Issn 1563-0242 Индекс 75869

Интеллектуальный потенциал нации: новый вектор развития
66
Вестник КазНУ.  Серия журналистика. №2 (32). 2012
 Глава государства в своей актовой речи в Каз-
НУ им. аль-Фараби определил критерии успешно-
го человека в обществе – это его знания и интел-
лект. Именно эти ценности необходимо культиви-
ровать в обществе. Это и есть призыв к молодым 
людям – идти в науку. Заметим, что в 60-е годы 
прошлого века во время бурного освоения космо-
са, стремительного технического прогресса наука 
была  самой  престижной  сферой.  И  выпускники 
специализированных школ в большинстве своем 
шли в науку. Конец века внес весомые коррективы 
в этот процесс, когда наука стала второстепенной 
сферой общественного развития. 
Сегодня  ситуация  в  корне  изменилась.  Об-
разуются новые интеллектуальные школы, перед 
которыми стоит конкретная задача – готовить бу-
дущих ученых. В этих школах сильная физико-
математическая  база,  которая  является  основой 
для будущей профессии ученого, инженера, эко-
номиста, программиста. Выпускники этих школ 
преуспевают во всех сферах, где требуются ана-
литический  ум,  логическое  мышление,  умение 
видеть  перспективу,  просчитывать  риски.  От-
радно,  что  государство  принимает  конкретные 
меры  по  повышению  престижа  науки  в  обще-
стве.  Для  реализации  программы  «Интеллекту-
альная нация-2020» есть все условия [5]. 
На  каком  уровне  оценивается  человеческий 
капитал в качестве интеллектуального ресурса в 
нашей стране? 
На высоком – 21%, на среднем – 48%, на низ-
ком – 26%.
«Наука Казахстана находится сегодня на до-
статочно  высоком  уровне,  делается  многое  для 
того, чтобы поднять ее на хорошую высоту. Об 
этом  говорил  Глава  государства  на  недавней 
встрече с учеными. Финансирование увеличива-
ется, ученым создаются все условия. Если были 
в 90-х годах прошлого века сложности по вопро-
сам  развития  науки,  то  сегодня  науке  открыты 
все  дороги.  Сегодня  казахстанская  наука  нахо-
дится на подъеме», – отметил Б.Жумагулов [6] .
На  каком  уровне    развиваются  сферы  об-
разования  и  науки  в  роли  индикатора  создания 
интеллектуальной нации? На высоком – 41%, на 
среднем – 29%, на низком – 25%. 
Ясно,  что  дальнейшее  стабильное  развитие 
современного  казахстанского  общества  напря-
мую  зависит  от  интеллектуального  состояния 
социума. 
«Новые производства, новые системы обра-
зования и науки, развитие среднего класса, рас-
ширение социальных гарантий вызовут большие 
изменения в сознании казахстанцев. А это будет 
требовать  своевременной  корректировки  всей 
системы социальных отношений» [7].
На каком уровне оценивается человеческий капитал 
в качестве интеллектуального ресурса в нашей стране?

Л.П. Нода 67
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
 
Какие  ценности  предпочитаете  Вы  как  ин-
теллектуальный гражданин? 
Как  показывают  ответы,  именно  в  этих  от-
ветах  наиболее  всего  проявляется  личность  от-
вечающего. 11% предпочли знание, 12% – науку, 
7% – приверженцы конструктивного мышления, 
любят  глубоко  рассуждать  и  считают  это  важ-
ным – 8%, труд  и  дух  указали 10%, на  патрио-
тизм обратили внимание 7%. Всё перечисленное 
отметили 30%.
Н.А.  Назарбаев  в  послании  «Социальная 
модернизация  Казахстана:  Двадцать  шагов  к 
Обществу Всеобщего Труда»  спрашивал: «Где, 
например, такие актуальные предметы, как «Ка-
захстанское  право»  (его  отсутствие  ведет  к 
правовому  нигилизму  и  безграмотности  моло-
дежи),  «Краеведение»  (а  ведь  любовь  к  малой 
родине – это  основа  патриотизма),  «Акмеоло-
гия», методики достижения личного успеха, со-
циализации личности?» [8]. 
15 октября 2012 года в Алматинском пресс-
центре  состоялось  открытие  патриотическо-
го  клуба  «Молодой  патриот».  Организаторами 
выступили:  Управление  внутренней  политики 
г.Алматы, ОФ «Молодежный центр «Инициати-
ва». Цель мероприятия – создание площадки для 
формирования  активной  жизненной  и  граждан-
ской позиции молодежи и реализации молодеж-
ных инициатив.
Казахстан – молодая страна. И не только по-
тому,  что  нашей  Независимости  всего 20 лет. 
Молодо  ее  население:  более  половины (52%) 
числа  жителей  страны  еще  не  перешагнули 
тридцатилетний  возрастной  рубеж.  Молодежь 
современного  Казахстана – это  принципиально 
новое  поколение,  выросшее  в  условиях  разру-
шения старой системы, кардинальных и крайне 
трудных реформ в политике, экономике и соци-
альной сфере.
Обретение  Казахстаном  государственного 
суверенитета  поставило  перед  обществом  за-
дачу воспитания патриотизма у подрастающего 
поколения. Ведь патриотизм не заложен в генах, 
это  не  наследственное,  а  социальное  качество, 
которое  формируется  всей  окружающей  дей-
ствительностью.  Любовь  к  Родине,  уважение  к 
истории страны, ее культурному наследию, дань 
старшему  поколению  не  должны  быть  просто 
красивыми  словами.  Настоящий  патриотизм 
должен быть деятельным. Поэтому очень важно, 
что  молодые  активисты,  лидеры  молодежных 
организаций  проявляют  инициативу,  создавая 
рабочую площадку для самовыражения себя ка к 
личности,  гражданина  и  патриота,  мобильно 
участвующего  в  жизни  страны.  И  необходимо 
такие инициативы всемерно поддерживать.
На  мероприятие  приглашаются  ветераны 
Великой  Отечественной  войны  и  труда,  воины-
афганцы, представители образовательных струк-
тур, НПО, вузов и молодежные организации [9].

