Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем
- АРАЛАС Қ ¥РМАЛАС
| Ажары қ а н д а й б о л с а, ақылы д а с о н д а й (Майлин). Қазірде А б а й к ө ң і л і қ а н д а й с а л қ ы н б о л с а, Д і л д а д а с о н д а й с а л қ ы н. Күнтудың болыс болып шығуы — Құнанбай балаларна қаншалық ойда жоқ сұмдық б о л с а, ояздың өзіне де соншалық ж а т көрінген (Әуезов). Гүлнарды бірінші көргенде Байжанның к ө ң і л і қ а н д а й а у с а, сол көргенде Гүлнардың д а көңілі с о н д а й а у ғ а н е д і (Мұқанов). Д а л а қ а н д а й к ө ң і л с і з б о л с а, үйдегілер д е с о н д а й көңілсіз. Келіншек қ а н ш а қызықты б о л с а, о с ы ү й д і ң к ө р- к і д е с о н д а й қызықты (Мұстафин). Дәрігерлер адамның ауруын білуге қандай құмар болса, м е н қыздардың сырын б і л у- г е с о н д а й құмармын (Әбішев).
ә) Әр турлі дәреже. Мұнда компоненттер арасындағы оқиға, әрекеттердің өз ара салыстырыла айтылуы жоғарыдағыдай біркелкі, тепе-тең турде болмай, әр түрлі дәрежеде болып отырады, Соған орай, бағыныңқы, басыңқы компоненттерде әр турде салыстырыла айтылған сөздер қолданылады. Арқаның масасының шаққаны. бүргенікіндей болса, Сырдың масасының шаққаны — бүйінікіндей (Мұқанов). Бұл сөйлемде екі турлі масаның шағуы өз ара салыстырылып тұр. Ол салыстырылу әр дәрежеде: біреуінің шаққаны екіншісінікіндей емес, тіптен басқаша. Біреуінің шаққаны бургенікіндей болса екінішсінікі — буйінікіндей. Мына төмендегі сөйлемдерде де объектілер арасындағы салысты-рылу әр дәрежеде болып тұр: Үлкендер пұшпақ т ы м а қ к и с е, соңгы жылдарда бозбаланың к ө б і осындай тү л к і т ы м а қ қ а а у ы с қ а н е д і. С е н т і л- м е н а й т с а ң, мен д і л м е н, ж ү р е к п е н а й т т ы м (Әуезов). Мына ж е р і ж а з ы қ б о л с а, ана ж е р і белестенген қ ұ м (Мұқанов). О з ы қ елдердің ө м і р і т а р м а -ғ ы к ө п, құймасы к ө п ө з е н с и я қ т ы б о л с а, б ұ л е л д ің ө м і р і о й д ы м-о й д ы м ш а л ш ы қ т а й, т а я з д а, к ө л е м-с і з д е (Мусірепов). Біреулер ыстықтап к ө й л е к-д а м б а л ш а ң, ж а л а ң а я қ н е қ о ң ы л т а я қ кебісшең ж ү р с е, е н д і біреулер ыстық өтпесін деп, с а п т а м а е т і г і н, ш и д е м к ү- п і, с е ң с е ң т ы м а ғ ы н к и і п а л ғ а н (Мұстафин). б) Үстемелі дәреже. Кейде бағыныңқыдағы амалдан басыңқыдағы амал асыра, кушейтіле, үстемелей айтылып тұрады. Мұндайда басыңқы сөйлем құрамында, көбінесе, одан да кушейткіш үстеуі қолданылады. Аудан мың ц е н т н е р жоспар берсе, біз екі мың ц е н т н е р қып қабылдайтын болдық (Майлин). Біржола ұмыту қандай қ и- ы н б о л с а, аз уақытта ысырып қоя тұру о д а н д а қиын (Мүсірепов). Стаханов жер жузілік р е к о р д ж а с а с а, Әкімдер о д а н д а а с т ы (Мұстафин). Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем Біздің жоғарыда талдаған сабақтас құрмаластармыздың көпшілігі екі жай сөйлемнен (бірі — бағыныңқы, екіншісі — басыңқы) құ-ралған. Соған орай олар біршің мазмұның екіншісі түрлі жақтардан айқындауда сабақтас сөйлемнің әр түрін жасап тұрады. Тілімізде қолданылатын сабақтас сөйлемнің құрамдық аумағы осы көлемде қала бермей, кейде ол кеңейіп те отырады. Мұндайда сабақтас құрмалас прозалық шығармаларда, көбінесе, уш, кейде төрт 220 сөйлемнен тұрса, поэзияда — одан да кеп санда кездесе береді. Қайсысында да болмасын