Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры имани гүЛ Қайрат ж о л ды ба й ұ л ы

ИМАНИ ГҮЛ
р ы н   ж а ға л а р ы н ы ң   ой ы қтары н   ж абагы ндай  етіп 
т ақ сы н ...» 200 -делінеді.
Жартылай  жалаңаш  киінген  эйелдер  еркекгерді 
еліктіріп,  нопсікұмарлығын 
козлырады.  Бүш  жагдай 
бүгінде  көптеген  шаңыракгың  шайқалуына,  көпшілік 
бойжеткендердің  абыройдан  айрылуына  себеп  болып 
отыр.  Нәтижесінде  көзі  жэутеддеген  мыңдаған  пэк 
сәбилер тастанды болып, жетімханаларға тоғытылса, жы- 
лына қаншама кыз баласы қолдан түсік жасатуда201.
Пайғамбарымызга  бірде  бір  сахаба  келіп  «Уа, 
Аллапың  Елшісі,  мені  жумаққа  жетелер  бір  амал 
айтсаңыз», - дейді. Пайғамбарымыз (с.а.у.):  «Ашуланба! 
Ашуыңды жец,  ашудың жетегінде кетпе»,-  деп кысқа 
да нұсқа жауап берді.
Иә,  ашу атүсті  қарайтын  жеңіл мәселе  емес.  Себебі, 
ашута  бой  алдырған  адам  санаға  сыймайтын  улкен 
күнэларға  да  оп-оңай  барып  жатады.  Мысалы,  ашуға 
булыққан  адам  бір  сәттік  өзін  ұстай  алмай  мылтықтың 
шүріппесіне  басып  кеп  жіберу  кесірінен  жылдар  бойы 
түрмеде  отырады.  Сөйтіп,  ғұмыр  бойы  өкінумен  өтеді. 
Міне,  ашудьщ  осындай  кесірлі  нэтижесін  білгендікген 
пайғамбарымыз  (с.а.у.)  кейбір  еахабаларына  «ашуыңды 
зкең, ашуга салынба, ашудан аулақ жүр» деген ескерту- 
лер жасаған.
Ал  енді  ашу  дегеніміз  тек  қана  жүйкенің  тырысу- 
мен  ғана  болатын  кұбылыс  емес.  Ашудың  «жьтыстьщ 
ашу»  дейтіні  де  болады.  Ол  -   адамньщ  нэпсікұмарлық 
сезімдерінің өршіп, шэһуатыньщ  қозып, өз-өзін ұстай ал­
май  ақылға  сыйымсыз  кылыктарды  жасайтындай  көзсіз
2№І
 Н ұр сүресі, 31-аят.
201 Қ азакстаида казіргі танда  100 мын тастанды бала, 600 балалар үйі 
бар.  2003  ж ылғы  есеп бойынша  127200  аборт  ж асалғаны ресми 
тіркелген. Ал ресми тіркелмегені канша екені тағы белгісіз.
341

ИМАНИ ГҮЛ
соқырға  айналуы.  Пайғамбарымыз  (с.а.у.)  бір  хадисінде 
«қумарлыц  сезімі  цозган  кезде  одам  ацыл-есінің  түгепі 
немесе  үштен  екісі  кем»  деген.  Яғни,  мұндай  адам 
акыл  тізгініне  ие  бола  алмай,  қүмарлыкқа  алданады. 
Сокьтр  адамша шайтанның тұзағына оп-онай түсе кетеді. 
Құмарлык  сезімі  өршіп,  нәпсісі  қозған  адам  ақылға  да, 
заңдарға  да,  ар-ожданға  да  қарамай  небір  арам  істерге 
барады202.  Сондықтан еркектердің осы бір осал түстарьш 
түрткілемеу үшін эйел адамдар ашық-шашык киінбеуі ке- 
рек. Әйтпесе, нэтижесі өзіне де,  өзге де абырой әкелмесі 
акиқат.  Мысалы,  «Queens  эйелдер  бюросы»  жетекшісінің 
мэлімдемесі бойынша, Канадада эр 6 минут сайын  1  зор- 
лау  окиғасы  тіркеліп,  эрбір  үш  эйелдін  біреуі  әйтеуір 
өмірінің бір кезеңінде зорлау оқиғасына тап болады екен. 
Тағы бір ірі мемлекетте  1998 жылы 49280 зорлау оқиғасы 
ресми тіркелген көріііеді20’’.
Міне, сондықтан әйел адамға ашық-шашық киінбеуді 
ислам оны төмен санағандықган емес,  каііта оны корғау, 
абырой-беделін көтеру мақсатында бұйырған. Әйел өзінін 
орамалымен  көрікті.  Жарасымды  ғып  ұзын  киінуімен 
ибалы.  Қазактың  «Есті  қыз  етегін  цымтап  үстайды» 
деуі  де  бекер  емес.  Күнделікті  өмірде  біз  қүнды,  асыл 
заттарды коғамдағы  бұзык ниеттілердің арам пиғьшынан 
қорғаудың сан түрлі жолын іздейміз. Ендеше, эйел заты да 
кұндылардьщ  кұидысы,  асылдардың  асылы,  нәзіктердің 
нэзігі.  Олай  болса,  оньщ  да  жат  адамдардың  алдында 
ашық-шашык жүргені қултарлық емес.
Орамал 
тағудың 
физиологиялық  тұргыдан  да 
эйелдерге  пайдасы  бар.  Әрине,  бұл  өз  алдына  жеке 
зерттеуді қажет ететін бөлек мәселе.  Десек те, С. Асфен-
202 А хмед Ш аһин, иени айле илмихалы, 245*бет.
203 Ш әріп М ухаммед, И слам ве дегер геленеклерде кадын. Иени ұміт
ж урналы, №  14, 2002 ж.
342

