Ііі қорытынды IV пайдаланылған әдебиеттер Кіріспе
Қазақ тіліндегі сөйленістік топтарға тән ерекшеліктер
жүктеу/скачать 218,5 Kb.
|
Дип.-С.-Аманжоловтың-оңтүстік-диалектісін-зерттеуі (2)
- Бұл бет үшін навигация:
- Оңтүстік сөйленістер тобының негізгі фонетикалық ерекшеліктері
- Грамматикалык, ерекшеліктер
- -гісін/-кісін
- -ман/-бан/-пан, -мыңан/-бынан/-пынан
| 2.3. Қазақ тіліндегі сөйленістік топтарға тән ерекшеліктер
Оңтүстік сөйленістер тобы О.Нақысбековтің класификациясы бойынша бұл топ қа алты сөйленіс кіреді. Олар: 1. Жетісу сөйленісі — Алматы (Талдықорғанмен қоса) облысының жерін қамтиды; 2. Шу сөйленісі - Жамбыл облысының жерін қамтиды; 3. Шымкент сөйленісі — Шымкент облысының жерін қамтиды; 4. Қызылорда сөйленісі — Қызылорда облысының күншығы-сынан бастап Түркістанға дейін Сыр бойын қамтиды; 5. Ташкент сөйленісі — Өзбекстан республикасының Ташкент, Бұхара облыстарын қамтиды; 6. Тәжік сөйленісі — оған Төжікстан республикасындағы қазақтар мекендеген аудандар жатады. Оңтүстік сөйленістер тобының негізгі фонетикалық ерекшеліктері 1. Оңтүстік сөйленістер тобына ортақ фонетикалық ерекшеліктер. д/л: маңлай — мандай, таңдай — таңдай, өңлеу — өндеу, анла - анда, шаңлақ — шандақ; ж/й: Тіл алды ж дыбысы жарты дауысты й-мен алмасады. Қай, сол, ол, бұл сияқты есімдіктерден соң жақ, жер сөздері келгенде, көсемшелік тұлғадағы бара, келе, әкеле етістіктерімен жатыр көмекші етістігі тіркесінде кездеседі: қайер — кай жер, сөйер - сол жер, бұйақ — бұл жақ, бара патыр — бара жатыр,.келе йатыр — келе жатыр; Оңтүстік сөйленістердің ерекшеліктерін талдауда пайдаланылған әдебиеттер: О.Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы 6/п: пытырау — бытырау, пітіру — бітіру, поразда — боразда (Жетісу), пал — бал, пүктеу — бүктеу, пейнет — бейнет (Шымкент), пата — бата, пәйге — бәйге, пүтін — бүтін, піту — біту (Ташкент), пұто — бұта, полат - болат, пақыт — бақыт, пәкі— бәкі (Шу), пүке, - бүге, пешпент — бешпет, пүтіл — бүтіл, пол — бол (Тәжік); с/ш: текшеру — тексеру, тұрмыш — тұрмыс, оқымыш - оқымыс (Жетісу), шамал — самал, тышқары — тысқары, тұшамыш — тұсамыс (Шу), шондай — сондай, шабаз — сабаз, шорпа — сорпа (Шымкент), мышық — мысық, ешек — есек, ұқшау — ұқсау, пейшембі — бейсембі (Ташкент), шамал — самал, шамиян — самиян, шор жер — сор жер, шаты — саты, ашпаз — аспаз (Тәжік); ң/н: өлен — өлең, көленке — көлеңке, қалын — қалың, біздін — біздің, елдін — елдің; қ, к, г, ғ дыбыстары сөз ортасында не соңында сақталады: бігіз — біз, егер - ер (аттың), еге — ие, ештеңке — ештене, тірік — тірі, ұрық - ру; л: ол, сол, бұл сілтеу есімдіктері басқа сөздермен