басыңқы компонент біреу-ақ болады да, қалғандарының барлығы бағыныңқы болады. Бұл ретте бірнеше бағыныңқы сөйлемдердің басыңқымен байланысу жолы да әр түрлі болып келеді: бірінде әрбір бағыныңқы сөйлемдер басыңқыға өз беттерімен тікелей, жекелей байланыса алса, екіншісінде бағының-қылар өз ара бір-бірімен байланысып қана өз басыңқысымен үйлесе алады. Соңғысында алғашқы бағыныңқы сөйлемдер өз басыңқысы-мен тек ең соңғы бағыныңқы арқылы байланысып тұрады. Сондықтан да байланысудың бұл түрі бағыныңқылардың бір-бірімен өз ара сатылауы арқылы болады. Осы айтылғанға сай мына сөйлемдерді талдап көрейік. 1. Бірақ қолма-қол жерден айрылғанын өзгелер мазақ етер деп ойлап, ананың қарасы ұзағанша, ө т і р і к сезбеген к і с і б о л ы п іркіліп қалған. 2. Терезенің түбінен қатты жүрген аттылар өтіп, ауыл иті шабалаңдай үріп қоя бергенде, ү й д е г і ш ешелер о я у е д і (Әуезов). Алғашқы сөйлемнің әрбір бағыныңқысын өз ара жекелей басыңқымен қосып айта беруге болады: Бірақ қолма-қол жерден айрылғанын өзгелер мазақ етер деп ойлап, ө т і р і к сезбеген к і с і б о л ы п і р к і л і п қ а л ғ а н. Ананың қарасы ұзағанша, ө т і р і к сезбеген к і с і б о л ы п і р к і л і п қ а л ғ а н. Ал, екінші сөйлем бағыныңқыларының байланысу жолынан мұндай қасиет табылмайды, сондықтан да алғашқы бағыныңқыларды (кейінгісінен басқасын) басыңқымен қосып айтуға болмайды. Көп бағыныңқылы сабақтастардың өз ара байланысу жолындағы осындай ерекшеліктерді ескере отырып, оларды екі топқа жіктеуге болады: біріңғай бағыныңқылы сабақтас сөйлем, сатылай бағыныңқылы сабақтас сөйлем. I. Бірыңғай бағыныңқылы сабақтас сөйлем. Көп бағыныңқылы сабақтастың бұл түрінде, жоғарыда айтқанымыздай, әрбір бағыныңқы сөйлем өз басыңқысымен тікелей, жеке-жеке байланыса алады. Басқаша айтқанда, бірнеше бағыныңқылардың сөйлемді аяқтаушы басыңқы компонентке бағынуы өз ара бірыңғай дәрежеде болады. Бүл ретте бағыныңқы сөйлем баяндауыштары б і р ы ң ғ а й бір тұлғада да, әр түрлі тұлғада да тұра беруі мүмкін. Түсі с ұ р л а н ы п, екі танауы желбірей түсіп, тентек көздері жиреніш отын шашып отыр. Денесі ә л с і р е п, сүлдері құрыған-дай б о л ы п, зорға келіп арбаға мінді (Әуезов). Мал қораларында да су өзі келіп, сиыр өзі сауылып, бақылап басқарған бірен-саран адамдар ғана жүр. Көрік өзі қызып, балға өзі соғылып, жалғыз ұста қызыл ұшқынды бұрқыратып тұр (Мұстафин). Бұл сөйлемдердің бағыныңқысының баяндауышы бірыңғай түрде көсемше мен есімше тұлғасында келген де, әрқайсысы мағыналық жағынан басыңқымен жымдаса үйлесе айтылған. Ал, бағыныңқы-лардың баяндауышы әр тұлғамен берілгенде, олардың басыңқымен байланысуы, жоғарыдағы сөйлемдердегідей, тікелей болса да, мағыналық жымдастықтары жағынан аз да болса солғындық байқалады. Мына бір сөйлемді талдап көрейік: Тек бір тар жерге үшеуі бірдей қарбаласып, қақтығып қ а л ғ а н д ы қ т а н, алдыңғы екі ешкі с е к і р і п кеткенде, қос мүйізі шаңырақтай қартаң құлжа енді секіргелі қамданған еді (Әуезов). Мұндағы екі бағыныңқы сөйлемдердің әрқайсысын басыңқымен жекелей қосып айта беруге болады. Алайда бұдан басыңқыдағы қимыл, әрекеттің мазмұны толық ашыла қоймайды. 