И М А Н И ГҮ Л
дияров  атындағы  Мемлекеттік  медицина  университеті 
Емдік  гигиена  кафедрасының  меңгерушісі,  медицина 
ғылымының  докторы,  профессор  Қарлығаш  Тогызбаева 
бұл  жайлы  былай  дейді:  «Ер  адамдар  кобіне  көктен, 
әйелдер жерден қуат алады. Сондықтан да болар, әйелдің 
шашы магнит тәрізді ауадагы кір-лас куатты жынагыіи 
келеді. Бұл да оныц, әсіресе,  бас ауруына үшырауына эсер 
етеді.  Осы жолдың авторыпың өз тэжірибесінде кездес- 
кендей,  орамал  тартцаннаи  кейін  «басының  сацинасы», 
т.б.  дертінен жазылып кететіндер аз емес.  Буган қоса, 
ашьщ-шагиъщ  жүрген  эйел  көктен  езіне  цажет  емес 
артьщ қуат  алады,  сөйтіп,  онда еркектерге тән гисто- 
стерон гормоны пайда болады, нэтижесінде агзаныц гор- 
моналъды  бұзылуы  етек  алып,  жыныс  органдарындагы 
цатерлі ісік,  т.б.  ауруларга жол аиіады»204.
Исламда  эйел  өз  көркін  бөгделерге  емес,  тек 
өзінің  некелі  еріне  ғана  көрсетеді.  Сондықтан,  шариғат 
әйелдердің некелі ерлерінің алдында барынша әдеміленіп 
жүру,  күйеулерінің назарын көшедегілерге емес, өздеріне 
каратуға  әрекет  етуді  саликалы  амалдардың  катары на 
жатқызады.  Әдемілігі  мен  тэнін  жұргка  көрсетуге  ты- 
рысу  -   эйел  адамды  мақганшақтык  пен  риашылдыққа 
тэрбиелейді. 
Ондай 
адамнын 
табиғаты 
эрдайым 
көрсеқызарлык пен бэсекелесуді калап тұрадьт.
Құранда әйел адамның киетін киімінің нақты форма- 
сы айтьшмаған. Тек эйел баласы өзінің дене бітімін қагты 
кескіндемейтіндей  кеңдікте,  жүзі,  екі  қолы,  тобықтың 
төменгі жағынан тыс басқа барлық жерлерін жабатындай 
кез-келген киім үлгісін таңдап кисе болғаны.  Бұл шартгар 
орындалғаннан кейін,  сәнді эрі өзіне жарасымды жалпы 
эстетикаға  сай  киім  киюге  ислам  діні  қарсы  емес.  Сауд 
арабиясы  мен  Ирандағы  эйелдер  сияқты  қара  киіп  жүру
204 М ұсылман журналы, 25-бет. № 1/ каңтар айы, 2004ж.
343

ИМАНИ ГУЛ
үрдісі  барша мүсылмандарға парыз  киім үлгісі емес.  Он- 
дай киім үлгісі олардың өз одет-ғұрыптары мен қоғамьша 
карай  тавдалған.  Сондықган  Қуран  өлшемдерінен  шық- 
пау  шартымен  әр  коғам  киім  үлгісін  өзінін  менталитеті 
мен  эдет-ғурыитарьша,  заманына  карай  эрі  өмір  сүрген 
жерінің климатына ыңғайлы етіп таңдай алады. Мысалы, 
казак жерінің эр өңіріне тэн эйел кимешегі  болған. Тіпті, 
әйелдердің жас  ерекшеліктеріне  карай  кимешек үлгілері 
тігілген.  Ата-бабаларымыз  «ғұрпымызда  орамал  тагу 
жоқ» деп, Құран кағидасына карсы шыкпаған. Керісінше, 
оны  гүрпымен  сабақгастырып,  ою-өрнегімен  көркемдеп, 
өзінің  төл  киім  үлгісіне  айналдыра  білген.  Бугінгі  таңда 
да  Кұран  өлшемдеріне  эрі  заман  талабы  мен  үлпы қ 
түсінігімізге  сай  эр  түрлі  киім  үлгілерін  тігуге  неге  бол- 
масын? Осылан істер болсақ, бэлкім, орамал тағып, ұзын 
киім кию -  ананың, мынаның үлттық киімі дегендей таяз 
түсініктерден арылар едік.
Мэседенің тағы бір маңызды жағы -  діни сауаттылығы 
төмен қоғамға ең эуелі орамалды емес, иман мэселелерін, 
сенім  негіздерін  насихаттау  қажетгілігі.  Пайғамбарымыз 
(с.а.у.) ең эуелі орамалды емес, иман мәселелерін кеңінен 
түсіндірді  емес  пе?  Иман  мәселесі  шешілген  қоғамда 
исламньщ  кез-келген  тыйымдары  мен  бүйрыкгарының 
да  оп-оңай  шешілері  сөзсіз.  Иманнан  бұрын  орамал­
ды  насихаттаудың  -   уықсыз  шаңырак  көтермек  болған 
әурешілікпен тең болары сөзсіз.
344