Интеллектуальный потенциал нации: новый вектор развития
68
Вестник КазНУ.  Серия журналистика. №2 (32). 2012
  Готовы  ли  казахстанцы  к  реализации  на-
ционального  проекта  «Интеллектуальная  на-
ция-2020»?
65% отвечающих – да, 30% – нет.
Развитие науки, рост знаний и умений, необ-
ходимых для активного участия в жизни совре-
менной цивилизации, непрерывно повышал тре-
бования к интеллектуальному уровню человека, 
к его умению получать и применять знания.
В середине XX века английский физик, лауре-
ат Нобелевской премии Джордж Паджет Томсон 
написал  книгу  «Предвидимое  будущее».  В  ней 
он, видимо, впервые указал на то, что развитие 
науки оставляет за бортом активной творческой 
жизни значительное и все растущее количество 
людей.  По  его  данным,  в  английской  средней 
школе  только 25% мальчиков  были  способны  к 
творческой работе на уровне того времен.
В первом приближении можно принять, что 
распределение способности к творческому труду 
близко к распределению Гаусса. Эта способность 
определяется,  видимо,  многими  врожденными 
качествами и такая суперпозиция, как известно, 
приводит к нормальному распределению.
Допустимо  принять,  что  это  распределение 
врожденных способностей за четыре-пять тыся-
челетий  человеческой  цивилизации  изменялось 
мало.  Уж  очень  мал  с  точки  зрения  эволюции 
этот промежуток времени по сравнению с полу-
тора миллионами лет, отделяющих нас от Homo 
Erectus.  А  те  несколько  столетий  цивилизаци-
онного взрыва, о которых здесь идет речь, – это 
просто мгновение на эволюционной шкале.
Но  за  полвека,  которые  прошли  с  момента 
публикации книги Томсона, и наука, и техника 
заметно  усложнились,  и  требования  к  уровню 
творческих способностей выросли. Поэтому те 
25%, о которых говорил Томсон, надо, видимо, 
откорректировать в сторону уменьшения. При-
чем  можно  ожидать,  что  эта  коррекция  будет 
заметной,  так  как  ближе  к  краю  Гауссова  рас-
пределения  вероятности  уменьшаются  очень 
быстро.
И  дело  не  в  том,  что  людей,  способных  к 
творчеству, рождается меньше – дело в том, что 
современные условия требуют для полноценной 
работы более высокий, чем ранее, уровень этих 
способностей.  Увеличивается  и  потребность  в 
работниках  с  высоким  уровнем  интеллекта,  и 
спираль «интеллектуального торможения» будет 
закручиваться всё туже. Повышение требований 
к интеллектуальному уровню  работника приво-
дит к резкому сокращению контингента людей, 
способных к полноценному участию в разработ-
ке,  усвоению  и  применению  знаний.  Сокраще-
ние  этого  контингента  автоматически  приводит 
к постепенному сокращению пионерских разра-
боток и переходу к деятельности с относительно 
малым потреблением и производством информа-
ции. То есть к приспособлению для использова-
ния  уже  имеющихся  достижений  цивилизации 
[10].

Л.П. Нода 69
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
Оцените, пожалуйста, информационную по-
литику СМИ в формировании интеллектуальной 
нации.
Особо важное – 10%, очень хорошее – 9, хо-
рошее – оценили 37%, среднее 26%, неудовлет-
ворительную оценку дали 13%. 
 Информационная политика - комплекс поли-
тических,  правовых,  экономических,  социально-
культурных и организационных мероприятий госу-
дарства,  направленный  на  обеспечение  конститу-
ционного права граждан на доступ к информации. 
В  рамках  понятия  «информационная  политика», 
родившейся сравнительно недавно, в конце ХХ в., 
отражены два сущностных аспекта: признание ин-
формации  в  качестве  важнейшего  фактора  обще-
ственного развития, что поднимает значимость со-
вершенствования журналистской деятельности,  а 
также необходимости управления властью инфор-
мационными явлениями и процессами.
Государственная  информационная  политика 
–  это  особая  сфера  жизнедеятельности  людей, 
связанная  с  воспроизводством  и  распростране-
нием  информации,  удовлетворяющей  интересы 
государства и гражданского общества, и направ-
ленная на обеспечение творческого, конструктив-
ного диалога между ними и их представителями. 
Именно информационная политика, ее формиро-
вание  и  реализация  на  современном  этапе  док-
тринально и насущно выдвигаются на передний 
план  политики  казахстанского  государства.  Как 
поведут себя СМИ, какие темы освещать, какие 
проблемы поднимать в своих публикациях – от 
этого  напрямую  зависит  построение  интеллек-
туального общества. Для Казахстана проведение 
грамотной  информационной  политики  означает 
развитие  гражданского  общества;  обеспечение 
конструктивного диалога между государством и 
СМИ, а также властью и обществом. 
  Запросы  самой  широкой  аудитории  в  каче-
ственной и оперативной информации во многом 
способствовали  тому,  чтобы  научные  и  техни-
ческие достижения в областях наук стали осно-
вой  новых  информационно-коммуникативных 
систем.  Формируется  современное  медийное 
пространство,  которое  характеризуется  таки-
ми  специфическими  свойствами,  как  гипертек-
стовость,  мультимедийность,  симультанность, 
предоставляя  новые  возможности  для    комму-
никации журналистики и власти, журналистики 
и  науки.  Противоречия    общественного  бытия 
как результат взаимодействия противоположных 
процессов и тенденций осознаются журналисти-
кой  как  проблемы  общественно-политической 
практики.  Общественно-политическая  темати-
ка  всегда  была    одной  из  ведущих  предметных 
областей в журналистике. Собственно, средства 
массовой  информации  являлись  полем  поста-
новки, рефлексии, поиска решений проблем об-
щественно-политической жизни общества. СМИ 
всегда представлялись как открытый и равнодо-
ступный форум публичной сферы – место взаи-
модействия общественных и частных интересов.
Готовы ли казахстанцы к реализации национального проекта 
«Интеллектуальная нация-2020»?

Интеллектуальный потенциал нации: новый вектор развития
70
Вестник КазНУ.  Серия журналистика. №2 (32). 2012
 
Ответы на вопрос «Необходимо ли рассматривать интеллектуальный потенциал человека как ин-
вестицию?»  ответы  были  получены  такие:  да – 
80%, нет - 15%. 
Н.А.  Назарбаев  в  послании  «Социальная 
модернизация  Казахстана:  Двадцать  шагов  к 
Обществу Всеобщего Труда»  отмечал: «Необхо-
димо развивать инновационные формы доступа 
к  интеллектуальной  информации,  радикально 
расширить фонд Казахской национальной элек-
тронной библиотеки. По сути, это электронный 
мозг нации. Поэтому все книги, выпущенные по 
программе социально значимых изданий, следу-
ет включать в КазНЭБ. При этом надо продумать 
механизмы  стимулирования  размещения  в  ней 
книг, изданных в частном порядке» [11].
80% казахстанцев отмечают, что интеллекту-
альный потенциал человека надо рассматривать 
как инвестицию, против – 15%.  
 