221 Осы сөйлемдегі негізгі ой — қартаң құлжаның секіруге қамдануы болса, соған түрткі болған жайлардың себептері алдыңғы бағының-қыларда саралай айтылған. Сондықтан да мұндайда бағыныңқылар-ды тізбектей айту арқылы мағыналық жағынан толық жымдасқан бір бүтін сөйлемді түсінетін боламыз. Мына төмендегі сөйлем бағының-қыларының баяндауышы да, жоғарыдағыдай, әр тұлғада келіп, өзде-ріне ортақ басыңқымен тікелей, өз ара тура байланыста айтылған. Соған қарамастан әрбір бағыныңқының өз ара қосыла келіп, топтаса шоғырлануы — басыңқы сөйлемде хабарланган ойдың түрлі жақтан айқындалуын, сонымен қатар, өздерінің (бағыныңқылардың) бір-біріне деген аз да болса мағыналық тәуелдігін көрсетеді. Қараңғы бөлмеден қомағай көз қадала қарағанда, жалғыз келген жігіттің ақ жағасын к ө р і п, жүрегі лүпілдеп соғып кетті, Жүргіншілер бейіттің жанына келіп т о қ т а ғ а н с о ң, Ісләм жолдасын т а с т а п, өзі арбадан түсіп бейіттің ішіне кірді. Осындай көп себептер қамшы б о л ы п, көп ел соңына түсіп і з - д е г е н с о ң, байларды босатып алған (Әуезов). Ертеңінде тұрсақ, жел басылып, бұлт ашылып, маужыраған бір әдемі күн басталыпты (Мұқанов). Жиын есіне түскенде, бетінен оты шықса да, мұғалімнің сөзіне көнбесіне Бектайдың шарасы болмады (Иманжанов). Сөйтіп, көп бағыныңқылы сабақтастың бірыңғай байланысу тү-рінде басыңқыға деген қарым-қатынас өзіндік түрде, жекелей ыңғай-да бола береді. Бұл ретте бағыныңқы сөйлем баяндауыштары бір түрлі тұлғамен де, әр түрлі тұлғамен де келе алады. Алғашқысында әрбір бағыныңқының басыңқымен мағыналық байланысы күшті жымдасып айтылса, соңғысында — солғынырақ болады. Сондықтан да мұнда бағыныңқылардың бойынан өзаралық мағыналық байланыс сезіліп тұрады. II. Сатылы бағыныңқылы сабақтас сөйлем. Мұнда әрбір жеке бағыныңқы сөйлем өз бетімен тікелей де тура басыңқы компонент-пен байланыса алмайды. Басыңқымен мағыналық байланыстың болуы үшін алдыңғы бағыныңқы сөйлемдер бір-бірімен өз ара сатылай жалғасуы (біріншісі екіншісімен, екіншісі үшіншісімен... ең соңғысы басыңқысымен) қажет. Бұлай болмаған күнде бағыныңқы-лардың өз ара үйлесе айтылуы жүзеге аспаған да болар еді. Бағыныңқы сөйлемнің ең соңғысы өзінен бұрынғыларды жетектеп, бір жерге шоғырландырады да, оларды өзі арқылы басыңқымен ты-ғыз мағыналық қарым-қатынасқа түсіреді. Сондықтан да сатылай байланысу түрінде ең соңғы бағыныңқы компонент бірден-бір шешуші роль атқарады. Ол өзінен бұрынғы бағыныңқыларды басыңқымен байланыстыруда аралық дәнекер қызметіне ие болып тұрады. Сөйтіп, көп бағыныңқылы сабақтастың осы түрінде басыңқымен тұлғалық, мағыналық жағынан үйлесе айтылу әрбір жеке бағыныңқының өзі арқылы болмай, олардың өз ара бір-бірімен сатылай айтылуы негізінде жүзеге асады. Бұл айтылғандарды мына төмендегі сөйлемдерден айқын байқауға болады. Қар к е т і п, көк алғаш тебіндеп ш ы ғ ы п, жер д е г д и бастағанда, Құнанбай Қарқаралыдан шығып Тобықтыға қайтты. ¥сақ балалардың көпшілігі жеке-жеке тайға мініп, бірен-саранда-ры екі-екіден м і н г е с і п а л ы п, Абайларға і л е с е шыққанда, жұрттың бәрінің артында қалған Оспан болды (Әуезов). Күз жаң-быр көп болғандықтан, жер қатты к ө к т е п, салқын ауада көкке мамырлап тойған мал, біреу қасына келіп құрықпен жасқамаса, орнынан қ о з ғ а л м а й д ы. Ашу кернегеп оның бет-аузы қ ы б ы р л а п, денесі қалшылдап к е т к е н д і к т е н, отырғандар одан әрі сөз таластырмады (Мұқанов). 