И слам діпі коп эйел алуга неліктен руңсат  
еткен?
Қазіргі  таңда  қоғамда  бүл  тақырып  өте  өзекгі 
мәселеге  айналып  отыр.  Осы  түрғыда  айтарымыз,  көп 
эйел  алуға  мүлдем  болмайды  деп  үзілді-кесілді  карсы 
шығу  да,  көп  эйел  алуды  діннің  негізгі  талабы  іспетті 
жаппай  уағыздау  да  аетамдық  екені.  Көп  эйел  алу  -   ба­
тыста  қатты  сынға ұшырағаң тақырып.  Алайда көп  әйел 
алушылықты  алғаш  ойлап  тауып,  заңдастырған  ислам 
діні еместігі акиқат. Ислам келгенге дейінгі, элемдегі эйел 
затының  жағдайы  баршаға  мэлім.  Ол  кезде  әйел  затша 
саудаланатын,  канша әйелмен үйленем десе де  еркекгер- 
ге шек қойылмайтын.  Әйелді калаған уакытында қалаған 
адамына  сатып  немесе  айырбастай  салатын.  Тіпті,  көне 
Грек жэне Рим мэдениетгерінде эйелді адам деп те есеп- 
темеген.  Еплатонның  пікірінше,  эйел  бір  қолдан  екінші 
бір қолға өтіп жүре беретін ортақ мүлікке  жатады. Ежелгі 
қытай  мәдениетінде  эйел  заты  адам  саналмағандықтан, 
оған  айдар  тағып,  ат та  койылмайтын  болған.  Тіпті,  ба­
тыс  философтары  «Эйел  заты  жалпы  адам  ба,  жоц 
па?  Адам  болса,  оның  жаны  бар  ма,  жоц  па?  Бар  бол­
са,  оныц жаны  ер адамдардъщ  жанындай ма,  жоц элде 
жануарлардың жандарына ұцсас па?» деген тәрізді адам 
шошитын ой-пікір таластарын да тудырған205.  Міне,  эйел 
баласынын жағдайы  осындай жан түршігерлік  корлыкка 
толы бір заманда Ислам діні әйелдердің абзал жаратылыс
205  Емине  Шеникоглу,  Генчлерин  иманыны  сорыларла  чалдылар, 
118-бет.
345

ИМАНИ ГҮЛ
екенін түсіндіріп, оған ерекше баға берді.  Оны заггыктан 
адамдыкка,  корлықтан  ардақты  деңгейге  көтерді.  Тіпті, 
«Жумақ  -  
аналардың  табанының  астыпда»  деген 
сыры  теред,  сыны  биік ұстанымға  бас  идірді.  Жоғарыда 
айтқанымыздай, 
ислам 
келмес 
бұрып 
эйелдермен 
үйленуде шектеу жоқ еді. Ер кісі қанша әйел алам десе де 
өз еркінде еді.  Ислам осы шексіздікті төртеумен шектеді. 
Өзінің  сыршыл  күрделі  талаптарын  койды.  Олай  болса, 
бұл да  исламның  ойел  баласына жасаған жақсылығы де- 
сек артык аііткандық емес.
Екіншіден,  төрт  әйел  алудың  діндегі  орны  парыз 
яки  уэжіп  емес.  Ягаи,  эрбір  мұсылман  ер  кісі  көп  эйел 
алуға  міндетті  емес.  Көп  эйел  алу,  бар  болғаны,  кей 
жағдайларға байланысты адамдарға берілген рұксат қана. 
Бұған  коса  коп  эйел  алудың  өзіндік  күрделі  шартгары 
мен  талаптары  бар.  Мысалы,  екі  әйел  алғысы  келетін 
кісінің  ең  эуелі  оларды  багып-карайтындай  жағдайы  бо­
луы  тиіс.  Мұнымен  коса, 
эйелдерінің  арасында  кара 
кылды  как  жарардай  эділдік  тең  қарым-катынас  кұруы 
керек. Яғни, біреуіне жылы шырай танытып, екіншісімен 
суык қарым-катынас жасау, біреуінің жанында көп болып, 
екіншісінікінде  аз  уақыт  қана  болу  секілді  көнілдеріне 
кірбің  салар  эділетсіз  араластыкта  болу  дұрыс  емес. 
Біреуіне жағдай жасаса,  екіншісіне де жағдай жасауы ке­
рек. Ал мүлідай талаптарды орындай алатындардың саны 
ете  аз  екені  айтпаса  да  түсінікті.  Ардақты  Елші  (с.а.у.): 
«Екі  әйелі  бар  кісі  әйелдерінің  береуімен  артығырақ 
карым-қатынас  жасап,  эділетсіздікке  жол  беретін  болса, 
ондай адам ақырет күні бір иығы төмен салбыраған кұйде 
келеді»,  -  деп  эйелдерінің  арасында  әділетсіз  қарым- 
катынас жасаған  еркектің ақыреттегі  аянышты жағдайын 
білдірген.  Алла Тағала «Ниса» сүресінде:  «Егер әйелдер
346