тіркескестене, ал, бол, қал, сол, әкел етістіктері шартты рай, көсемше, болымсыз, қалау және бұйрық рай тұлғаларында келгенде түсіп қалады: со кісі — сол кісі, бұйер - бұл жер, асайшы — алсайшы, боса — болса, амай — алмай, босын — болсын, кеңдер — келіндер; ш/ч: сөздің басында, ортасында жиі кездеседі: чал — шал, чекпен — шекпен, чалғы - шалғы, чам — шам, жиенчар — жиеншар, қамчы -қамшы, көңілчек — көңілшек. 2. Оңтүстік сөйленістердін бәріне емес, 2, 3 сөйленісіне ортақ фонетикалық ерекшеліктер. е/а: дәража — дәреже, бекар — бекер, шидан — шиден (Шу), тиірмен — диірмен, дуниа — дүние, мәкам — мекем, жүннан — жүннен (Тәжік); о/а: әбіржу — абыржу, жәутеңдеу — жаутаңдау, кәңкию — қаңқию. әсілі - асылы (Шымкент), әре — ара, тәрәп — тарап, кәтті — қатты, әтірап — атырап, пәре — пара, пәте — бата (Ташкент), жән — жан, зіндән — зындан, чәлә — шала, інәбат — инабат, дәнә - дана (Шу); е/ә: кәм — кем, кәсел — кесел, мәйлі — мейлі, мәкән — мекен. мектәп — мектеп, мемләкәт — мемлекет (Ташкент), дігәр — дігер, кәрәмәт - керемет, әгәр — егер, әшкәрә — ешкере (Шу); о/ұ дұмалану — домалану, ұяну — ояну (Шу), құлдану — қолдану, сұрақы — сорақы, құртынды — қортынды (Қызылорда); ү/і: дәстір – дәстүр, індеме - үндеме, ін-тін - үн-түн (Шу), інеміі — үнемі, ішбір — ешбір, іштеме — ештеме (Жетісу); ұ/ы: тыман — тұман, былақ — бұлақ, мақыл - мақұл, мыздау — мұздау (Шу), қырсау — құрсау, мынша — мұнша (Жетісу); уо, уә, ие дифтонгылары сөз басында айтылады: уот — от, уоңлы - оңлы, уөнім — өнім, уөгіз — өгіз, иел — ел (Шымкент, Ташкент); т/д: дерезе — терезе, дағдыр — тағдыр, дүзелу — түзелу, дұзақ - тұзақ (Шу), деңіз — теңіз, дізгін — тізгін, дөңірек — төңірек, дұздау - тұздау (Қызылорда); к/г: гәмпір — кемпір, гөрім — көрім, гәуле — кеуле, гөс — көс (Ташкент), гунәкәр — күнәкәр, гілем — кілем, гедей — кедей (Тәжік); қ/ғ: ғайрат — қайрат, ғам — қам, ғалбыр — қалбыр, ғұмай — құмай (Ташкент), ғыжым — қыжым, ғоза — қоза (Тәжік.); ж, (дж) аффрикат дыбысы сөздің басында, ортасында айтылады: джыл — жыл, джауын — жауын, джол - жол, олджа — олжа, құлджа - құлжа. 3. Оңтүстіктегі жеке сөйленістерге тән фонетикалық ерекшеліктер. Шу сөйленісінде: п/б: байда — пайда, біл - піл, бісу — пісу, бікір — пікір, беріште — періште, берзент — перзент; ә/а: абдан — әбден, қары — кәрі, айал — әйел, айбат — әйбат, жардам — жәрдем; г/к: күл — гүл, үкіт — үгіт, ақылкөй — ақылгөй, ілкері-кейін -ілгері-кейін; б/м: тоңмұзар — тоңбұзар, мейнет — бейнет, молжал — болжал, құрман - құрбан, кементай - кебентай; ы/і: місәлі — мысалы, зіндән — зындан, чібіш — шыбыш, ізә -ыза, мінейір — мына жер; ж/д: дүз — жүз (беттің жүзі, пышақтың жүзі, жүз сом), дүзім -жүзім, дүзік — жүзік. Жетісу сөйленісінде: д/т: тайын — дайын, тұшпан — дұшпан, тәл — дәл, әтейі — әдейі, тоңкию — дөңкию. Шымкент сөйленісінле: у/қ: асық - асу, сылақ, - сылау, бояқ -бояу, түзік — түзеу, ұрық — ұру. Қызылорда сөйленісінде: з/с: барамыс - барамыз, табамыс - табамыз, біс — біз, өзіңіс - өзіңіз; ы/а: жабаға — жабағы, жөн-жосақ - жен-жосық; б/у: кеуіш — кебіс. Ташкент сөйленісінде: қ дыбысы сөз басында түсіп қалады: әжі — қажы, әсірет — қасірет, әжет — қажет; ғ дыбысы сөз басында түсіп қалады: алым — ғалым, ажайып -ғажайып, алам — ғалам, әдет-ұрып — әдет-ғұрып; м/б: бәйрам — мейрам, небере — немере, бықын —мықын; п/у: тауған — тапқан, қауады — қабады, кеуген — кепкен, шаудым — шаптым. Тәжік сөйленісінде: һ дыбысының сөз басында сақталуы: һәуіз — әуіз, һасар - асар, һәр — әр (Тәжік.). Грамматикалык, ерекшеліктер 1. Оңтүстік сөйленістерге ортақ грамматикалық ерекшеліктер. Етістіктің бұйрық райының 2-жағы -қын/-ғын, -кін/-гін жұрнақтары арқылы жасалады: алғын, бергін, айтқын; Тәуелдік жалғауының 3-жағына -ыс/-іс қосымшасы қабаттаса жалғанады: көбісі, бәрісі; Шығыс септігі жалғауының орнына барыс септігі жалғауы қосылады: Ол мұғалімге оқыды; Мезгілді білдіретін жатыс септіктегі кейбір сөздер барыс септігінде айтылады: күніге, жылыға; Ертең, таңертең, кешке мезгіл үстеулері -гісін/-кісін қосымшалары арқылы айтылады: ертеңгісін, таңертеңгісін, кешкісін; Ауданға қарайтын, қалаға қарайтын тіркестеріндегі қарайтын сөзі қарасты болып айтылады. ауданға қарасты, қалаға қарасты. 2. Оңтүстік сөйленістердің бәріне емес, 2, 3, 4 сөйленісіне ортақ грамматикалық ерекшеліктер. -галы/-гелі көсемше тұлғалы сөзбен бері шылауы тіркесіп келеді: келгелі бері (келгеннен бері), оқығалы бері (оқығаннан бері) (Ташкент, Қызылорда, Шымкент, Шу); -тұғын қосымшалы етістіктер жұмсалады: келетұғын — келетін, баратұғын — баратын (Шымкент, Қызылорда, Шу); Көмектес септік -ман/-бан/-пан, -мыңан/-бынан/-пынан қосымшалары арқылы жасалады: атпан, түйеман, қайыспынан, арбамынан (Шымкент, Шу); Жатыс септігіндегі мезгілді білдіретін кейбір сөздер барыс септігінде айтылады: күніге - күніне, жылыға - жылына (Шымкент, Шу, Жетісу); Кейбір сөздер ырықсыз етіс тұлғасында айтылады: құрылынып — құрылып, тамылған - тамған, туылған — туған (Ташкент, Шымкент, Шу); Уақыт сөзі -лы қосымшасымен айтылады: уақтылы — уақытында (Шымкент, Шу). 