И С Л А М Ғ А Д Е Й ІН Г І Ә Д Е Б И Ж Ә Д ІГЕР ЛЕР
1
. ОРХОМ ЖДЗБД ЕСКЕРТКІШТЕРІ
О
рхон ж азба ескерткіш тері М оңғолиядағы Орхон өзен ін ің бойы нан
көлем і ж ағы н ан ең үлкен Білге қаған мен К үлтегін ж азба ж эдігерлері
таб ы л ған д ы ктан осы лай аталы п кетті. А л осы екеуінен басқа ж азулар С еленгі,
Толы өзен дерін ің бойы нан табы лған. Орхон ж азба ескерткіш терін е негізінен
К үлтегін, Білге қаған, Тоны көк, О нгин, Күлі Ш ор, М ойы н Ш ор, Теркін-Тариат,
Суджі ж азба ескерткіш тері ж атады . Бұлардан басқа оннан аса м айда ж азулар да
бар. ¥ с ы н ы л ы п оты рған О рхон ж азба ескерткіш інің негізгі мэтіні В.В. Радлов,
С .Е .М аловтарды ң ең бектерін е негізделеді.
1. 1. КҮЛТЕГІН ЖДЗБД ЕСКЕРТКІШІ
ЕЖЕЛГІ Д Ә У І Р Ә Д Е Б И Е Т ІН ІҢ А Н Т О Л О Г И Я С Ы
К үл тегін ж азб а ескер тк іш ін 1889 ж ы лы оры с зерттеуш ісі Н .М .Я д ри н ц ев
М оң ғоли яд ағы О рхон ө зен ін ің б ой ы н д ағы К ош о Ц айд ам деген ж ерден тауы п,
ғы лы м и ж ұ р тш ы л ы қ қ а ж ари я етті. К ейін, 1892 ж ы лы , ол тур ал ы еңбек ж ари-
ялады . О дан кейін ж а зб а ж әд ігер л ер д і зерттеу ге ар н ай ы эксп ед и ц и ял ар ш ы ға
б астады . Б ірін ш і болы п 1890 ж ы лы Г.Гейкель б астаған ф ин, екін ш ісі 1901
ж ы лы В .В .Р ад л о в б астаған оры с эксп ед и ц и ял ар ы ж азб ан ы ң көш ірм елерін
алды .
1893 ж ы лы 15 ж е л то қ сан д а Д ан и я ғал ы м ы В .Т ом сен м ағы н асы белгісіз
болы п келген ж азуды ң түркі тіл ін д е ж азы л ған ы н ғы лы м и ж ұ р тш ы л ы ққа
м әлім д ед і. О л өзі аш қан тү р кі әл іп б и ін ің эріп таң б ал ар ы н тү р кітан у ш ы
ғал ы м В .В .Р ад л о в қ а ж іб ерд і. В .В .Р ад л о в сол эліп б и б о й ы н ш а түр кі бітік жа-
зулары н оқы п ш ы қты . Б ұдан кейінгі зерттеу ж үм ы сы н П .М .М ел и ор ан ск и й
ж алғасты р д ы . О н д а ол ескер тк іш ті гр ам м ати кал ы қ ж ағы н ан ал ғаш рет тал -
дап ш ы қты . Қ азақ стан д ағы зерттеул ерд е Ғ .А й д ар о в көзге түсті. О л К үл тегін
ескер тк іш ін гр ам м ати к ал ы қ ж ағы н ан тал д ап , қ азақ ш а ж ән е о ры сш а кітап
етіп б асты р д ы . О сы ж олд ард ы ң авторы К үлтегін еск ер тк іш ін ің м этін ін е ж ай
сөй лем си н такси сі саласы н ан зер ттеу ж үргізд і.
|