ИМ АНИ ГҮЛ
арасында эділдік жасай алмаймын деп қорықсаңдар онда 
біреуі жеткілікті...» деген.
Ал  енді  ислам дінінің  көп  эйел алуға рұқсат  етуінің 
өзіндік  бірқатар  себептеріне  токталайық.  Ер  адамдардың 
саны  эйел  адамдарға  қарағанда  әжептеуір  аз.  Оның  бір 
себебі,  ер  адамдардың  қазапы  оқиғаларға  көптеп  ду­
шар  болуында.  Мысалы,  соғыстарда,  жол  апаттарында, 
тағысын тағы  баска жағдайларда ер адамның көптеп каза 
табатыны сөзсіз. І-ІІ дүниежүзілік соғыста  миллнондаган 
ер  адамның  қаза  тапқанына  тарих  куэ.  Қаза  тапкан  б р і 
ер  кісілердің  артында көзі  жэутеңцеген  бірнеше  баласы- 
мен  аңыраған жас  әйелдері  жесір  қалды.  Осы  мыңдаган, 
миллиондаған жесір қалған әйелдердің де үйленіп жанүя 
кұратын  ер  адамның,  жас  бүлдіршіндеріне  қамкорлык 
көрсетер экенің қажет екені  сөзсіз.  Екі  әйел алуға рүксат 
жоқ  жағдайда  бүл  мәселе  калай  шешілмек?  Қорғансыз 
аналар мен бүлдіршіндер кімге аманат?
Қазіргі  таңда  көптеген  елдерде  соғыс  болмаса  да, 
эйел  санының  ер  адамдардан  әлдекайда  басым  екені 
белгілі.  Осының  салдарынан  көптеген  бойжеткендер 
уақытында  үйлене  алмай  үйде  отырып  қалуда206.  Әрине, 
бұл  қыздардың да үйленгісі  келетіні, ана болуды ансары, 
белгілі  біреудің  камқорлығын,  өмірдегі  тірегін  іздері 
хақ.  Ал  бүл  мэселелер  заңды  түрде  эрі  жауапкершілік 
шеңберінде шешілмеген жағдайда қоғамда түрлі келенсіз 
жайтгардың етек алары сөзсіз.
Бүлардан да жиі  кездесетін бір  жағдай -  ер адамньщ 
екі  эйел  алуға  мэжбүр  болу  жағдайы.  Перзент  сүйгісі 
келетін  ер  азамат  некелескен  эйелі  дүниеге  бала  алып 
келе алмайтын бедеу болған жағдайда не  істейді? Бірінші 
әйелімен  ажырасып,  баскамен  үйпене  ме?  Яғни,  сәби
206 Қ азақстанда  казіргі тақца  182700  әйел  баласы жастары отыздан
асса да элі тұрмыска шыға апмаған. (2006 ж)
347

ИМАНИ ГҮЛ
дүниеге  әкеле  алмағандығы  үшін  онсыз да жарым  көңіл 
жүрген  әйеліне  опасыздьщ  жасап,  оны  талақ  етіп,  басқа 
біреумен қол ұстасып кете бармақ па? Жоқ элде әйелін де 
далаға тастамай,  оған  күйеу  эрі  сүйеу  бопып  екінші  бір 
әйелмен  некелесе  ме?  Әрине,  бұл  тұста  ақылға  да,  ар- 
ожданға  да  қонымдысы  екінші  таңцау  екені  сөзсіз.  Осы 
жерде  бірінші  әйелімен  де  ажыраспасын,  екінші  әйел 
де  алмай  жүре  берсін  деген  ой  туындауы  мүмкін.  Алай­
да,  бұған  барлык  азамат  көне  алмайды  ғой.  Әр  адамның 
өзінше бір әлем екені де ақиқат. Өмірде өз белінен. перзент 
сүю  сияқты  арманы  бар  адам  мақсатына  жетпей  байыз 
таппасы және белгілі.  Тіпті, екі-үш бала емес, ұргіағыныц 
көп болғанын қалайтын еркектер де кездеседі.
Сондай-ақ,  адам  баласы  өмірде  эр  түрлі  жағдайға 
тап  болады.  Мысалы,  әйелі  айыкпас  дертке  іпалдығып, 
күйеуіне дұрыс қарай  алмайтындай жағдайға душар бол­
са, ер азаматтын тағы да екінші нұсқаны таңдағаны абзал 
емес пе?
Жоғарыда  айтылған  жағдайлар  болмаған  күннін 
өзінде  де  көп  әйел  алуға  ислам  діні  рұқсат  етеді.  Олай 
дейтініміз,  бірінші  эйелін  жақсы  көрумен  катар  көңілі 
басқа әйелге де бүрып түратын адамдардьщ да кездесері 
сөзсіз.  Себебі,  барлық  адамнын  табиғаты,  жаратылысы 
бірдей  емес.  Кейбір  азаматтардың  жыныстық  кабілеті 
мен  құмарлығы  артыктау  келеді.  Бұған  қоса,  бірінші 
эйелі көңілінен шықпай калуы да эбден мүмкін. Көп әйел 
алуға  тыйым  салған  жағдайда  мұндай  күйдегі  адамдар 
эйтеуір бір жолын тауып алғашқы жұбайымен ажырасып 
тынуы немесе жасырын  көңілдес тауып,  шариғат тыйған 
зина  сияқгы  харам  істерге  баруы  бек  мүмкін.  Сөйтіп, 
Жаратушының алдында -  күнэһар, ал бала-шағасының ал­
дында екіжүзді болады. «Біреу біліп цояма?» деген күдікті 
ойдан  күтыла  алмағандықтан,  психологиялық  түрғыдан
348