3. Оңтүстіктегі жеке сөйленістерге тән грамматикалық ерекшеліктер. Жетісу сөйленісінде: қалау, тілек мағынасы -лы/-лі қосымшасы арқылы беріледі: жүр баралы, барсақ баралы. Бұл ерекшелік кейбір батыс сөйленістерде де кездеседі; Шу сөйленісінде: ол, сол, бұл есімдіктеріне көптік жалғауынық тек -дар түрі қосылып айтылады: одар, содар, бұдар; Ашық райдың ауыспалы келер шағының үшінші жағындағы -ды қосымшасы ықшамдалып, -т түрінде айтылады: барат — барады, жүрет — жүреді, келет — келеді; Есім және етістік тұлғаларына -дүр қосымшасы жалғанады: боладүр — болады, түйедүр — түйе. Шымкент сөйленісінде: мен, сен есімдікгері барыс септігінде маға, саға болып айтылады; Етістіктің екінші жақ жіктік жалғауы -сын/-сін қалпында айтылады: барасын — барасың. келесін — келесің; Бей- префиксі мен -хана қосымшасы жиі қолданылады: беймарал - жайбарақат, бейәбір — абиырсыз, бейауыз — бейпіл, құшхана -мал соятын жер; -қыл/-ғыл, -кіл/-гіл бұйрық рай қосымшалары жиі кездеседі: айтпағыл — айтпа, байлап қойғыл — байлап қой, шақырғыл — шақыр; -тағыны қосымшалы етістіктер айтылады: болаттағыны — болады да, келеттағыны — келеді де; Нақ осы шақ бара йатырыппыз (бара жатырмыз), келе йатырыппыз (келе жатырмыз) тұлғаларында айтылады. Қызылорда сөйленісінде: бұйрық райдың 2-жақ жекеше түрі -сай/-сей қосымшасы арқылы жасалады: барсай — бар, барсаншы, жүрсей - жүр, жүрсеңші; Жіктік жалғауының 2-жағы -сыңыз -сіңіз қосымшасы арқылы жасалады: барасыңыз — барасыз, жүресіңіз - жүресіз; Біз, сіз есімдіктерінің 1,2 жақтағы сыпайы түрі бізің, сізің түрінде айтылады; Қалау райдың келер шағы -қай/-ғай қосымшасы арқылы жасалады: барғай — барсаңшы, айтқай — айтсаңшы; Есімшенің -қан/-ған, -тын/-тін жұрнақтары орнына -ар/-ер жұрнақтары жұмсалады: уәйімдей бастар еді. Ташкент сөйленісінде: иран, тәжік тілдерінен ауысқан -бын, -бін, -баз, -паз қосымшалы етістіктер, -ана, -ене, -анда, -енде, -дап, -мен, -ман, -зар жұрнақты сөздер жиі кездеседі: тамашабін - жағымпаз, палбын — бал ашушы, қартабаз — қарташы, ішкілікбаз — ішкіш, кәуәппаз — шашлық жасаушы, маяна — еңбек ақы, айыбана — айып ақы, пезенде – шебер аспазшы, білімдан - білімді, алмазар - алма бақ; Иран-тәжік тілдерінің сер-, пеш-, бәд-, ным-, префикстері арқылы жасалған сөздер жиі кездеседі-. серсакал — сақалды, пешқадам — алдыңғы қатарлы, бәдәжһіл — ашуланшақ, нымжан — өлсіз, німрең — реңсіз; Өзгелік етістің -газ, -гез, -қаз, -кез жүрнақтарымен жасалған сөздер кездеседі: тұрғазу — тұрғызу, көргезу — көргізу, өткезу — өткізу. Тәжік сөйленісінде: -ың, -ің етістіктің бұйрық мәнімен бірге тілек, қалау, сыпайылық реңдерін білдіреді: келің — кел, тұрың — тұр, берің — бер. Бұл ерекшелік батыс сөйленістеріне кіретін Маңғыстау, Қарақалпақ, Түрікменстан қазақтары тілінде де жиі кездеседі. жүктеу/скачать 218,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|