 
 
 
 
 
 
?  
80
15
 
Интересным 
респондентам 
показался 
вопрос  «Какой  вклад  внесли  бы  Вы  для 
приумножения  народного  интеллектуального 
потенциала?».  ответы  на  него  распределились 
слудующим  образом:  знания  предпочли 23%, 
ум – 16%, дух – 8, за всё перечисленное отдали 
голоса 32%. 
Огромно  значение  интеллигенции – основы 
нации  по  формированию  интеллектуального 
потенциала страны. 
Оцените, пожалуйста, информационную политику СМИ 
в формировании интеллектуальной нации?
Необходимо ли рассматривать интеллектуальный 
потенциал человека как инвестицию?

Л.П. Нода 71
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
1.     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
? 
23
16
16
8
32
 
Главный  редактор  «Литературной  газеты» 
Юрий  Поляков  отмечал  огромное  значение  в 
духовной  жизни  страны  многонациональной  на-
учно-творческой интеллигенции, которая выпол-
няет  колоссальную  миссию  «формулировать  но-
вые  идеи,  символы,  корректировать  с  помощью 
художественных  образов  национальные  коды, 
целенаправленно  изменять  комплементарность 
народов», при этом мастерски сглаживая «острые 
исторические углы, обтачивая политические зазу-
брины, подгоняя камень к камню», совместно вы-
рабатывать «общую, устраивающую все стороны 
картину мира, если хотите, коллективный друже-
ственный миф, который оказывает огромное вли-
яние на взаимоотношения народов» [12].
 
Какой вклад внесли бы Вы для приумножения народного 
интеллектуального потенциала?

Интеллектуальный потенциал нации: новый вектор развития
72
Вестник КазНУ.  Серия журналистика. №2 (32). 2012
Что Вы цените в Казахстане?
Государственные органы – 26%, бизнес сек-
тор – 22%, академическую  среду – 31%, за  не-
правительственные  организации  отдали  голоса 
16% опрошенных. 
 24 октября 2012 года было принято решение 
о проведении в Казахстане Международного фо-
рума «Первые Назарбаевские чтения «Новый Ка-
захстан в новом мире», который состоится  29 ноя-
бря 2012 года, сообщает пресс-служба министер-
ства образования и науки Республики Казахстан.
Целями  международного  форума  обозначены 
всестороннее изучение и освещение крупнейши-
ми  казахстанскими  и  зарубежными  экспертами 
деятельности  и  исторической  роли  президента 
Казахстана  Нурсултана  Назарбаева  в  станов-
лении  независимого  государства  и  продвиже-
нии  важнейших  геополитических  инициатив. 
Кроме  того,  планируется  рассмотреть  вопросы 
консолидации  глобальных  интеллектуальных 
ресурсов в целях выработки рекомендаций, спо-
собствующих  дальнейшему    динамичному  раз-
витию Казахстана и укреплению его позиций на 
мировой арене [13].
0%
50%
100%
26
22
31
16
 
 
   
? 
 
 
 
 
 
«Оптимистичный  прогноз  всегда  более  ри-
скован,  нежели пессимистичный», – подчерки-
вает  член-корреспондент  РАН,  руководитель 
Центра  социально-культурных  исследований 
Института философии РАН Н.И. Лапин [14].
Резюмируя  все  вышесказанное,  необходимо 
подчеркнуть:  Казахстан  готов  к  созданию  ин-
теллектуальной  нации,  уровень  которой  сейчас 
большинством  казахстанцев  определяется  как 
средний. Также, как и уровень человеческого ка-
питала в стране. Высоко респонденты оценива-
ют  уровень  сферы  образования  и  науки  в  роли 
индикатора  создания  интеллектуальной  нации. 
Науку  как  главную  формирующую  силу  интел-
лектуальной нации определяют казахстанцы. 
Литература
1 http://www.edu.gov.kz/ru/press_sluzhba/ vys-
tup lenija_ministra/  vystuplenie/?  tx_ttnews  %5Btt_
news%5D=2503&cHash= 56cf75727 dcd4fcc6ad-
8006c5f66a61e
2  Мониторинг  общественного  мнения. – 
2008. № 3 (87). – Июль-сентябрь. 
2 https://e.mail.ru/cgi-bin/ajax_attach_action? 
id=13509227930000000251&_av=1
Что вы цените в Казахстане?

Л.П. Нода 73
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
3  Там же. 
4  http://vk.com/id7133330?w= away7133330 
_860
5 http://www.klass11.kz/news.html?id=6
6 [http://www.testent.ru/news/budushhee_
intellektualnoj_nacii/2011-12-11-659]
7  Назарбаев  Н.А. «Социальная  модерни-
зация  Казахстана:  Двадцать  шагов  к  Обще-
ству  Всеобщего  Труда  // http://www.kazpravda.
kz/c/1341882404
8 
Назарбаев  Н.А.  Социальная  модер-
низация  Казахстана:  Двадцать  шагов  к  Обще-
ству  Всеобщего  Труда  // http://www.kazpravda.
kz/c/1341882404
9 
http://erazamat.ucoz.kz/news/priglashaem 
_na_otkrytie_kluba_molodoj_patriot/ 2012-10-15-
960
10  См.:  http://www.ng.ru/science/2012- 10-
24/14_myth.html
11  Назарбаев  Н.А.  Социальная    модерни-
зация    Казахстана:  Двадцать  шагов  к  Обще-
ству  Всеобщего  Труда  // http://www.kazpravda.
kz/c/1341882404
12  Поляков Ю. Лезгинка на лобном месте//
Литературная газета. – 2011. – 2 февраля.  
13 http://newskaz.ru/society/20121024/ 417 
7181.html
14   http://ecsocman.hse.ru/data/587/930/ 1219/ 
001-VII_ Harchevskie_chteniya.pdf
Л.П. Нода
Ұлттың зияткерлік əлеуеті: жаңа жол бағыттауларымен дамуы
  Мақалада кешенді зерттеумен қоғамдық дамудың түрлі бағыттары қарастырылады. Осындай көкейтесті тақырыптардың 
бірі, əрбір қазақстандыққа қатысты, құралымның жəне зияткерлік ұлттың дамуының мəселесі – біздің мемлекетіміздің одан 
əрі  дамып,  көркеюінің  негізі  болып  табылады.  Аталмыш  мəселе  көп  қырлы,  ол  көпшілік  бағыттарды  қамтиды,  солардың 
ішінде Қазақстандағы зияткерлік сияқты қоғамның құралымы, халықтың зияткерлік əлеуетінің  молаюы, ең бай зияткерлік ұлт 
құралымын қалыптастырудағы БАҚ ақпаратты саясаты, өз елінің зияткерлік азаматтар құралымын қалыптастыру.
Түйін  сөздер:  интеллектуалды  əлеует,  ақпараттық  саясат,  БАҚ,  интеллектуалды  ұлтты  қалыптастыру,  интеллектуалды 
азаматты қалыптастыру, зерттеу.
L.P. Noda
Intellectual potential of nation: new vector of development
    In the article the complex researches are examined on different directions of community development. One of such topics, touch-
ing every Kazakhstan person, is a problem of forming and development of intellectual nation - supports of our state, basis of further 
development and prosperity of our Motherland. This problem is wide-range. It embraces the great number of directions, such as forming 
of intellectual society in Kazakhstan, increase of folk intellectual potential, deepening of informative politics. Mass-media is forming 
the richest intellectual nation, intellectual citizen of the country.
Keywords: intellectual potential, information policy, mass media, formation of the intellectual nation, formation of the intellectual 
citizen, research.
 