ИМАНИ ГҮЛ
мазасыз болады. Ол ол ма, көңілдес эйелдерді тек өткінші 
төсек лэззаты үшін  ғана пайдаланғандықган, олардың да 
абыройы айрандай тегіліп, эркімнің кол жаулығына айна- 
лары белгілі. Екі ортада тірі жетім қорғансыз сәбилер мен 
олардың  корланған  шешелері  қалады.  Бүгінде  көп  әйел 
алуга  үзілді-кесілді  тыйым  салған  европа  бұнысымен 
каншама  әйелдермен  жасырын  түрде  төсектес  болуға, 
яғни көцілдестік пен ойнастықтыкка, жезөкшеліктің етек 
алуына,  мывдаған  балалардың  әкесіз  дүниеге  келуіне, 
колдан сансыз түсік жасалуына көз жұмыгі қарауда.
Бұл  шындықты  батыстық  ғалым  Густав  Ли  Вон: 
«Мүсылмандардың  т п  әйелмен  некелесуі  -   заңды 
турде  бір  әйелмен  некелесіп,  жасырын  түрде  көп 
әйелмен көңілдес болып жүре беретін европальщтардан 
әлдецайда артық»207 деп ашық мойындаған.
Негізінде, көп эйел алу ислам дінінде парыз да, уәжіп 
те  емес.  Тек  рұксат  етілген  кеңшілік  жол  ретінде  ғана 
қарастырылады. Жоғарыда айтылғандай, көп әйел алудың 
өзіндік күрделі шарттары мен арнайы талаптарын ескерер 
болсақ, көп әйел алудьщ эркімнің батылы жсте бермейтін 
жауапкершілігі  зор  іс  екенін  байкаймыз.  Бұған  коса,  ер 
кісінің  екі  немесе  бірнеиге  жанүяны  бірдей  басқаруға 
қабілеті  жеткіліксіз  болса  немесе  екінші  әйел  алған 
жагдайда  бірінші  жанүяның  шаңырағы  шайқалар  болса, 
мүндай іске барудың езі қатерлі эрі жауапкершілігі де ауыр. 
Сондықтан үйленетін адам өз жағдайын, жанүясының эрі 
қоғамының  ахуалын,  тыныс-тіршілігін  есепке  алмастан 
мүндай қадамға баруы мүлдем дүрыс болмаса керек-ті.
207  Проф.  Др.  Ибраһим  Жанан,  Күтүб-и  ситге,  2-том,  274-бет. 
«Акчаг» баспасы, Стамбул.
349

в
Музыка тындау харам ба?
Әтіің де  естісі бар, есері бар, 
Тыцдаушыныц цұлагын кесері бар.
Абай
Пайғамбарымыздың  (с.а.у.)  эн,  музыкага  руксат 
етстін  де208, тыйым салатын209 да көптеген хадистері  бар. 
Музыкаға байланысты дэлелдердің эр тұрлі болуына бай­
ланысты ғұламалардың кейбіреуі  жалпы музыканы харам 
десе,  енді  біреулері  адамға  пайдалысы  халал  деп  фэтуа 
берген210.
Пайгамбарымыздьщ 
музыкага 
байланысты 
хадистерінің  эр  түрлі  болуының  астарынан 
тыйым 
салынган немесе руқсат  етілген  нэрсенің тікелей  музыка
ш
 М ысалы, риуаятта Әбу Бэкір (р.а.) кы зы  А йш а аиамыздын үйіне 
кіреді. Ол жерде екі жәрияның «буғас» согысына байланысты эн 
айтып  жатқанын  көреді  де:  Пайғамбардың  үйінде  шайтаннын 
мизмары  (шайтаннын,  әуен  аспабы)  ма?-деп  кейіс  білдіреді. 
Пайғамбарымыз  (с.а.у.)  болса:  «Уа,  Ә бу  Бэкір,  оларга  тиіспе! 
Бүгін  мсйрам  күні  ғой»  деді.  Осы  секілді  баска  д а  хадистерге 
сүйенген кейбір ғұламалар: «Егер эн айту ж алпы  харам болғанда, 
пайғамбарымыз (с.а.у.)  өз  үйінде 
о і і ы ң
 
айтылуына мүлде рүксат 
бермес  еді»  деп,  зияны  жок  музыка,  әндерге  рұксат  беретін 
фэтуалар ціығарган.
209  М ысалы,  хадисте:  «Ә н,  елең   жүректе  екіжүзділікті  өсіреді» 
делінген.  Осы секілді хадистерге  қарағап  кейбір ғұламалар жал­
пы музыка, әндерге харам деп  ф этуа берген.  Толығырақ мәлімет 
үш ін  қараңыз:  Қ.  Ж олыбайұлы,  Д ін  м ен  діл,  97-бет.  «Дэуір» 
баспасы, 2010 ж.
2,0  әл-Имамул-экбар  М ахмуд  Ш әлтут,  О л-Фәтаауа.  355-бет.  Дәруш* 
шуруқ, Египет. 2004 ж.
350

ИМАНИ ГҮЛ
аспаптары  емес,  олардың  калай  қолданылуы,  сондай-ақ, 
тыңцаушы мен орындаушының түпкі ниегіне байланысты 
екенін аңғарамыз.
Себебі,  кез-келген  музыка  аспабының  жақсы- 
жаман  эркелкі  тартылуына,  бұған  қоса,  айтылатын  эн 
мазмұнының эр алуан болуына байланысты онын адамға 
тигізер  әсері  де  эр  түрлі  болады.  Міне, 
сондыктан 
харам-халал  үкімін  музыка  аспабынан  гөрі  оның  калай 
қолданылуын негізге алып қарастырған жөн.
Мысалы,  сіріңкені  бейкүнә  біреудің  үйін  өртеу 
тэрізді  қастандыкка  да,  от  жағып  үй  жылыгу,  ас  пісіру 
сияқты игілікті істер үшін де қолдануға болады.
Адам  табиғаты,  ішкі  сезімдері,  жан  дүниесі  ерікті- 
еріксіз  көптеген  нэрселерді  калайды.  Мысалы,  көркем 
табиғат  көріністерін  тамашалағанда  бойы  сергіп  рахат- 
танады.  Өзеннің  сылдырап  аккан  үні  өне  бойына  ерек- 
ше  эсер  етеді.  Теңіздің  буырканып  тасуы,  ормандағы 
тоты,  булбұл  секілді  жыршы  кұстардың  сайрап  эн  са- 
луы  да  жан  дүниесін  рахатқа  бөлеп,  дем 
алдырады. 
Сондықган адамның жан дүниесі, ішкі сезімдері эрдайым 
көркем табиғатты тамашалауды, судың саркыраған дауы- 
сын  естіп,  қүстар  салған  эсем  әндерді  естуге  күмартып 
тұрады. Ислам діні адам баласын өз табиғатындағы осын­
дай  сезімдеріне  түсау  салып я  болмаса  тамырьгна  балга 
шауып мүлдем жоқ ету үшін келген жок. Керісінше, олар­
ды  реттеп,  орта  жолга  бағыттау  үшін  келді211.  Ендеше 
музыка  -   егер  адам  баласының  уақытын  босқа  өткізіп 
ғибадаттарына кедергі жасаса, нәпсісін қоздырып, ойына 
харам  нәрселерді  салып,  жаман  пиғылдарга  жетелейтін 
болса,  даңғырығының  каттылығынан  мидагы  клеткалар- 
ды  өлтіріп,  адам  мінезін  үшкалактыкка  тэрбиелесе  онда
211  әл-Имамул-әкбар  Махмуд  Шәлтут» Әл-Фэтаауа.  355-бет.  Дэруш- 
шурук, Египет. 2004 ж.
351