222 АРАЛАС Қ¥РМАЛАС СӨЙЛЕМ Құрмалас сөйлем құрамына енген жай сөйлемдер, жоғарыда ай-тылғандардай, өз ара әрдайым не бірыңғай салаласа, не бірыңғай сабақтаса байланысып отырмайды. Көп жағдайда құрмаласудың осы екі тәсілінің (салаласу мен сабақтасу тәсілдері) бір сөйлем ішінде қа-тарымен келе беретіні болады. Мысалы: Қарағандының қары биыл бұрқан-тарқан қауырт еріп еді, сай-салалар суға толып, қырдың тентек өзендері сақылдап тасығалы. кемерлеп тұр. Түн бойы жазғандарын хатшыға көшіртіп алып, Ушаков қайта оқып шығып еді, толып жатқан қайшылықтар бар екен. Бүгін жұмысқа кім шықпай қалса, соны көнбегенге санаймын да, бүгіннек бастап есебін беріп, босатып жіберем (Мүсірепов). Көзін сәулеге үйреткен Асқар терезеден қараса, аспан айнадай ашық екен де, нұры, толқи жарқыраған күн түске тармасып қалған екен (Мұқанов). Шарды түбінде елубасылар салып болған соң, санайтын ұлықтардың өзі болмайды, оны осы мынау столда отырған екі тілмаштың бірі санайды (Әуезов). Мысалдағы құрмалас сөйлемдердің барлығы да аралас құрмалас сөйлемге жатады. Өйткені ондағы әрбір құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та байланысып келген. Мысалдағы үш жай сөйлемнен құралған алдыңғы құрмаластың бірінші жай сөйлемі екінші жай сөйлеммен салаласа құрмаласқан да, екінші жай сөйлем үшінші жай - сөйлеммен сабақтаса байланысқан. Ал, мысалдың екінші сөйлемінде бірінші жай сөйлем екінші жай сөйлемге сабақтаса байланысса,-екіншісі үшінші жай сөйлемге салаласа байланысқан. Мысалдың кейінгі сөйлемдерінде де осылар тәріздес құрмаласудың екі тәсілі бірдей араластырыла қолданылып отырылған. Осылар тәріздес құрамына енген жай сөйлемдері бір-бірімен са-лаласып та, сабақтасып та байланысатын құрмалас сөйлем аралас құрмалас сөйлем деп аталады. Аралас құрмалас сөйлем құрамында үш, немесе одан да көп жай сөйлемдер бола береді. Жоғарыда келтірілген мысалдағы құрмалас сөйлемдер құрамында үш жай сөйлемнен бар. Ал енді: Алғашқы айларда шоқ-шоқ қарағанға тіреле төгілген сары балшық ыржиып жатқанда, қазақ жұмыскерлері оны «сары ауыз» деп жүріп еді, қазір сары балшықтың бетін түгел көмір ұнтағы жауып кетті де, ол «қара жыра» атанды. Лиза ойнап есік алдына шығып кетсе, эке, шешесінің дауыстары дабырлап, сөздері үздіксіз шығады да, Лиза үйге қайтса, сөз ортасынан үзіліп, аяқталмай тоқталғаны аңдалады (Мүсірепов) деген сөйлемдердің біріншісі төрт жай сөйлемнен құралса, соңғысы алты жай сөйлемнен құралған. Аралас құрмалас сөйлем үш жай сөйлемнен құралғанда, ондағы салаласа байланысу да, сабақтаса байланысу да бір-бірден ғана бо-лады. Ал, егер ол төрт, немесе одан да көп жай сөйлемнен құралған болса, онда салаласа байланысатын жай сөйлемдер де, сабақтаса байланысатын жай сөйлемдер де бірнешеуден болуы мүмкін. Мысалы, осының алдында ғана келтірілген, төрт жай сөйлемнен құралған аралас құрмалас сөйлемнің тек алғашқы айларда шоқ-шоқ қарағанға тіреле төгілген сары балшық ыржиып жатқанда, — деген бірінші жай сөйлемі ғана сабақтаса байланысқан да, — қазақ жұмыскерлері оны «сары ауыз» деп атап еді, қазір сары балшық-тың бетін түгел көмір ұнтағы жауып кетті де, ол «қара жыра» атанды, — деген кейінгі үш жай сөйлем өз ара салаласа байланыс-қан. Ал енді, сол мысалдың алты жай сөйлемнен құралған соңғысында — Лиза ойнап есік алдына шығып кетсе, деген бірінші жай сөйлем.. әке, шешесінің дауыстары 223 жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|