Гуманитарлық технологиялардың интеллектуалды қоғам азаматын   қалыптастырудағы маңызы
74
ҚазҰУ хабаршысы.  Журналистика сериясы. №2 (32). 2012
ƏОЖ  070.15 (574)
Г.С. Сұлтанбаева
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.
Е-mail: sultanbaeva_g2mail.ru
Гуманитарлық технологиялардың интеллектуалды қоғам азаматын   
қалыптастырудағы маңызы
Аңдатпа.  Мақала  авторы  елдің  интеллектуалды  əлеуетін  қалыптастыруда  гуманитарлық  техно-
логиялардың рөлін қарастырады. Мақала ҚР БҒМ «Елдің интеллектуалды əлеуеті» бағдарламасының 
1899/ГҚ2 «
Интеллектуалды қоғам азаматының қоғамдық санасын қалыптастырудағы гуманитарлық 
технологияларды əзірлеу
» тақырыбы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары аясында ұсынылды.  
Мақала  ҚР  Білім  жəне  ғылым  министрлігі  гранттық  қаржыландыру 1899/ГҚ2  «
Интеллектуалды 
қоғам азаматының қоғамдық санасын қалыптастырудағы гуманитарлық технологияларды əзірлеу
» 
жобасы аясында орындалған жұмыстар материалдары бойынша  дайындалды.
Түйін  сөздер:  интеллектуалды  қоғам,  интеллектуалды  ұлт,  интеллектуалдық  əлеует,  гуманитарлық 
технология, ұлттың интеллектуалды капиталы, мəдени құндылықтар, ұлттық интеллект.
Біз  өмір  сүріп  отырған  қоғам  жаңа  талап-
тар  мен  міндеттерді  ұсынуда.  Оның  басты 
себебі  неде?  Ақпарат  немесе  білім  қоғамы 
ғылым  мен  технологияны,  сондай-ақ  олардың 
қоғаммен  байланысын  мүлдем  жаңа  арнаға 
бұрды.  Ғылыми-техникалық  жетістіктердің 
жылдам  қарқын  алуы  азаматтардың  қоғамдық 
болмысы мен қоғамдық санасын өзгертті, жаңа 
құндылықтар пайда болды. 
Қазіргі  заманғы  ғылым  жаңа  технология-
ларды  өндірумен  қатар,  қоғамның  рухани 
құндылықтарына  бағытталған  жаңа  саланы 
–  гуманитарлық  технология  саласын  дүниеге 
əкелді.  Бүгінде  гуманитарлық  ғылымдардың 
жа һандық  үндеулер  алдында  шоғырлануы 
оларға  пəнаралық  сипат  берумен  қатар,  қоғам-
ның 
рухани-гуманитарлық, 
этно-мəдени, 
философиялық-дүниетанымдық 
салаларын 
бірік тіре,  бір  арнаға  тоғыстыра  бастады.  Гу-
ма  нитарлық  ғылымға  деген  жаңа  көзқарас 
құндылықтар  проблемасына  қайта  оралуға, 
гуманитарлық  ілімнің  өзегіне  айналуға  негіз 
болды. 
Ғылымның жаңа саласы ретінде, жаратылыс-
тану  технологиясына  жаңа  мəн  беретін  ерекше 
сала – гуманитарлық технология (ГТ).   Өйткені 
заманауи технология, озық технология күн санап 
адамға,  адам  өмірін  өзгерте  отырып  жақындап 
келеді.  Сондықтан  да  адамға  бағытталған  тех-
нологияны  гуманитарлық  деп  атауға  толық 
негіз  бар.  Сондай-ақ    «гуманитарлық»  сөзі  екі 
мағынада  қолданылады:  біріншісі    гуманитар-
лық  ғылымға,  білімге;  екіншісі      адамға  бағыт-
талуы мағынасында қолданылуы. ГТ үшін оның 
қос  мағынасы да тəн. 
Гуманитарлық  құндылықтарға  құрылған 
интеллектуалдық  əлеует  қалыптастыру  бағы-
тындағы  іргелі  жəне  қолданбалы  зерттеулердің 
əлемдік  тəжірибесі  көрсеткендей,  ғылыми 
қауымдастық алдына мынадай мəселелерді: 
–  синтергетикалық  жəне  жаңа  институцио-
нализм əдістері арқылы интеллектуалды азамат 
концепциясын синтездеуді; 
–  гуманитарлық  құралдардың  мақсатты 
топтарға  əсер  етуі,  шешім  қабылдау  процесіне 
адамның  қатысу  рөлінің  артуын;  сондай-ақ 
гуманитарлық  технологиялардың  даму  жəне 
прогрессивті өркендеу құралы ретінде танылуын;
–  гуманитарлық  технологиялардың  орын-
далуын  бағалау  алгоритмі  арқылы  талдамалық, 