И М АН И ГҮ Л
-   харам.  «Пайғамбарымыздың  кейбір  хадистеріндегі 
музыкаға  байланысты  тыйымдар  осындай  теріс  бағытқа 
жетелейтін музыкаларға байланысты болса керек»- дейді 
XI  ғасырда  өмір  сүрген  тақуалығымен  танымал  ханафи 
ғалымы Абдул-Ғани эн-Нэбулуси өзінің «Идахут-дәлалат 
фи самагил-әәләәт» (музыка аспаптарын тындауға байла­
нысты  дәлелдерді баяндау) аггы кітабында212.
Ал  егер  саз  бен  әуен  керісінше  адам  бойындағы 
мүлгіп жаткан жақсы сезімдерін оятып, рухы мен миына 
тыныштық сыйласа, шаршағанда жүйкесін дем алдырып, 
ойына  көркем  пікірлер  салатын  болса,  онда  неге  харам 
болсын?!
Абайдың:  «Қүлақтан кіріп, бойды алар 
Әсем эн мен тэтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең, менше сүй», - дегеніндей кейбір 
әуендер  мен  әуездер  ешбір  сөз  айтылмаса  да,  адамнын 
ішкі  дүниесіне  ағыла  кұйылып,  өзінше  бір  әлемге  же- 
телеп  терең  ойга  шомдырады.  Мысалы,  казактың  кейбір 
күйлері  орындалған  уақыгга  көз  алдьща  кең  байтак жер 
мен ондағы әсемдіктер елес береді. Көктемдегі көңіл-күйді 
білдіретін,  жауған  жаңбырдың  тырсылын  елестететін, 
көңіліңді  сергітіп,  керемет  ойға  жетелейтін  жүмсақ  та 
нэзік  эуендердің  бар  екені  баршаға  белгілі.  Отанды, 
бірлікті,  ерлікті  уағыздайтын,  ата-ананың  каеиетіне  бай­
ланысты,  адам  баласын  адамгершілік  пен  имандылықка 
баулитын  музыка  мен  әндерді  тындау  әрі  айту  нелікген 
харам болсын?
Соғыста  эскердің  жау  алдындағы  рухын  көтеру 
эрі  кейбір  әскери  бүйрықгарды  білдіру  мақсатында
212  әл-Имамул-әкбар  М ахмуд  Шәлтут,  Әл-Фэтаауа.  355-бет. Дзруш- 
шурук, Египет. 2004 ж.
352

И М А Н И ГҮЛ
мұсылмандардың  барабан  аспабын  колданғандары213, 
тіпті  кейбір  психикалык 
ауруларды  музыка  аркылы 
емдегендіктері  тарихтан  белгілі214.  Мұндай  жаксы  істер 
үшін колдануды кім болса да күптары сөзсіз.
Ея  әсем  эуен  Кұран  екені  сөзсіз.  Алайда коғамдағы 
адамдардың  дэрежелері  мен  болмысы,  табиғаты  мен 
ішкі  сезімдері  бірдей  емес  екені  шындык.  Олай  болса, 
музыканы  жалпылай  харам  санап,  барлык  адамға  «Тек 
Құранды  гапа  оқы  әрі  тыцда!»  деп  күштей  алмаймыз. 
Себебі, коғамда Құраи  оқып, басқа да өзіне міндеттелген 
ғибадаттарьш  толық орындаумен  катар,  өзі  ұнаткан  пай- 
далы музыкаларды  тывдағысы келетін адамдар тағы бар.
Сондай-ак  адам  жан  дүниесі  үздіксіз  ғибадат  жа- 
саудан,  яки  үнемі  салмакты  нэрселермен  шұғылданудан 
жалығуы  ыкгимал.  Сондықган  адамның  табиғаты  мен 
болмысы  анда-санда көңілін көтеріп, рухын дем алдыра- 
тын нәрселерді кажетсінеді.
Хазірет Алидің (Алла Тағала одан разы болсын): 
«Тәннің  іиаршайтыны  тэрһді  жүрек  те  шар- 
шайдьи  Сондьщтан  оны  қызық  хикметтермен  дем 
алдырыңдар!»,  «Жүректеріңді  анда-санда  дем  алды- 
ры п  түрыңдар!  Себебі,  журек  зорықса,  mac  соцырга 
айналады»215 дегені риуаят етілген.
М узыка  тыңдауды  ұнататын  адамдарға  біз  егер 
жаксы  музыканы  тыңдауға  болатынын  айтып  жөн 
сілтемесек,  тіпті  көркем  мағыналы  әрі  әуенді  эндердің 
ш ығарылуына  бағыт-бағдар  беріп  реттемесек,  ол 
адамның  бара-бара  жаман  музыкаларға  ұрыпбасына 
кім кепіл?
2,3 Ф атауа М устафа Зарка, 349-бет. Дарул-калам, Димашк. 2001  ж.
214 һейет, М үслүман Илим  Өнжулери,  149-бет. Стамбул, 2005 ж.
2|і  М ухаммед  Абдур-Рахман  эл-Марғашли,  эл-Ғина  уәл-мәгазиф 
фип-иғпамил-муғаскр  у э  хукмуһә  фил-нслам,  229-бст.  «Дзрул- 
мағрифа» баспасы, Бэйрут. 2006 ж.
14— 1250
 
