Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ТҮР-ТҮРІ
- ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
| Біз «Бірлік» колхозынанбыз. Вагонда ояу тірі жан жоқ, бәрі шырт ұ й қ ы д а: ...Дүниедегі зор байлық — с у д а (Мұқанов). Мынау мағ ан, мынау с а ғ ан. Сенің обалың ә к е ң е. Қой баласы
қ о з ы д а н (мақал). Әрбір септік жалғауы жалғанған сөзін белгілі сөздермен байла-ныстырады: Т а б ы с жалгауы өзі жалғанған есімдерді сабақты етістіктермен, кейде есім мен көмекші етістіктен жасалған баяндауыштармен байланыстырады, мыс.: Ж а у д ы аяған жаралы б о л а р. Қ о р – қ а қ т ы көп қ ұ с а, батыр б о л а р. Т а б ы с т а р ы м ы з д ы б а я н д ы е т е й і к! I л і к жалғауы өзі жалғанған сөзін тәуелдеу жалғауларының біріндегі есіммен байланыстырады, мыс.: шаруалардың қамы, терезенің жарығы, баламның кітабы, менің жолдасым, сіздің баяндамаңыз. Ескерту: С і з, б і з деген екі есімдікке ілік жалгауы жалғанғанда, олармен байланыста айтылатын есімдер, кейде, тәуелдік жалғауында тұрмауы мүмкін, мыс.: Біздің Отанымыз — біздің Отан, Сіздің еліңіз — Сіздің ел. Шығыс, жатыс, барыс, көмектес жалғаулары жалғанған сөздерін, негізінде, етістіктермен байланыстырады. Қайсысын қандай етістік меңгере алатындай жәйітіне қарап, олардың байланыстыратын сөздері бәріне ортақ болуы да мүмкін. Септік жалғаулы сөздердің бір ұшы әр уақытта өздері меңгерілген сөздерде болатындықтан, сөйлем ішінде ондай меңгеріле байла-нысқан сөз тіркестерін ыдыратып, араларына басқа сөздер қойып та жұмсай беруге болады. Тәуелдік жалғаулары матаса байланысатын сөздердің бағынды-рушы сыңары болып, ол сөзді ілік жалғаулы сөзбен ұштастырады, бірак, ол жалғанған сөзін екінші сөзге тікелей бағындырушы бола алмайды. Сондықтан тәуелдік жалғауларының үстіне септік жалғау-лары жалғанып, сол арқылы ол сөздерді басқа етістіктер (кейде есім-дер) жетектеп тұрады. Көптік жалғауы -л а р\\-л е р... сөздерді өз ара тіркестіруге қа-тысады, бірақ ол да бағындырушы тұлға болмайды; мысалы, Сіздер келіңіздер дегенде, бастауышқа көптік жалғау жалғанғандықтан, ба-яндауыш көптікте тұр. Мұнда белгілі тұлғалық қиысу бар да, көптіктің бір сөзді екінші сөзге бағындырушы болу қызметі жоқ. Бұдан шығатын қорытынды: жалғаулар сөз бен сөзді байланыс-тыру қызметінде жұмсалады, бірақ сол қызметтегі жалғаулардық бәрі бірдей сөзді сөзге бағындырушы тұлға бола алмайды. Сөз тіркесінің бір сыңарын екіншісіне бағындырушы морфоло-гиялық тұлғаларды жалғаулар системаларынан ғана емес, «жұрнақ» деп аталып жүрген қосымшалардан да табамыз. Олардың ішінде, әсі-ресе, етістіктің көсемше, шартты рай тұлғаларының қызметі ерекше. 18 Жіктік жалғауларды көп авторлар «баяндауыштық жалғау» деп те атайды. Оның себебі — олар әр уақытта баяндауыш болған сөзге жалғанады да, жалғанған сөзінің баяндауыштық қызметін айқындап, оны бастауышпен байланыстырады. Жіктік жалғау-лардың сөздерді баяндауыш ету қызметінен гөрі оларды басқа сөздермен байланыстыру қызметі басым: 1. Мен көрдім ұзын қайың құлағанын (Абай). 2. М е н жолсыз істі айтпай тұра а л м а й м ы н. 3. Жүздерін жырта-жырта а й т а -мын! (Майлин). Жіктік жалғаулы баяндауыштар сөйлемде ерекше айтылған да, айтылмай ойда сақталған да бастауыштармен байланысын жоймайды. С е н д е — бір кірпіш дүниеге, Кетігін тап та, бар қалан! (Абай) дегенде, баяндауыш қызметіндегі зат есімге (кірпіш) екінші жақтық жіктік жалғау жалғанбаған. Сонда да ол өз қызметінде жұмсалып, жалғаусыз-ақ бастауышпен (сен де) мағыналық байланыста айтылған. 