Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Есімдіктер мен зат есімдерден құралған сөз тіркестері
- Үстеулер мен есімдерден құралған сөз тіркестері
- МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
| -ғ а н... тұлғалы есімшелердің зат есімдермен берік байланысының нәтижесінде олардың біразы сын есімге айналып кеткен. Олардың есімді сөз тіркестерінің құрамында жұмсалуына мысалдар: көреген кісі, сүзеген сиыр, қашаған ат, жатаған есек. Береген қолым алаған.
Келер шақтық есімшелер анықтауыштық қатынастағы сөз тіркес-терінің бағыныңқы сыңары қызметінде онша жиі кездеспейді. Солардың ішінде –а-т ы н, -е-т і н тұлғалы есімшелер -а р, -е р, -р, -с тұлғалы есімшелерден есім сөз тіркестерінің құрамында көбірек жұмсалады: С ө з б і л е т і н а д а м н ы ң әр сөзінде бір тұзақ (мақал). 25 Қ о л д а н к е л е р ж ә р д е м д і көрсеттік (Мүсірепов). С ө й - л е й т і н ж е р і м жаңа табылды. А й т а т ы н а р ы з ы м ы з бар (Мұстафин). Ақылы жоқ адамға адырайған к ө з бітер, дуасы жоқ ауызға сылдыраған сөә з бітер (мақал). Есімшелер үйірлі тіркес құрамында және оларға қатысты үстеулер мен септік жалғаулардағы есімдер, есімше тұлғалы көмекші етіс-тікке қатысты есімдер күрделі сөз тіркестерінің құрамына енеді: Б о я у ы к ө ш к е н қарақожалақ пеш, тісі сынған қара сан - дық, ж е р г е т ө с е г е н шоқпыт құрым к и і з, б о с а ғ а д а тұрған с ө р е, сөре үстіндегі кетік шара, аяқ-табақ — бәрі де көзге жат секілді көрінеді (Майлин). Сіз-біз деген жылы с ө з тіріліктің қанибеті (мақал). Есімшелер дара күйінде де, жетегіндегі сөздер тобымен де суб-стантивтенген сын, сан есімдерге қатысып, есімді сөз тіркестерін құрауы мүмкін: С ө й л е й б і л м е с ж а м а н д а р сөзді өзіне келтірер (мақал). О қ у ғ а ынталанбайтын ж а с бар ма қазір (Мұқанов). Үйде с ә л- д е к и г е н б і р е у отыр (Көбеев). ...көзі адырайып, а д а м б е й н е с і к е т к е н б і р е у есіктен кірді (Майлин). Есімдіктер мен зат есімдерден құралған сөз тіркестері Есімдіктер — орынбасар сөздер. Олар көбінесе есімдердің орнына жұмсалатындықтан, олардың сөз тіркестерін құрауға қатысын да сол есімдердің орайына қарай болжауға болады. Негізінде зат есім, сын есім, сан есімдер қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары болатынындай, солардың орнына жұмсалатын сұрау есімдіктері (қандай, қай, қанша, неше, нешінші), затты нұсқау үшін жұмсалатын сілтеу есімдіктері және заттың қосынды сапасын білдіретін жинақтау есімдіктері қабыса байланысқан анықтауыштық сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарлары болып жиі кездеседі. Бұл құрамда ерекше көзге түсетін есімдіктер деп сілтеу есімдік-терін айтуға болады. Олар заттардың а л ы с-ж а қ ы н д ы қ, дәлдік қасиетін білдіру үшін кез келген зат есіммен тіркесе береді, мыс.: мына ат, ана тау, ол бала, сонау дала; осы пікір, бүл сөз. Осы, бұл, ана(у), сонау есімдіктері уақыт мөлшерін білдіретін зат есімдермен тіркесіп мезгілдік қатынастағы сөз тіркестерінің де