353

ИМ АН ИГҮЛ
Егер  музыканы  жалпылама  харам  десек,  онда 
мүсылмандардың 
мәдениеті, 
өнері 
аргга 
қалары 
сөзсіз.  Мысалы,  ғибратқа  толы  ұлан-асыр  тарихымыз- 
ды  бейнелейтін  киноларымызға  ешбір  музыка  аспа- 
бы  қосылып,  керекті  жерінде  эффекті 
берілмесе,  ол 
киноны  кім  ерекше  әсермен  тамашалай  алады?  Онда 
жастарьвдыздың  озгелердіц  өте  тартымды,  эсері  кұшті, 
бірақ  мағынасы  улы  киноларының  соңына  түсіп  кетері 
сезсіз.  Сол  сиякты  телеканалдарда  бір  бағдарламадан 
екінші 
бағдарламаға 
өту 
кезендерінде, 
баска  да 
көрермендердің  назарын  аударар  жағдайларда  музыка 
аспаптарының рөлінің маңыздылығын кім жоққа  шығара 
алады?!
Сөз соңы, музыка белгілі бір мэн-мағынаны жеткізу- 
де  колданылатын  «сөз»  іспетгі.  Сөзбен  пайдалы  нэрсені 
насихатгауға да,  зиянды  теріс  мағынаны  жеткізуге  бола- 
тыны  секілді  музыканы  да  жақсы-жаман  түрлі  бағытта 
қолдануға болады дей келе Әбу Насыр эл-Фарабидың ба- 
сынан өткен мына бір окиғаны бере кетуді жөн көрдім.
Әл-Фараби  бабамыз  эн-куй  десе  ішкен  асын  жерге 
қоятын жан болған екен.
Бір  куні  өзінің бір ұстазынан  эн-күй жайын сұрады. 
¥стазы ны ң  айтуынша,  сырнай-керней,  эуен  -   жын- 
шайтанның ісі болып шықгы.  Адамды алан қылып азды- 
рады, ісінен қалдырып, күнәға кіріптар етеді екен.
Бұрын  эн-күйді  жақсы  сүйетін  Әбунасыр  осыны 
естігеннен  кейін  қолына  күй  аспабын  алмайтын  болды. 
Ән-күйді  сүйіп  ойнайтын  Әбудың  бір  кымбатгы  қимас 
жолдасы  жоғалып  қалғандай  күй  кешеді  де  мынандай 
ойға батады. Әсем ән деген адамды жадырататын, көнілді 
көтеріп, жүректің мейірімін оятатын бір қасиетгі өнер ғой. 
Ендеше, ол калай сайтанның меншігі болады?
354

И М А Н И ГҮ Л
Осы  сауалын  ол  екінші  бір  ұстазынан  сұрайды.  Ол 
үстазы:  Әсем  саз  -   ол  қасиегті  нэрсе  емес  пе?  Мунля 
аспанның сыры бар, әлемнің ұні бар. Қолыңнан келсе бүл 
өнерден жиренбе...», - дейді. Мұны естіп Әбунасыр катты 
шаттанады.  Алайда ол үлкен ұстаз  Әбу Мэлік  хазіреттің 
өзінен сұрамакка бекінді. Әбу Мэлік ұстаз былай деп жау­
ап берді:
-  
Ол  да  дұрыс,  ол  да  дурыс.  Екі  айіушының  екеуі 
де  дүрыс  айтады...  Я,  солай...  Жамандык  та,  жаксылық 
та  адамның  өз  бойындағы  касиетке  сүйенеді.  Азғындық 
пен ізгілік ежелден егіз емес пе? Ән-куйдіц әуеніне еріп, 
баска  өнер-білімнен  қол  үзсең,  сонымен  өмірівді  капыл 
өткізсең өкініш емей немене. Әсем эуен алпыс  екі тамыр- 
ды  бірдей  қозгайгын  керемеггі,  кудіретті  нәрсе.  Оның 
сені билеп экетуі ғажап емес. Апғашқы айтушы сені сонан 
сактандырады. Қүдіреггі өнерді керекті жерінде өлшеумен 
ұстап,  тізгінді  ақыл-ойға  беріп  ізгілік  іске  коссак,  онан 
келер  пайда  тағы  көп.  Көкірек  кеңіп  көңіл  оятар,  киял 
қоздырып қайрат берер тағы сол... Ғылымның ата тегі  эр 
ненің өлшеуін білуде емес пе?! Сен эн-күй үйренссц онан 
менің  қаупім  жоқ.  Қүдіретгі  күйдің  сиқырлы  үнін тежеп 
отыруға сенің акыл-кабілетің мол жетеді316.
216 А гж ан Машанов, әл-Фараби. Жалын баспасы,  1970 ж.
355