Г.С. Сұлтанбаева
75
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
ақпараттық, ұйымдастыру жұмыстарын жүргізу 
қажеттігін; 
–  гуманитарлық  технологиялардың  сенімге 
құрылуы,  адам  мен  қоғам  арасындағы  нақты 
изоморфизмнің  (жауапкершілікке  қабілеттілік) 
қалыптасуын күн тəртібіне қойды.
Əлем елдерінің алдында тұрған проблеманың 
өзі де қоғамның рухани əлеуетін арттыру болып 
отыр  десек  жаңылмас  едік.  Өйткені  адамның 
əлеуметтік  қажетіне  жараған  озық  технология-
лар заманы белгілі бір деңгейде, яғни адамзаттың 
рухани  құлдырауына,  танымдық  тоқырауына  
əкелген болатын. 
Бүгінде  əлемнің  көптеген  елдерінде  бұл 
бағытта  бас  қосқан  ғалымдар  түрлі  бағыттарда 
мəселені  шешуге  атсалысуда.  Мəселен,  АҚШ-
тың  Гарвард  университетінде  гуманитарлық 
бастамалар бағытында, сондай-ақ Катар мемле-
ке тінде  гуманитарлық  ғылымдарға  байланы-
сты  зерттеулер  кешенді  түрде  жүргізілуде. 
Осы  елдегі  гуманитарлық  зерттеулер  базасы 
дүниежүзі бойынша алдыңғы қатарлы ақпараттар 
қорына  ие.  Жоба  аясында  зерттеу  траектория-
сы  дүниежүзінің 191 елін  қамтиды.  Зерттеу 
негізінде таяу арадағы гуманитарлық сипаттағы 
қауіп-қатерді ескертуге арналған Дағдарыс кар-
тасы  жасалды.  Ол  жобаның  мақсаты  соңғы 
технологиялық  жетістіктердің  адам  өміріне 
ықпалын анықтау жəне дағдарыс жағдайларында 
технологиялық  жетістіктерді  мүмкіндігінше 
тиімді пайдалану жолдарын зерттейді.
Əлем назарындағы табысты жобалардың бірі 
осы  Катар  еліндегі: «Ілімге,  білімге  жəне  оны 
игеруге  деген  ықылас  барлық  мүмкіндіктерге 
жол  ашады»  деген  қағида  негізінде  жұмыс 
істейтін  инновация  жəне  Білім  беру  саммиті 
аясындағы зерттеулерді атауға болады.
Əлемнің  Судан,  Гаити,  Либия,  Сомали,  Си-
рия  сияқты  елдерінде  аталмыш  жоба  бағы-
тындағы  зерттеулер  тəжірибесі  бар.  Бұл  жоба-
лардың  барлығы  да  төтенше  жағдайларда 
жəне  қақтығыс  жағдайларында  гуманитарлық 
сипаттағы жаңа технологияларды қолдану жол-
дарын зерттейді. Сондай-ақ бұл салада əлемнің 
ғылыми қауымдастығының басын қосқан Жене-
ва, Вашингтонда өткен халықаралық конферен-
цияларды атауға болады. 
Біз  үшін    ізгілікке  құрылған  ілім  мен 
білімді  ту  еткен  шығыстық  Катар  тəжірибесі 
лайықты.  Дегенмен  қаржылық-экономикалық, 
əлеуметтік-саяси  тұрғысынан  алғанда  катарлық 
тəжірибені  тұтастай  елімізге  көшіре  алмаймыз. 
Əмірлік  резиденциясында  университеттердің 
университетін салып, ең озық ойлы ғалымдарды 
жинап,  ізгі  қоғам  құру  жолында  батыл  əрекет 
еткен  катарлық  идея  қай  елді  болмасын  ойлан-
дырарлық реформа. 
Иə,  əлемдік  тəжірибеде  ел  экономикасын 
интеллектуалды    инвестиция  арқылы  дамыту 
өзін-өзі  дəлелдеп  берді  деуге  толық  негіз  бар. 
Адамның  интеллектуалды  əлеуетін  инвести-
ция  ретінде  қарастыру  ғасырдың  үздік  теория-
сы.  Атақты  ғалым  Гэри  Бэкер  осы  саладағы 
ғылыми еңбегі үшін экономика бойынша Нобель 
сыйлығының иегері атанды. 
Соңғы  жылдары  Қазақстан  қоғамының 
интеллектуалдық  əлеуетінің  дамуы  жəне  өзекті  
проблемалары  зерттеліп,  талдау  жүргізіле  бас-
тады.  Қазақстандағы  гуманитарлық  құнды-
лықтардың  заманауи  қағидаларын  талдау, 
қажетін қабылдау, құндылығын сақтау, дəстүрін 
жалғастыру – жаңа заманның, өрлеуге бет бұрған 
қазақ елінің басты мақсаты, айқын мұраты.
Ақпараттық  қоғам  немесе  индустриалдық 
қоғамның  дамуын  тереңірек  зерделеуде  өзге 
елдердің тəжірибесіне сүйенеріміз анық. Деген-
мен  өзіміздің  ұлттық  ерекшелігіміз  бен  болмы-
сымыз,  ұлттық  интеллектіміз  бен  əлеуетімізді 
тек  өзіміз  құраймыз,  өзіміз  жасаймыз  жəне  ол 
тек бізге керек. 
Сол  үшін  мынадай  сұрақтарға  жауап  іздеу 
қажет: ақпарат – интеллектуалдық құндылықты 
жасаушы күш болғандықтан əлемдік ақпараттық 
бəсекелестік  қаншалықты  қолжетімді  жəне  ол 
қалай  өзгеруде,  ол    интеллектуалды  қоғамды 
айқындаушы фактор ретінде жаһандану үдерісіне 
қалай ықпал етуде, алдыңғы қатарлы ел ретінде 
дамыған мемлекеттердің қандай басымдықтары 
бар,  олардың  осы  мақсатта  қолданып  отырған 
қоғамдық  құралдары  қандай,  ол  ел  дамуына 
қалай əсер етуде.  
Адамның интеллектуалды əлеуетін инвести-
ция ретінде қарастыру үшін де бізге сол адамды 
интеллектуалды  азамат  ретінде  қалыптастыру 
керек жəне оның интеллектуал болып өсуі үшін 
де  салым  салу  керек.  Салым  дегеніміз    –  сол 
азаматтың  зерделі  де  сергек,  зерек  те  зиялы 
болып  өсіп,  қалыптасуына  қажет  қаржылық-
материалдық, рухани-мəдени, өнегелі-тəрбиелік 
ортаны жасай білу. Сонда ғана қоғамға интеллек-
туалды  азамат  өз  тарапынан  қарымын  қайтара 
еңбек  етеді.  Бұл  тұрғыда  біздің  əлеуетіміз 

Гуманитарлық технологиялардың интеллектуалды қоғам азаматын   қалыптастырудағы маңызы
76
ҚазҰУ хабаршысы.  Журналистика сериясы. №2 (32). 2012
қаншалықты  деп  сұрамастан  бізді  басқалар 
атап көрсетіп, нысана етерліктей қашан жоғары 
деңгейде  дамимыз  деген  сұрақтың  жауабына 
жетуіміз керек.    
Мұның  өзін  таяуда  Елбасы  бағдарламалық 
мақаласында  нақтылап  берді: «Шындықты 
мойындайық:  болашақта  ХХІ  ғасырда  тек 
еңбек  қана  барлық  қазақстандықтардың  əл-
ауқатқа  жəне жаңа өмір сапасына  қол жеткізуін 
қамтамасыз ете алады».
Қазақстан  ғылымында  адам  капиталының 
дамуы  мен  интеллектуалды  қоғам  əлеуетін 
арттыруға  арналған  гуманитарлық  технология 
саласы  бойынша  зерттеулер  жүргізіле  баста-
уы  бұл  мəселеге  жаңа  дем  беріп  отырғаны  рас. 
Жəне  де  елімізде  ұлттың  интеллектуалдық  ка-
питалы қалыптасуына бағытталған мемлекеттік 
реформалардың  тиімді  жүзеге  асуына  қатысты 
гуманитарлық  базис  əзірленуіне,  сараптама-
лар  жүргізілуіне  ықпал  етерлік  ғылыми  орта 
қалыптастыратыны тағы бар. 
Елбасы  қолдауымен  іске  асқан  зияткерлік 
мектептері  мен  Назарбаев  университетінің 
құрылуы  осы  саладағы  зерттеулерді  жүргізудің 
балама 
құрылымдары 
болып 
табылады. 
Гуманитарлық  технологияларды  Қазақстанда 
интеллектуалды  азамат  əлеуетін  арттыра-
тын  инвестиция  капиталына  айналдыру  таяу 
болашақтың  перспективалық  мақсатта  қолға 
алынуы құптарлық жайт.   
Батыс 
ғалымдары 
болашақта 
ұлттар, 
халықтар    жойылып,  жер  бетінде  жаһандық 
азамат  деген  бір  ғана  ұғым  қалады  деген  ой-
ларын  тəптіштеп,  арнайы  департамент  ашып, 
зерттеулерін  ұсынғанына  куə  болдым.  Бұл 
меніңше,  жаһандану  ұғымын  бетке  ұстап, 
астамшылық саясат жүргізуді көздеу деп түйдім. 
Сонда интеллектісі жоғары азамат өзінің ұлттық 
түбірінен, халықтық дəстүрінен ада болуы керек 
пе?  Жоқ.  Тағы  да  жоқ  деп  жауап  бергім  келер 
еді. Себебі біз айтып отырған интеллект-азамат 
ұлттық тамырынан нəр алып, ұлттық тектіліктен 
қорек  жиуы  тиіс.  Сонда  ғана  ол  заманауи 
құндылықтардың  озығын  пайдалана  отырып, 
елінің  дамуына,  халқының  өркендеуіне  себін 
тигізерлік азамат болады. 
Дəл  қазіргі  күнде  ғылыми  ортада    ин-
теллектуалды  азамат  концепциясын  жасау 
түрліше  талқыға  түсіп  отыр.  Интеллектуал-
ды  азамат  кім,  ол  қандай  болуы  тиіс  дегенде 
тағы  да  гуманитарлық  ілімге  келіп  тірелеміз. 
Гуманитарлық  құралдар  арқылы  тұрғындардың 
шешім 
қабылдау 
процесіне 
қатысуын, 
əлеуметтік-саяси  белсендігін  арттыру,  сондай-
ақ  гуманитарлық  технологиялардың  өркендеу 
құралы  ретінде  пайдалану  сияқты  міндеттер 
жүктейді. Бастысы – гуманитарлық құралдардың 
сенімге  құрылуы  тиіс.  Яғни  адам  мен  қоғам 
арасындағы сенім азаматтардың жауапкершілікті 
түсіне, орындай білуінен.  
Қазақстандық  қоғамдық-саяси  ғылым  са-
ласында  гуманитарлық  технологиялар  сала-
сын  зерттеудің  əлсіз  жағы  басымырақ.  Өйткені 
бізде  бұл  ғылым  саласы  жайлы  əлі  жал-
пы  түсінік    қалыптасып  үлгермеген.  Зерттеу 
жағынан  кенже  ғылым  болып  табылады.  Оның 
үстіне  бізде  гуманитарлық  технология  сала-
сында  интеллектуалдық  ұлт  қалыптастыруға 
бағытталған 
гуманитарлық 
құралдарды 
басқаруда кешенді зерттеу орталықтары, зертха-
налары жоқ. 
Əлемнің  дамыған  елдерінің  тəжірибесі 
көрсеткендей, 
интеллектуалдық 
капиталға, 
адам  инвестициясын  арттыруға  ұзақ  мерзімді 
жұмыс істейтін Катар саммиті, Дағдарыс карта-
сы  сияқты  форматтардағы  жобалар  жетіспейді. 
Сондай-ақ шетелдік тəжірибеге сүйене отырып, 
табысты  жобаларды  ұлттық  нарыққа  лайықтау, 
осы  саланы  дамытатын  инновациялық  идея-
ларды  өмірге  асыратын  ғылыми  əзірлемелер 
жетіспейді.
Гуманитарлық  сипаттағы  құралдарды  пай-
далана  отырып,  жаңа  технологияның  негізінде 
ақпараттық деректер мен қорлар мен базаларды 
əзірлеу,  халықтық сипатта қолжетімді ету мем-
лекет  қолдауымен,  ғылыми  қауымдастықтың 
орындайтын міндеті. 
Ұлттың 
интеллектуалды 
капиталын 
қалыптастыру  тікелей  мемлекеттің  міндетінде. 
Билік 
тарапынан 
идеология 
мəжбүрлеу 
мақсатында  емес  азаматтардың  ерікті  де  еркін 
таңдауына,  шешім  қабылдауына  мүмкіндік 
неғұрлым  сеніммен  берілсе,  азаматтарымыз  да 
соғұрлым  жауапкершілікті  қабылдай  алатын-
дай  сеніммен  жауап  қайтарған  жағдайда  па-
расатты  қоғам  орнағаны.  Бұл  бағытта  бизнес 
орта  өкілдерін  белгілі  бір  ізгілікті,  руханиятты, 
мəдени  жобаларға  меценат,  филантроп  ретінде 
тарту  тəжірибесі  əлем  елдерінде  дəстүрлі 
орын  алғаны  белгілі.  Дегенмен  бұл  кешенді  де 
тұрақты,  ауқымды  да  бұқаралық  сипат  алмай-
тынын  ескерсек  жағдай  түсінікті.  Сол  үшін  де 

Г.С. Сұлтанбаева
77
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
парасатты да ізгілікті, руханиятты да өркениетті 
қоғам қалыптастыру жолында мемлекеттік меха-
низмдер мен билік қамқорлығы қажет. 
«Мəдениет,  ақыр  соңында,  қазіргі  заманғы 
еңбек  адамына  қарай  бетбұрыс  жасауы  тиіс», 
–  деген  болатын  Елбасы  бағдарламалық 
мақаласында. Қазақ қоғамында парасаты жоғары 
азамат қалыптастыру   жаңа қоғамға қадам басу 
дегенмен  тең.  Жалпыға  ортақ  еңбек  қоғамына 
апаратын да осындай азаматтар. 
Интеллектуалды азаматтың əлеуетін арттыру 
жаңа  ілім  мен  біліммен  толығады.  Сондықтан 
да  интеллектуалды  қоғамның  басты  қоры – 
білім. Білімсіз қоғам – қараңғы қоғам. Біз үшін 
білім жаңа ұғымға, жаңа мəнге ие болып отыр. 
Ақпарат қоғамы –  білім қоғамы. Сондықтан бұл 
бағытта  кешенді  түрде  озық  технологияларды 
тиімді пайдалана отырып, бұқаралық ақпараттық 
науқандар  мен  руханиятты,  ізгілікті  шаралар-
ды  ұзақ  мерзімді  жүргізу  басты  стратегиялық 
мақсат  болуы  қажет.  Оны  орындау  əлеуметтік 
топтардың, 
тұрғындардың 
ерекшеліктеріне 
қарай жүргізу бұқарамен  жұмыс жөніндегі PR-
технологтардың міндеті. 
Адамның интеллектуалды əлеуетін инвести-
ция ретінде қарастыру үшін де бізге сол адамды 
интеллектуалды  азамат  ретінде  қалыптастыру 
керек жəне оның интеллектуал болып өсуі үшін 
де  салым  салу  керек.  Салым – дегеніміз  сол 
азаматтың  зерделі  де  сергек,  зерек  те  зиялы 
болып  өсіп,  қалыптасуына  қажет  қаржылық-
материалдық, рухани-мəдени, өнегелі-тəрбиелік 
ортаны жасай білу. Сонда ғана қоғамға интеллек-
туалды  азамат  өз  тарапынан  қарымын  қайтара 
еңбек  етеді.  Бұл  тұрғыда  біздің  əлеуетіміз 
қаншалықты  деп  сұрамастан  бізді  басқалар 
атап көрсетіп, нысана етерліктей қашан жоғары 
деңгейде  дамимыз  деген  сұрақтың  жауабына 
жетуіміз керек.    
Ғылыми  зерттеулерде  адамның  интеллек-
туал ды əлеуетін инвестиция ретінде қарастыруға 
болатынын 
дəлелдейді. 
Мысалы, 
атақты 
ғалым  Гэри  Беккер  өз  еңбегі  үшін  экономи-
ка  саласындағы  Нобель  сыйлығының  иегері 
атанған.  Беккердің  пікірінше,  экономикалық 
тəсіл  адам  мінез-құлқын  түсінуде,  айқындауда 
тұтас  жүйені  қажет  етеді.  Бұл  бағытта  зерттеу 
жүргізген ғалымдардың  бірнеше буын өкілдері 
талай сəтсіздікке ұшыраған болатын.  Беккердің 
есептеуі  бойынша,  АҚШ-та  адам  капиталы  ин-
вестициясы  құнды  қағаздар  инвестициясына 
қарағанда бірнеше есе артық пайда əкеледі. 
Беккер өз талдауларында адамның даралығы, 
төзімділігі сияқты  рационалды, мақсатты мінез-
құлқынан  бастап  басқа  да  əлеуметтік  пəндерге 
қатысты  адам  өмірінің  түрлі  аспектілеріне 
қатысты  түсініктерді  қарастырды.  Ғалымның 
əзірлеп, 
ұсынған 
моделі 
осы 
саладағы 
зерттеулердің негізін құрады. 
Адам  капиталы – əрбір  тұлғаға  тəн  білім, 
дағды,  əрекет,  ынта  саналады.   Оған  салына-
тын  инвестиция  қатарына  білім  жетілдіру, 
кəсіби тəжірибе арттыру, денсаулық сақтау, гео-
графиялық ұтқырлық, ақпарат іздестіру жатады.  
Зерттеушінің алғашқы ұсынатыны  білімнен 
қайтатын экономикалық нəтижені бағалау сана-
лады.    
Беккер – алғаш  рет  білімнің  экономикалық 
тиімділігіне  статистикалық  есеп  жүргізген 
ғалым. Жоғары білім алғандардың өмірлік табы-
сын анықтауда олардың табысынан кəсіби білім 
алғандардың өмірлік табысы, олардан орта білім 
алғандардың өмірлік табысы азайтылды. Білімге 
кеткен шығынмен қатар (оқу ақысы, жатақхана, 
т.б.), оқу жылдарында білім алушы ала алмаған, 
«жіберіп  алған  жалақы»  қоса  қарастырылады. 
Шын  мəнінде,  мұндай  қолға  тимеген  жалақы 
білім  алушының  білімге  кеткен  уақытының 
құндылығымен,  білімге  кеткен  шығынмен 
өлшенеді əрі оны пайдалану жинақталған балама 
қаржы болып табылады. Оқуға кеткен салымды 
кіріс  жинағы  ретінде  қарастырған  Беккер  оның 
қайтарымын  жылдық  табыстың 12-14%-ы  деп 
санайды.  Ғалымның  білімге  кеткен  шығыннан 
қайтатын  кіріс  жолын  есептеуі  адам  капита-
лын қоғамдағы басты интеллектуалды қор жəне 
сарқылмас  инвестиция  ретінде  қарыстыруға 
мүмкіндік  берді.  Жəне  бұл  еңбек  ғалымға  Но-
бель сыйлығын  əперген болатын. 
Жаһандық  əлемнің  Қазақстан  қоғамына 
ықпалы,  берері  мен  алары  бары  рас.  Дегенмен 
елдің əлеуетінің артуы адам капиталын дамытуға 
тікелей  қатысты  екендігін  түсіну,  түйсіну, 
қабылдау, орындау – бүгінгінің басты міндеті.    
Соңғы  жылдары  елімізде  интеллектуалдық 
əлеуеттің  дамуы  жəне  өзекті    проблемала-
ры  халықаралық  деңгейде  зерттеліп,  талдау 
жүргізіле бастады. Қазақстандағы гуманитарлық 
құндылықтардың заманауи концептілерін талдау 
үшін аталған зерттеулер маңызды.
Əлемнің  озық  ойлы  ғалымдары  бұл  бағытта 
кешенді  зерттеулер  жүргізіп,  аталмыш  мəселеге 
қатысты  ортақ  ойларын  ғылыми  қауымдастыққа 
ұсынды. Мəселен, Вернер Клемент, Герхард Хам-