құра-мында айтылады, мыс.: осы күндері, бұл күні, ана жылдары, сонау күндерде. С ұ р а у есімдіктері зат есімдермен қабыса байланысып, сөз тіркестерінің анықтауыштық сыңарлары болғанда, зат есімдердің сындық, сандық сапаларын айқындауды тілейді, мыс.: қандай кісі?, қай қала?, қанша саулық?, неше үй?, нешінші бригада? Жинақтау есімдіктері зат есімдермен қабыса байланысып, есімді сөз тіркесінің құрамына енгенде, зат есімдердің жинақталған жалпылама мөлшерін білдіреді, мыс.: бүкіл дүние, барлық жұрт, күллі халық, бүтін әлемге. Ө з д і к есімдік те зат есімдермен қабыса байланысып, сөз тір-кестерінің бағыныңқы сыңарлары бола алады. Ондай есімді сөз тір-кесінің басыңқы сыңарлары тәуелдік жалғаулардың бірінде өздік есімдік жалғаусыз ілік септігінде айтылады, мыс.: өз үйім, өз шешең, өз баласы, өз сөзі. Үстеулер мен есімдерден құралған сөз тіркестері Үстеулер — өздерінің лексикалық мағыналарына лайық заттың қимыл процесін айқындайтын сөздер. Солай болғандықтан олар көбінесе етістіктерге қатысты болып, етістікті сөз тіркесінің құрамында жиі қолданылады. Сонымен қатар олар есімді сөз тіркестерінің де құрамына еніп, олардың бағыныңқы бөлшегі қызметінде жұмсалады. Үстеулердің есім сөздермен тіркесуі кездейсоқ құбылыс емес, әдеби тілде әлсін-әлсін кездесіп отыратын елеулі құбылыс. Бірақ үстеулердің бәрі емес, тек мезгіл үстеулері есімді сөз тіркестерінің құрамына ене алады. Олар сөйлем ішінде зат есім, сын есім, сан есім және бар, жоқ сөздеріне қатысты болып, солармен қабыса байланыста көп ұшырайды, мыс.: бүгін жайлауда, енді көңілді, қазір жас, биыл жетіде, бүгін бар, ертең жоқ. Бұл мысалдардағы сөз тіркестері мағыналық байланысы берік сөздердің үйлесуі негізінде жасалмаған, олар бүгін келді, енді айта-ды, қазір барамын сияқты тіркестер емес, мағыналық байланыс ар-қауы бос тіркестер. Олай дейтін себебіміз — мезгіл үстеулері есімдермен тіркескенде, олардың тіркесу қабілеті айқын болғандықтан және мағыналық байланысы берік болғандықтан тіркеспейді, сөйлемнің жалпы мазмұны керек ететіндіктен ғана есімді сөйлемнің құрамына еніп, есім баяндауышқа мезгілдік мағына үстеу үшін тіркеседі: Қасен қ а з і р колхозшы (Көбеев). Біз де бүгін в а х т а д а м ы з (Ерғалиев). ¥лпа б и ы л ж е т і д е (Майлин). Б о з б а л а м ы н мен де е н д і (Жамбыл). Елсіздегі қарақшылар түнде б е й қ а м, күндіз с а қ (Мұстафин). Осы Шыңғыстың осы қара желі өзге уақыттың бәрінде жацсы болғанмен, дәл к ү з д і г ү н і ж а й - с ы з-а қ (Әуезов). Қ аз і р жалғызбын ғ о й, көріп отырсыз (Мұстафин). Айранбайдың жасы қазір 40-т а (Майлин). Мезгіл үстеулер сөйлемде баяндауыш болған есімдерге ғана қа-тысты болатындықтан, олар есімдерден қашықтап тұрып, олармен жанаса байланысуы да мүмкін: Қ а з і р ол — м а л б р и г а д и р і (Мұстафин). Сәрсеннің қ а з і р екі немересі б а р (Көбеев). Б ү г і н онда бір түрлі сергектік, сезімділік б а р (Әуезов). Жомартта ә л і үн ж о қ (Мұстафин). МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|