Негізгі жазудың толтырылуы

5.5. Негізгі жазудың толтырылуы 

 

Құрастыру  сызбасында  негізгі  жазу  2.104-68  МСТ-тың  1 

формасы бойынша орындалады (5.1 сурет). 

  Негізгі  жазудың  толтырылуы  алдыңғы  жұмыстардағыдай, 

тек 1,2,3 бағандардың өзгешелігі (5.7 сурет): 

 

1 баған – бұйымның атауы және құжат атауы «Құрастыру  

сызбасы»  деген  сөз  шрифт  өлшемінен  бір  өлшемге  кіші 

шрифтпен жазылады; 

 

2  баған 

–  құжаттың  белгіленуі  және 

шифры. 

Конструкторлық құжатты көрсету үшін (тетікбөлшектер сызбасы 

мен  құрастыру  сызбасының  сипаттізімінен  басқа)  құжаттың 

шифрын  білдіретін  қосымша  екі  белгі  қойылады,  мысалы:  СБ  – 

 

46 

құрастыру  сызбасы,  ВО  –  жалпы  түрдегі  сызба,  ЭБ  –  жалпы 

электрлік сұлба, ПЗ – түсіндірме хат және т.б. 

 

3 баған – құрастыру сызбасында толтырылмайды.    

 

                                                                                                                 

 

 

6. ҚҰРАСТЫРУ СЫЗБАЛАРЫН ОҚУ ЖӘНЕ БӨЛШЕКТЕУ 

 

 

Құрастыру  сызбасын  оқу  деп  сызбасына  қарап  бұйымның 

пішінін,  өлшемдерін  және  жұмыс    жасау  принципін  анықтау 

процесін айтады. Құрастыру сызбасын төмендегідей ретпен оқуға 

болады: 

 

бұйым  атауы  мен  кескіндер  масштабын  негізгі  жазу 

бойынша анықтау; 

 

кескіндерге  қарап  сызбада  қандай  көріністер,  тіліктер, 

қималар  орындалғанын  және  әрқайсысының  қолданылатын 

орнын  анықтау;  сызбаға  түсірілген  өлшемдер  мен  техникалық 

талаптарды оқу; 

 

сипаттізім  мен  сызбаны  қатар  қойып,  тетікбөлшектер 

атауы мен кескінін ажырата білу; 

 

тетікбөлшектердің 

өзара 

қалай 

біріктірілгендігін, 

бұйымның  жылжымалы  бөліктері  жұмыс  кезінде  қалай  орын 

ауыстыратындығын айқындау; 

 

рет  –  ретімен  әрбір  тетікбөлшектің  геометриялық  пішіні 

мен өлшемдерін  анықтау; 

 

47 

 

бұйымның  ішкі  және  сыртқы  пішіндерін  ойша  елестетіп, 

қызметін түсіну; 

 

бұйымды  ажырату  және  жинау  ретімен  танысу,  яғни 

тетікбөлшектерді бір-бірінен қалай ажырату керектігін білу. 

 

 

 

Сонымен  бірге  мыналарды естен  шығармаған жөн: 

 

білік,  сына,  тойтарма  шеге,  шариктер  және    т.б.  көлденең 

тілікке түспейді; 

 

көршілес  тетікбөлшектерді  тілікте  немесе  қимада 

кескіндегенде  штрихтау  бағыты  (оңға,  солға),  немесе  штрихтар 

арақашықтығы әртүрлі болады; 

 

48 

 

құрастыру  сызбасындағы  барлық  тіліктер  мен  қималарда 

жекелеген  бір  тетікбөлшектің  штрихтау  бағыты  бірей  және 

біркелкі болуы керек. 

Бөлшектеу  деп  құрастырылған  бұйым  сызбасы  бойынша 

тетікбөлшектердің  сызбаларын  орындауды  айтады.  Бұйымның 

құрастыру  сызбасына  қарап  жұмыс  сызбаларын  орындау  реті 

бұйымның өзіне қарап тетікбөлшек сызбаларын орындаудағыдай 

болып  келеді.  Тетікбөлшектердің  пішіні  мен  өлшемі  құрастыру 

сызбасын  оқу  барысында  айқындалады.  Тетікбөлшек  атауы  мен 

оның 

белгіленуі 

құрастыру 

сызбасының 

сипаттізімінен 

анықталады,  ал  материал  маркасы  -  құрастыру  сызбасында 

келтірілген  түсіндірмеден  алынады.  6.1  және  6.2  суреттерде 

қақпақтың (клапан) құрастыру сызбасы мен сипаттізімі берілген, 

сол арқылы рет бойынша 2-ші тұрған тетікбөлшектің пішіні мен 

басқа да мәліметтерін білеміз. 

 

 

49 

Сипаттізімде  көрсетілгендей  бұл  тетікбөлшек  «Қақпақ»  деп 

аталады.  Құрастыру  бірлігі  сызбасынан  қақпақ  кескінін  ойша 

ажыратып  алып,  тетікбөлшектің  кескінін  кезеңдерге  бөліп 

орындаймыз (6.3 сурет). 

Сызбада  басты  көріністі  таңдауда  тетікбөлшектің  фронталь 

проекция  жазықтығына  қатысты  орналасуын  оның  құрастыру 

сызбасында  орналасуына  қарап  емес,  жалпы  талаптарға  сүйене 

отырып алуымыз керек. Кескіндер саны мен мазмұны құрастыру 

сызбасымен сәйкес келмеуі мүмкін.  

Берілген  мысал  бойынша  басты  көріністі  таңдаған  соң, 

құрастыру  сызбасында  басқа  тетікбөлшектердің  тасасынан 

көрінбей  қалған  сызықтарды  толықтыруымыз  керек  (6.3  сурет). 

Осылайша  алынған  кескіндерге  көңіл  аударсақ,  тетікбөлшек 

симметриялы  және  сол  себепті  басты  көрінісінде  көрініс  бөлігі 

мен тілік бөлігін біріктіруіміз керек. 

Жұмыс  сызбасында  тетікбөлшектің  сызылмай  қалған 

элементтері (мысалы, қақпақтың алты қырлы пішіні, 45º фаскілер 

т.б),  немесе  құрастыру  сызбасында  шартты  немесе  ықшам 

кескінделген элементтер көрсетілуі қажет. 

 

50 

Егер  тетікбөлшектегі    қандайда  бір  беттің  пішінін  түсінуге 

құрастыру  сызбасында  келтірілген  кескіндер  жеткіліксіз  болса, 

мыналарды ескерген жөн: 

 

беттерге өлшемдер түсіруде қолданылған шартты белгілер 

(□,R,Ǿ); 

 

құрастыру  сызбасында  айқын  көрініп  тұрған,  көршілес 

жатқан тетікбөлшектің түйіндесу бетінің пішіні. 

Тетікбөлшек өлшемі құрастыру сызбасынан өлшеп алынады, 

бірақ өлшеу барысында түйіндесу өлшемдері сәйкес келуі керек. 

Конструктивтік  элементтер  (фаска,  проточка,  көлбеулік) 

өлшемдері  құрастыру  сызбасынан  емес,  стандартқа  сәйкес 

алынуы  қажет.  Сонымен  бірге,  шпондық  ойықтар,  шлицтер, 

шпилька  мен  винттер  ұяшықтары  өлшемдері  осы  элементтерге 

сәйкес стандарттардан алынуы керек. 

Бұл  айтылғандардан  басқа,  «Эскиздеу»  тарауында  берілген 

кескіндер санын анықтау, сызбаны қағаз бетіне және көріністерді 

проекциялық  байланыста  орналастыру  т.с.с.  кеңесерді  естен 

шығармау керек.  

Тетікбөлшек  кескіні  қағаз  бетінің  жартысынан  көбін  алып 

тұруы  қажет.  Пішіні  күрделі  тетікбөлшектер  сызбасы  ірі 

масштабта 

орындалады 

және 

құрастыру 

сызбасындағы 

тетікбөлшек масштабымен сәйкес келмеуі мүмкін. 

 

51 

Сызба  масштабы  2.302-68  МЕСТ  –  на  сәйкес  болуы  шарт. 

Әрбір тетікбөлшек сызбасы конструкциясына байланысты 2.301-

68  МЕСТ  бойынша  жеке  форматта  орындалады.  Соңынан 

стандарт бойынша бет бұдырлығы енгізіледі. 

Эскиздерді  орындауға  арналған  кеңестерді  пайдалана 

отырып,  сызбаның  белгіленуін  негізгі  жазуға  толтырады  (5.7 

сурет).  

Тетікбөлшек  «Қақпақтың»  жұмыс  сызбасының  орындалу 

үлгісі 6.4 суретте келтірілген.  

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

52 

Ұсынылатын әдебиеттер 

 

1. Борисов Д.М. Черчение.: Учебник для педагогических  

2. Боголюбов С.К., Воинов А.В. Черчение.: Учебник – 2-е изд., - 

М.: Машиностроение, 1981.- с. 303 с ил. 

3. 

Фролов 

С.А., 

Воинов 

А.В., 

Феоктистова 

Е.Д. 

Машиностроительное черчение: Учебное пособие для втузов, 

- М.: Машиностроение, 1981. – 304 с., ил. 

4.  Янковский  К.А.,  Вышнепольский  И.С.  Техническое  черчение. 

Учебник для средних проф.тех. училищ. Изд. 4-е, перераб. И 

доп. М.: «Высш.шк.», 1976. 192 с., с ил. 

5.  Миронова Р.С., Миронов Б.Г.   Инженерная графика: Учебник 

6.  Селивестров  М.М.  Черчение:  Учебник  для  немашиностроит. 

спец. тех. 2-е изд. – М.: Высш.шк., 1985.- 224 с., ил. 

7.  Левицкий  В.С.  Машиностроительное  черчение:  Учебник  для 

вузов – М.: Высш. Шк., 1988. – 351 с., ил.         

8.  Бриллинг  Н.С.,  Евсеев  Ю.П.  Задания  по  черчению:  Учеб. 

Пособие для техникумов. – 2-е изд., - М.: Стройиздат, 1984. – 

256 с., ил. 

9. 

Федоренко 

В.А., 

Шошин 

А.И. 

Справочник 

по 

машиностроительному черчению. Л., 1978. 

10. Боголюбов С.К. Задания по черчению. М., 1983. 

11.  Миронова  Р.С.,  Миронов  Б.Г.  Сборник  заданий  для 

графических работ и упражнений по черчению. М., 19 

12.  Бахнов  Ю.Н.  Сборник  заданий  по  техническому  черчению: 

Учебное пособие. 2-е изд.,- М.: Высш. Шк., 1984.- 159 с., ил. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

53 

1 қосымша 

 

 

 

 

54 

2 қосымша 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

55 

2 қосымша 

(жалғасы) 

Әріптер мен сандардың өлшемдері 

(2.304-68 МЕСТ-ы бойынша) 

 

Қажетті өлшемдер 

Белгілену

і 

Өлшемде

р 

қатынасы 

Шрифт өлшеміне қарай 

әріптер мен сандардың 

өлшемдері 

 (мм есебімен) 

2,5 

3,5 

5 

7 

10  14 

Бас әріптер мен 

сандар: 

әріптер мен сандар 

биіктігі.........................

... 

 

 

 

h 

 

 

- 

 

 

2.5 

 

 

3.5 

 

 

5 

 

 

7 

 

 

10 

 

 

14 

А, Ж, М, Ф, Ш, Щ, Ы, 

Ю әріптері мен 1 

санынан басқа әріптер 

мен сандардың 

ені........ 

 

 

b 

 

 

7

4

h 

 

 

1,4 

 

 

2 

 

 

2,

8 

 

 

4 

 

 

5,

7 

 

 

8 

Ж, Ф, Ш, Щ, Ы, Ю 

әріптерінің 

ені.............. 

     

b

1

 

 

7

6

h 

 

2.1 

 

3 

 

4,

3 

 

6 

 

8,

6 

 

12 

А, М, әріптерінің ені... 

 b

2 

7

5

 h 

1,8 

2,5 

3,

6 

5 

7 

10 

1 санының 

ені............... 

 b

3 

7

2

 h 

0,7 

1 

1,

4 

2 

2,

9 

4 

Кіші әріптер: 

б, в, д, р, у, ф 

әріптерінен басқа 

әріптердің 

биіктігі........ 

 

 

 

h

1 

 

 

 

7

5

 h 

 

 

 

- 

 

 

 

2.5 

 

 

 

3.

6 

 

 

 

5 

 

 

 

7 

 

 

 

10 

б, в, д, р, у, ф 

әріптерінің 

биіктігі....... 

 

h 

 

7

7

 h 

 

- 

 

3,5 

 

5 

 

7 

 

10 

 

14 

ж, м, т, ф, ш, щ, ы, ю 

әріптерінен басқа 

әріптердің 

ені................ 

 

 

b

4 

 

 

7

3

 h 

 

 

- 

 

 

1.5 

 

 

2.

1 

 

 

3 

 

 

4.

3 

 

 

6 

ж, т, ф, ш, щ, ы, ю 

әріптерінің  

ені.............. 

 

b

5

 

 

7

5

 h 

 

- 

 

2,5 

 

3,

6 

 

5 

 

7 

 

10 

м әрібінің 

b

6

 

7

4

h 

- 

2 

2,

4 

5,

8 

 

56 

ені.................  

8 

7 

Әріптер мен сандар 

сызықтарының 

қалыңдығы...................

. 

 

 

S 

 

 

- 

 

 

0,2

5 

 

 

0,3

5 

 

 

0,

5 

 

 

0,

7 

 

 

1 

 

 

2 

Әріптер мен 

сандардың 

арақашықтығы............

.. 

 

а 

 

- 

 

0,5 

 

0,7 

 

1 

 

1,

4 

 

2 

 

2,

5 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

57 

3 қосымша 

 

Машина жасауда жиі қолданылатын материалдар 

қимасының графикалық белгіленуі 

(2.306-68 МЕСТ-нан алынған) 

 

Материал 

Белгіленуі 

 

Металдар мен қатты құймалар 

 

 

Металл  емес  материалдар,  соның  ішінде 

талшықты  бірқалыпты  құймалар  және 

тығыздалған плиталар 

 

Ағаш 

а) талшықтарға көлденең 

 

 

б) талшықтарды бойлай 

 

 

Фанера 

 

 

 

Әйнек және басқа мөлдір материалдар 

 

 

 

Сұйықтықтар 

 

 

 

 

 

Ескерту.  Ағаш  пен  фанераның  белгіленуі  (орталық  сызығынан  басқа) 

қолмен орындалады. 

 

 

 

 

 

 

 

58 

4 қосымша 

 

Сапасы жағынан қарапайым көміртекті болат маркісінің  

шамамен қолданылуы 

(380-71 МЕСТ бойынша шығарылған) 

 

Болат маркасы 

Бұйым түрі 

Ст 1 

Ст 2 

Тойтарма шегелер, шплинттер 

Ст 3 

Болттар, гайкалар, шайбалар 

Ст 4 

Қармақ, кронштейн, қақпақтар 

Ст 5 

Ст 6 

Корпустар, тяга, рычаг, ось, маховиктер және т.б. 

Ескерту: 1. Болат маркілерінің белгіленуіндегі сандар көміртек  

мөлшерінің орта шамамен 0,1 пайыз екендігін көрсетеді. 

                         2. Шартты белгілену үлгісі: Ст. 3 МЕСТ 380-71 

 

 

Сапалы конструкциялық көміртекті болат маркісінің  

шамамен қолданылуы 

(1050-74 МЕСТ бойынша шығарылған) 

 

Болат маркасы 

Бұйым түрі 

0,5 

10 

Штампыланған және иілген тетікбөлшектер 

15, 20, 25, 

30 

Болттар, гайкалар, шпилька, муфта, поршень, ось, 

білік, саусақ және т.б. 

35, 40, 45,  

50, 55 және б. 

Коленвалдар, тісті дөңгелектер, цептік 

берілістердегі жұлдызшалар, шток, червяктар және 

т.б. 

60Г 

65Г 

Жоғары серпімділікті қажет ететін тетікбөлшектер 

(серіппе және т.б.) 

Ескерту:  1. Болат маркілерінің белгіленуіндегі екі орынды сандар 

көміртек  мөлшерінің орта шамамен 0,01 пайыз екендігін, ал «Г» әрпі 

құрамында  

марганецтің бар екендігін көрсетеді. 

                   2. Шартты белгілену үлгісі: Сталь 45 МЕСТ 1050-74 

                                                                  Сталь 65Г МЕСТ 1050-74 

 

 

 

 

 

59 

Балқытылған алюминий маркілерінің қолданылуы 

(2685-75 МЕСТ, 21631-76 МЕСТ, 4784-74 МЕСТ  

бойынша шығарылған) 

 

Құйма маркілері 

Бұйым түрі 

 

2685-75 МЕСТ 

АЛ1 

АЛ2 

АЛ3 

...... 

АЛ7 

АЛ8 

 

 

Әртүрлі пішіндегі 

тетікбөлшектерді құю 

4784-74 МЕСТ 

АК4 

АК6 

АД1 

Д12 

 

Әртүрлі пішінде иілген және 

штампланған тетікбөлшектер 

21631-76 МЕСТ 

А7 

АД1 

Д12 

Д16Б 

 

Штампланған тетікбөлшектер 

Ескерту: 1. Балқытылған алюминий маркілері белгіленуіндегі «Л» әрпі 

оның құюға арналған екендігін; «К» әрпі алюминий құймасын иіуге және 

штамплауға болады;  

«Д» әрпі алюминий мен оның құймалары деформацияланады дегенді 

білдіреді.  

Сандар құйманың шартты түрдегі нөмірі. 

                 2. Шартты белгілену үлгісі: АЛ3 МЕСТ 2685-75 

                                                                 АК6 МЕСТ 4784-74 

 

Металл емес материалдардың (полимерлер) қолданылуы 

 

Материал атауы мен 

маркісі 

МЕСТ немесе 

техникалық 

шарттылықтар 

Бұйым түрлері 

Полиэтилен: 

20306, 21006 

МЕСТ 

16338-77 

Клапан, золотник 

Полиуретан: 

ПУ-1 

ТУ  

МХП/215-52 

Тегіршік,  насос  тетікбөлшектері, 

тығыздауыш,  дыбыс  және  жылу 

изоляциялау қондырғылары 

Винипласт: 

ВН, ВП, ВНЭ 

МЕСТ 

9639-71 

Түтікшелер,  кран  және  вентиль 

корпустары 

Фторпласт: 

4Д 

МЕСТ 

14906-77 

Жең, 

прокладка, 

подшипник 

вкладыштері 

Полистирол 

Д, Т 

МЕСТ 

20282-74 

Маховиктер, 

кнопка, 

қақпақ, 

втулка 

 

 

60 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Көлемі 3,75. Таралымы 100 дана. Офсет қағазы. 

Тапсырыс № 

99.

  

 

 

М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік 

университетінің баспа орталығы. 

Орал қаласы, Сарайшық көшесі, 34.