Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Есімше мен зат есімнен құралған сөз тіркесі
| Феодализм, капитализм, социализм, коммунизм; марксизм, ло-гика, психология, химия, биология, педагогика. Бұлардан басқа нақ-ты заттармен сан есімдердің жинақтау тобынан өзге топтары еркін де, тұрақты да тіркес құрамында жұмасала береді.
Сан есімді сөз тіркестерінің сыңарлары тұлғалану жағынан бірі-не-бірі әсер етпейді. Басқаша айтқанда, тиісті грамматикалық тұлғалар басыңқы сөзге жалғануына қарап сан есім де тұлғаланбайды. Сонымен қатар сан есімдер арқылы заттың көптігін білдіргенмен, бағыныңқы қызметтегі зат есімдер көптік жалғауда айтылмайдыг мыс.: бес кісінің екеуі, он үйден бір уәкіл, ол алты кісі сыйлық алды; он ешкі, қырық саулық, мың қой, оныншы мектеп, алтыншы бригада. Жинақтау сан есімдерден басқа сан есімдердің бәрі де анықтау-ыштық қатынаста санауға, есептеуге болатын заттардың атын білді-ретін сөздермен тіркескенде, есептік сандар заттардың қанша екенін білдірсе, реттік сандар заттың сан ретін нешінші екенін білдіреді. Класта ж и ы р м а т ө р т оқушы сабаққа қатысуга тиіс (Иманжанов). Бөлмеге жаңа екі қонақ келіп кірді (Мұқанов). Бірінші хатым Володяға... жазылды. Бірінші тәжірибе пеші қақ жартыдан артық мыс берді (Мүсірепов). Ү ш і н ш і қ а м б а ғ а аяғын тығып алып, қайтадан ілгері ұмтылғанда, т ө р т і н ш і бір бәленің иісі аңғарылды (Мүсірепов). Болжалды сандар есімді сөз тіркесінің құрамында заттың сандық сапасын шама мөлшері ретінде көрсетеді. Олжабек ү ш ж ү з д е й жылқыны айдап келеді (Мұстафин). Біз болсақ, бес-алты қырқаны сыртынан бағып отырмыз (Мүсі- 24 репов). [Біз] Мына е к і-ү ш қараны бағып, қағып отырмыз (Мұста-фин). Фабрика-завод мектебінде т ө р т жүзге жуық қазақ бала-сы оқып жүр (Мұстафин). Ол жаққа екі-үш жүзге тарта жігіт кетіп еді (Мұқанов). Бұл мысалдарда көрсетілген есімді сөз тіркестері күрделі. Сондай күрделі сөз тіркестері сан есім мен туынды сын есімдер тобының зат есімдерге қатысы арқылы да жасалады, мыс.: екі шекті домбыра, үш сеялкалы агрегат, бес балалы ана. Сан есімдер уақыт, салмақ, көлем өлшемін білдіретін сөздерге және жасар, жастағы сөздеріне қатысты болу арқылы да күрделі есімді сөз тіркесін құрайды; үш күндік жол, алты айлық азық, бес тонна бидай, он километр жер, жүз метр мата, он жасар бала, он алты жастағы қыз. Сан есімдер субстантивтенген сапалық сын есімдерге бағынып та анықтауыштық қатынастағы есімді сөз тіркестері жасалады; мыс: екі жақсы, үш еріншек. Олар қатыстың сын есімдермен тіркесіп күрделі сөз тіркесін жа-сайды, мыс.: қос ішекті домбыра, екі аяқты жәндік, үш балалы ана, сұр шекпенді, еңкек денелі жігіт. Есімше мен зат есімнен құралған сөз тіркесі Есімше — зат есімнің қимылдық сыны. Ол сын есім сияқты сеп-теледі, тәуелденеді, көптік жалғауды қабылдайды. Есімшелер сын есімдер сияқты зат есімдермен қабыса байланысып анықтауыштық сөз тіркестерін құрастыруға жиі қатысады. Сөйтіп, заттардың анық-тауыштары болу жағынан да олар сын есімдерге ұқсас. Айырмашы-лығы — сын есімдер заттардың түсін, түр-тұрпатын, сапасын білдірсе, есімшелер олардың қимыл процесін, қимылдың сапасын білдіреді. Сол айырмашылығын байқау үшін сын есім мен сын, зат есім түбірлі есімшелердің зат есімдермен тіркесін салғастыры-ңыздар, мыс.: көк аспан — көгерген аспан; ақ үй — ағарған үй; семіз мал —семірген мал; жас кісі — жасарған кісі; гүлді ағаш — гүлдеген ағаш; майлы етік — майлаған етік. Есімшелер есімді сөз тіркестерінің құрамында өздері қатысты заттардың не ісі-әрекеті, күйі есебінде не тек тосыннан қосылған қи-мылдық қалпы ретінде жұмсалады, мыс.: келген кісі, шақырған ба-ла, сайраған бұлбұл, көгерген шөп; жайнаған дала, қызарған аспан, айтар сөз. Есімшелердің ішінде зат есімдермен берік байланыста жиі кезде-сетіндері -ғ ан тұлғалы есімшелер. Бұлар сол құрамда өткен шақтық та, жатыс жалғаулы сөзді меңгерген есімше, осы шақтық та ма-ғыналарда зат есімдердің арнаулы ңимыл процесін білдіреді, мыс.: маңыраған қой, күлген бала, жиналған жұрт, ұшқан құс; үйде отырған бала, жерде жатқан таяқ, колхозда жүрген үгітші. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|