрсетеді. Мұндайда олардың құрамында жұптаса айтылған мезгіл мәндес пысықтауыш сөздер болады. Б ұ р ы н кейбір балалық мінездері байқалса, е н д і ә р міне-зінен, тұлғасынан бойжеткендік байқалады (Мұстафин). Ж а з ғ ы-т ұ р ы м ғ ы т ұ р м ы с екпіндетіп жан қыздырып қосылып салынған көп кернейдің күйіндей болса, қазіргі күзгі салымғы тұрмыс көркем скрипканың яки нәзік қылды қобыздың сызылған сарынындай (Сейфуллин). Б ұ л к ү н г е ш е й і н балаларыңыз Қазақстанға ғана даңқты, кісі болса, енді оларды бүкіл Совет Ота-ны білетін болады. (Мұқанов). Ғасырлар бойы қараңғы далаға Октябрь таңы атса, енді міне күні де шықты (Мұстафин). 3) С а л ы с т ы р м а л ы. Мұндай да бағыныңқы, басыңқы компо-ненттерде хабарланған оқиға, әрекеттер бір-бірімен өз ара салысты-рыла айтылады. Жылқының мазасын бөгелек қ а н д а й к е т і р с е, бұл ұйым-дар байдың мазасын с о н д а й к е т і р і п к е л е д і (Мұстафин). Мұнда басыңқы сөйлемдегі арнаулы ұйымдардың байдың мазасын алуы бағыныңқыдағы жылқының мазасын бөгелектің алуымен өз ара салыстырылып айтылып тұр. Жоғарыдағы тәріздес сөйлемдер әдеби тілімізде көптеп кездеседі, сондықтан да бұларды жеке бағыныңқының бір түрі етіп (салыстыр-малы) алуға да болатын сияқты. Алайда осы мәнде жұмсалған сөй-лемнің құрылысы бастапқы екі түрге (іліктес, кезектес) ұқсас, соны-мен қатар, мұнда да екі жай сөйлемдер арасында бір-бірімен ыңғайласа айтылу дәрежесі бар. Осыған орай, бұл сияқты сөйлем-дерді де ыңғайлас бағыныңқының аясында қараған дұрыс. Салыстырма мәніндегі ыңғайлас бағыныңқы сөйлемнің құрамын-да айтылатын жұп сөздер әр алуан болады, соларға сай объектілер арасындағы салыстырмалық дәреженің көрінісі де әр қилы құбылып отырады. Мына сөйлемдерді қараңыз: 1. Көмір мәселесі қандай зор б о л с а, сол көмірді беретін жұмысшыларды жабдықтау мәселесі де сондай з о р. 2. Н а д а н М а л қ а р ескі әдетімен е л ді қ о р қ ы т ы п ұ с т а м а қ б о л- с а, залым Ш ә к е н д е р а л д а п ұ с т а м а қ (Мұстафин). 3. Жа-сырылған азық-түліктерінің табылуы осындай қиындыққа түссе, жасырылмаған азық-түліктерді алу о д а н д а қиын 6 о л д ы (Мұқанов). Бұл үш сөйлемнің де синтаксистік компоненттері бір-бірімен өз ара салыстырыла айтылып тұр, алайда бұл салыстырылу әр түрлі дәрежеде көрінген. Алғашқы сөйлемде компоненттер арасындағы салыстырмалы мән өз ара бір шамада, тепе-тең түрде болса, екінші-сінде — керісінше, әр түрде келіп тұр. Ал, үшінші сөйлемде салыстырылу мәні бір-бірінен асырыла, үстемелей айтылған. Осыған байланысты, салыстырма мәнді ыңғайлас бағыныңқы сөйлемнің өзі үш түрлі дәрежеде қарастырылады. а)Теңдестік дәреже. Мұнда, жоғарыда айтқанымыздай, компоненттер арасындағы болатын салыстырмалық белгі бірдей дә-режеде, өзара тең түрде болып отырады. Мұндай қасиет б а ғ ы -н ы ң қ ы д а қандай, қалай, қанша, басыңқыда сондай, солай, сон-ша есімдіктерінің қолданылуынан айқын көрінеді. 219 жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|