3-жақтық есім баяндауыштың бәрі, осындай, жалғаусыз өз бастауыштарымен мағыналық байланыста жұмсалады. Ондай байланыеты ішкі байланыс, жалғаулар жалғану арқылы болған байланысты сыртқы. байланыс дейміз. СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ТҮР-ТҮРІ Сөз тіркестерін таптастыру принципі Сөз тіркесінің синтаксисі толып жатқан қомақты мәселелерді қамтитындықтан, олардың нәрлі тобы, тармақталған жүйелі негізде-рі болуға тиіс. Сөз тіркестерінің сондай жүйелі негіздері олардың грамматикалық топтарынан құралады. Ғылымда ненің де болмасын түр-түрін айырып таптастыру үшін солардың құрамына енетін бөл-шектердің өз ара ұқсастық абстракцияланған ережелерін, өмір сүру заңдылықтарын айқындайды. Сонда көптеген заттар мен құбылыстардың өз ара топтанған жігін тауып, дұрыс топтастыруға болады. Сөз тіркестерін дұрыс таптастыру үшін алдымен оның принципін белгілеу керек. Сөз тіркестерін таптастыру принципі олардың ерекшеліктеріне негізделуге тиіс. Сөз тіркестері деген ұғымға сөйлем мүшелерінің тіркесі емес, сөз-дердің, сөз таптарының тіркесі енеді. Сөздердің өз ара тіркесуі — олардың грамматикалық басты қасиетінің бірі. Бірақ кез келген сөзді екінші бір сөзбен тіркестіре салуға болмайды, тек мағыналық, әрі синтаксистік байланыста айтыла алатын сөздер ғана өз ара тіркесе алады. Ондай сөздер тобын тіркесу қабілеті бар сөздер дейміз. Әдетте, тіркесу қабілеті бар екі сөздің бірі сөз тіркесін құрудың ұйытқысы, мағыналық, грамматикалық арқауы болады. Ондай сөзді синтаксисте б а с ы ң қ ы сөз дейміз. Міне, сол басыңқының қандай сөздер екендігі сөз тіркестерін белгілеудің басты нысанасы болуға тиіс. Сол нысанаға қарап сөз тіркестерін, есімді, етістікті деп екіге бөлеміз. Қазақ тілінде сөз тіркестерінің басыңқы сыңары не есім сөздердің бірі (көбінесе зат есім), не етістіктердің бірі болады да бағыныңқылары аралас-құралас келе береді. Сөз тіркестерін құраудың екінші басты тірегі — сөздердің б а й л а н ы с ы. Сөздер өз ара байланыспайынша сөз тіркесін құрай ал-майды. Сондықтан есімді, етістікті сөз тіркестерінің түр-түрі олардың байланысу формаларына қарай топтанады. 19 Осы екі принципті негізге алып сөз тіркестерін таптастырғанда, қазақ тіліндегі сөздің ешқайсысы шашау шығып қалмайды, бәрі де бұлардың ұясына еніп, орын-орындарында тұрады. Сөз тіркестерінің негізгі тармақты топтары мыналар: е с і м д і, етістікті. Есімді сөз тіркестері байланысу формаларына қарап — қ а б ы с а байланысқан есімді сөз тіркестері, матаса байланыс- қан есімді сөз тіркестері, м е ң г е р і л е байланысқан есімді сөз тір-кестері деген үшке бөлінеді. Етістікті сөз тіркестері байланысу формаларына қарап — қ а б ы с а байланысқан етістікті сөз тіркестері, меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері деп бөлінеді. Қиыса байланысқан есімді, етістікті сөз тіркестерінің құрылысы бастауыш пен баяндауыштардан жасалған жай сөйлемдер құрылы-сымен бірдей, Оларды баяндауда қайталау болмау үшін және олардың сөйлемдік қасиеттерінің ерекшеліктерін ескеріп қиыса байланысқан создерді жай сойлем синтаксисінің негізі етіп, сол тұста қарастырамыз. ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ Қабыса байланысқан есімді сөз тіркестері Есімді сөз тіркестерінің бұл түрі құрамы жағынан әр алуан болып келеді. Олардың басыңқы сыңарлары, әдетте, зат есім не субстан-тивтенген сын және сан есімдер болады да, бағыныңқылары есімдер мен есімшелердің бірі болады, мыс.: жуас түйе, кең қора, бес кілем, көгерген дала, осы аудан; талай қорқақтар, кілең сұлулар, ертедегі жуандар. Қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерін құрауға қандай-қан-дай сөздер қатысатынына қарай, олар былай бөлінеді: зат е с і м д і тіркестер (мал қора, алтын сағат, қос ауыз мылтьқ), с ы н е с і м д і тіркестер (көк шөп, семіз қой, епті кісі, социалистік жарыс, қос ішекті домбыра), сан есімді тіркестер (он бие, үш күн, сегізінші мектеп, бір жүз отыз бесінші завод), есімдікті тіркестер (мына бала, осы жер, бүл мәселе), есімшелі тіркестер (ұшқан құс, білген кісі, кездесетін жер, айтар сөз). Бұл есімдердің өз ара тіркесу қабілеттілігі бірдей емес. Олардың сөз тіркесін құрау ерекшеліктерін білу үшін, әр түрін бөлек қарайық. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|