Арнайы  медициналы қ  түт ікш елердс  қолОап 
үрьщтандыру  арқылы  сәби  дун
Қолдан  ұрыктандыруға  катысты  дініміздің  үкімін 
айтпас бурын қолдан үрықтандырудың не екендігі жайлы 
окырманға кысқаша түсіндірме бере кетейік.
«Крлдан  үрьщтандыру»  -   табиғи  жолмен  өздігінен 
ұрықтана  алмаған  жағдайда,  эйел  жұмыртқа  клетка- 
лары  мен  еркек 
ұрық  клеткасын  сыртқы  ортада  ар­
найы  медициналық  түтікшелер  көмегімен  бірікгіріп 
ұрыктандыру  тэсілі.  Үрыктандырылған  бүл  зигота217  ар- 
тынша эйел жатырына салынады.
Бұл  тәсіл  XX  ғасырдьщ  алғашқы  жартысында  ең 
әуелі  жан-жануарларда  қолданыла  бастады.  Бір  ғана 
еркек  малдың  ұрығымен  мындаған  ұрғашы  малдар 
қолдан  шағылыстырылды.  Бұл  ғылыми  жаңалық  мал 
шаруашылығына  айтарлықтай  экономикалық  тиімділік 
әкелді.  Мыңцаған сиырларға бір ғана бұқа салу қиындык 
туғызатындыктан,  шаруа  иелеріне  бұрыныракта  көптеп 
бұқа  ұстау,  оларды  арнайы  күту,  бағу  керек  бола­
тын.  Енді  жаңаша  мына  тәсіл  арқылы  оларды  күтуге 
жұмсалатьш  шығын  азайды.  Оған  коса, 
бұкаларды 
көптеп  үстағаннан  кейін  қартайған  бұкалардын  етін 
өткізу  де  қолайсыз  болатын.  Ж аңа  тәсіл  аркылы  санау- 
лы  ғана  бұка  ұсталатындықтан  басқа  еркек  малдарды 
жас  кезінде  сойып  етке  өткізу  де  экономикалық  пайда
111  Зигота  -   әйелдегі  ж ұмырткалык  клетканын  еркек  ұрығымен 
үрықтанған кезі.
әсіресе,  суррогаттьщ  тәсілге 
дініміздің укім і ңандай?
356

ИМ АНИ ГҮЛ
экелді.  Оның  үстіне,  бүкалардың  үрықтарын  зертхана- 
да зерттеу аркылы олардың ішінен аурудан таза,  етті,  ең 
мықтылары  таңдалып,  үрыктандыруға қажетгі  бұкалар 
іріктелетін  болды.  Сөйтіп,  жоғарғы  сапада  мал  төлдету 
мен  мал  түрлерін  көбейтуде  бүл  тәсіл  таптырмайтын 
мүмкіндік сыйлады.
Кейін  келе-келе  бүл  тэсіл  табиғи  жолмен  үрыктана 
алмайтын  адамдарға  да  қолданыла  бастады.  1978  жылы 
Эдвардс жэне Стептоу агты дәрігерлер, Джон Браун, Луиз 
Браун  аггы  ерлі-зайыптылардың  үрықтарын  түтікшеде 
үрықтандырып,  оны  қайтадан Луиз  Браунның жатырына 
салады.  Сөйтіп,  1978 жылы 25 тамызда Лесли Браун атты 
алғашқы сэби дүниеге келген.
Қолдан ұрықтандыру екі тәсіл арқылы жүзеге асады:
1.  Қ олдан  іштей  үры қтанды ру  тәсілі.  Бұл  тэсілде 
ер  кісінің  спермасы  алынып,  эйел  жатырының  қолайлы 
жеріне қойылады.
2.  Қ олдан  сы рттай үры қтанды ру тәсілі.  Бұл тэсіл 
ер  кісінің  спермасы  мен  әйелдің  жұмыргқа  Клеткасы 
алынғаннан кейін оларды зертханада арнайы түтікшелер- 
де үрықтандырып, артынша оны әйелдің жатырына орна- 
ластыру арқылы жүзеге асады.
Осы  негізгі  екі  тэсілге  тэн  қолдан  үрықтандырудың 
алты  түрі  бар.  Олардың  екеуі  ішкі  үрыктандыру  тәсілі 
арқылы,  калган  төртеуі  сырткы  үрықтандыру  арқылы 
жүзеге асады.
Іш тей үры қтанды ру тәсілі:
Біріншісі,  үйленгеи  ер  кісінін  үрығы  алынып, 
оны  әйелінің  жатырыныд  ыңғайлы  тұсына  орналасты- 
ру  арқылы  жүзеге  асады.  Сонда  барьш  еркектің  спер- 
масы  табиғи  жолмен  эйелдің  жүмыртка  клеткасымен 
-Ұрықтанады.  Бұл  еркектін  спермасы  ездігімен  табиғи
357

ИМАНИ ГҮЛ
түрде  әйелінің  жатырына  жете  алмаған  жағдайда 
қолданылады.
Екіншісі, ер кісінің спермасын өз эйелі емес, басқа бір 
әйелдің жатырына салу арқылы болады.  Бүның эуелгіден 
айтарльщтай  көп  айырмашылығы  жоқ.  Айырмашылыгы
-   ер  адамның  спермасы  өз  некелісінің  жатырына  емес, 
басқа әйелдің жатырына салынады.

жүктеу/скачать 8,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: