ЕЖЕЛГІ Д Ә У І Р Ә Д Е Б И Е Т ІН ІҢ А Н Т О Л О Г И Я С Ы
Б
іздің д аң қты д а құпия
ж азбам ы зды ең алғаш байқап, дүни е жүзі
ғалы м д ары н а тан ы сты ру А м стердам қаласы ны ң бургомистрі, картограф
Н иколас В итсен нен (1 6 4 1 -1 7 1 7 ) бастау алады . Ол Е нисей өзенінің бойы нан
м ағы н асы белгісіз ж азуларды байқап, Е уроп а оқы рм андары н а тан ы сты рады .
О сы дан бастап Ресей аум ағы ндағы қүпия ж азулар туралы С .Р ем езов, И.
С тра-
ленберг, Д.Г. М ессерш м идт, П .С .П аллас тэрізді зерттеуш ілер өздері байқап,
тап қан ж азбалары н эр ж ерде ж ариялайды .
Ең алғаш қы ж азуларды іздеп, табуды м ақсат түтқан экспедицияны фин
ғал ы м д ары үй ы м дасты рад ы . 1875 ж ы лы олар Е нисей өзені бойы ндағы М и ну
си н ск
ой паты н а бары п, бірталай ж азба ескерткіш терді ж инап, оларды «Енисей
ж азбалары » деген атпен ж ариялай ды . А л үлкен көлем ді М оңғолиядағы Орхон
өзен ін ің бойы н дағы ж азуларды тап қан ы ж ай ы н да 1892 ж ы лы Н .М .Я дрин ц ев
еңбек ж ариялай ды . Бүл эйгілі түркі қағаны Білге мен оны ң інісі, эрі бас
қолбасш ы сы К үлтегінге арн алған ж азулар еді.
А лғаш қы зерттеуш ілердің тап қан руна ж азуы н ы ң үш інш і
аймағы Талас
өзен ін ің бойы болаты н. О сы ай м ақтағы Ә улие ата уезін ің басш ы сы В .А .К аллаур
1896 ж ы лы А й ы ртам -О й деген ж ерден, ж үм ы р өзен тастары н а ж азы лған көне
түркі ж азба ескерткіш терді тапты . Бүл м аңайдан табы лған ж азба ескерткіш тер
тек Қ азақ стан ға ған а қаты сты ем ес, Қ ы рғы зстан ай м ағы нан д а табы лғанды қтан
ж алп ы Т алас ескерткіш тері деп аталы п кетті.
А ры қарай бүл қүпия ж азуларды ң м ағы н асы н аш у м әселесі бойы н ш а Е у
роп а ғал ы м д ары н ы ң
арасы нд а бәсекел естік туы п, әрқайсы сы өз тілдерін де
оқы п м ағы н алары н аш а бастайды . Тек оры с ғалы м ы Н .М .Я дрин ц ев қана бұл
ж азуларды ң иесі сол ж азу таб ы л ған ай м ақтағы халы қтар болуы тиіс деген пікір
айтты . Бұл болж ам ды 1893 ж ы лы 15 ж елтоқсан да Д ан ия К орольдігі Ғ ы лы м
А к адем и ясы н ы ң м әж ілісін де ж алпы тіл
білім і саласы ндағы ірі маман, дат
ғалы м ы В ильгельм Томсен д әлелдеп , К өктүрік бітік ж азуы н ы ң құпиясы н ш еш у
ж олы ндагы ізден істерінің нәти ж есін ж ария етті.
К өне түркі ж азба ескерткіш тері н егізінен тасқа ж азы лған. Бірден бір
қағазға си ям ен н ем есе бояум ен ж азы лған н үсқа Қ ы тайдағы Д унхуанга ж иы рм а
ш ақы ры м дай ж ердегі «М ы ң будда үң гірі» аталаты н
ғи бадатханадан табы лы п,
оны 1912 ж ы лы археолог А .С тейн қолға түсіріп , ары қарай гы лы м и айналы м ға
ш ы гарады .
Қазақстан аймағынан да табы лган көктүрік бітік жазуларының саны жыл-
дан жы лға молайып келеді. О ны жинап, оқып мағынасын аш уға әрекеттенген
галы мы мы з А .Аманжолов болды. Ол Қазақстан аймагынан табы лган
жазбаларды
ж ергілікті жеріне қарай Ертіс, Іле, С ырдария, Ж айы қ жазулары деп топтастырды.
Бітік ж азба ескерткіш терді тілдік қүры лы м ы н а қарай зерттеген келесі үлкен
галы м ы м ы з Ғ .А йдаров өзінен бүры нғы түркітан уш ы галы м дарды ң еңбегін эрі
қарай дам ы ты п, грам м ати калы қ тұргы да талдауга үлкен үлес қосты .