Гуманитарлық технологиялардың интеллектуалды қоғам азаматын   қалыптастырудағы маңызы
78
ҚазҰУ хабаршысы.  Журналистика сериясы. №2 (32). 2012
мерер,  Карл  Шварц,  Ахмед  Бонфор,  Лейф  Эд-
винсон, Кен Фарр, Ричард Лорд, Лэрри Вольфен-
баргер,  Аврора  Тейксейра  сияқты  зерттеушілер 
еңбектерінде  адам  капиталын  интеллектуалды 
инвестиция  ретінде  қарастырады.  Олар  білім 
қоғамында адам капиталы мен материалдық емес: 
білім,  ғылым,  идея  сияқты  құндылықтарға  өте 
үлкен  ерекше  көңіл  бөліп,  оның  мəні  мен  құны 
жыл санап артып отырғанын дəлелдейді. Көптеген 
еңбектерде  адам  капиталына  салынған  инвести-
ция ұзақ мерзімді қажет етсе де, тұрақты дамудың 
негізі, бірден бір кепілі ретінде қарастырылады. 
Сондықтан  қазіргі  кезде  аталмыш  мəселе 
теориялық  тұрғыда  қарастырылып  қоймастан, 
оның  ғылыми  негізін  қалау  күн  тəртібіндегі 
өзекті  мəселе  екендігін  ғалымдар  баса  ай-
тады.  Атап  өтсек,  В.  Клемент,  Г.  Хаммерер 
жəне  К.  Шварцтың «Intangible Investment from 
an Evolutionary Perspective», А.  Бонфор  мен 
Л.  Эдвинсонның  «Қоғамға  арналған  интел-
лектуалды  капитал:  ұлттар,  аймақтар  жəне 
қалалар», К.Фарр, Р. Лорд, Л. Вольфенбаргердің 
«Экономикалық  бостандық,  баяси  бостандық 
жəне 
экономикалық 
тұрақтылық: 
себеп-
салдарлық  талдау»,  А.  Тейксейраның  «Адам 
капиталының  фирма  қызметімен  байланысы: 
теориялық  жəне  эмпирикалық  талдау»  атты 
еңбектерінде  бұл  мəселе  ғылыми  талданады. 
Аталған зерттеулерде өсу немесе даму теориясы 
эволюциялық  теория  ретінде  қарастырылады, 
интеллектуалды  капитал  (интанждибл),  яғни 
материалдық емес сала деп аталатын терминдерді 
кеңінен талдап, сипаттайды. 
Интанджибл    Инвестмент –  материалдық 
емес  салаға  инвестиция  салу  мағынасын  біл-
діретін  термин.  Қазіргі  уақытта  ғылыми 
қауым дастық  жиі  талқылайтын,  көпке  та-
нымал  теория.  Сондықтан  аталмыш  мəсе-
ленің    теориялық  не гізін  қалау  маңызды.  Тео-
риялық  тұрғыда  ұсынылған  мəселелердің 
бірі –  материалдық  емес  саланы  инвестиция-
лау 
эволюциясы. 
Неміс 
ғалымдары 
В. Клемент,  Г. Хаммерер жəне  К. Шварц мате-
риал дық емес саланы инвестициялау теориясын 
жан-жақты талдап, бұл бағыттағы зерттеулерге, 
ғы лыми  мектептерге,  оның  терминологиясы 
мен əдістеріне т.с.с. сипаттама береді [1]. 
Материалдық емес салаларды қаржыландыру 
мəселесі  əлемнің  озық  елдерінде  басты  орында 
тұрады. Аталған мəселе француз ғалымы А. Бон-
фор мен швейцариялық ғалым Л. Эдвинсонның 
«Қоғамға  арналған  интеллектуалды  капитал: 
ұлттар,  аймақтар  жəне  қалалар»  еңбегінде 
кеңінен  талданады.  Материалдық  емес  салаға 
инвестиция салудың маңызын, қажеттігін баян-
даған  авторлар,  оның  қоғам  дамуына  əсерін 
ерекше атап өтеді  [2]. 
Материалдық емес құндылықтарды дамыту са-
ясатын ұстанған елдердің тəжірибесін зерттеген ав-
торлар келесідей шолуды ұсынады. Материалдық 
емес  салаға  инвестиция  салу  қай  елде  қалай 
жүзеге  асып  отырғанын  талдаған  ғалымдар  озық 
тəжірибелерді атайды. Ол елдер дің қатарында Из-
раиль, Жапония, Еуропа елдері бар.
Авторлардың  зерттеулерінде  аталған  ел-
дерде 
интеллектуалды 
капитал 
алдымен 
қоғамдық секторға, қызмет көрсету салаларына 
жұмсалатынын, нəтижесінде жалпы мемлекеттік 
деңгейге  əсер  ететіні  айтылады.  Оны  авторлар 
былайша дəлелдейді: 
«Ұлт  байлығын  дамыту  үшін,  ең  алдымен, 
адамдар сауатты болуы тиіс. Сондықтан алдағы 
уақытта  ауылшаруашылық  жəне  индустриялық 
жоспардан  бөлек  интеллектуалдық  капитал 
жоспарының картасы жасалынуы тиіс». 
Қазіргі уақытта бұл салада бірігіп жұмыс істеу 
қажеттігін ғалымдар ерекше атап өтеді. Яғни түрлі 
деңгейдегі қарым-қатынастар артқан сайын интел-
лектуалды капитал соғұрлым тиімді болмақ. 
Əр  елдің  саяси  көшбасшы  болуы  ұлттық 
деңгейде,  қоғамдық  ортада  интеллектуалды  ка-
питал қалыптастыруды талап етеді. Бұл мəселені 
ғалымдар  мынадай  міндеттерден  тұрады  деп 
атайды: 
–  интеллектуалды  капиталды  визуализация-
лау; 
– интеллектуалды салымдарды білім капита-
лы кластерінің құрамында қарастыру;
–  аймақтарға  интеллектуалды  капитал 
салудың  тиімділігі  мен  жаңашылдығын  мəдени 
құндылық ретінде қалыптастыру;  
–  білім  капиталына  жаңа  инновациялық 
қоғамдық жүйе ретінде  басымдық беру. 
Жоғарыда  аталған  міндеттерден  байқа-
латыны,  ең  алдымен,  интеллектуалды  капитал-
дың  мəні  мен  маңызын,  қажеттілігі  мен 
мүмкіндіктерін  халыққа,  мақсатты  аудиторияға 
визуалды  коммуникация  арқылы  тарату,  тү-
сіндіру,  ағарту.  Келесі  мəселе,  білім  капита-
лы  кластерін  құру,  жүйелеу,  шоғырландыру.  
Яғни  білім  аталған  материалды  емес  саланы 
дамытудың басты құралы, негізі, күші саналады. 
Интеллектуалды  капиталды  мəдени  құн-
дылық,  мəдениет  дамуының  өлшемі  ретінде 

Г.С. Сұлтанбаева
79
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
қарастыру ерекше назар аударуға тұратын мəселе. 
Себебі озық технологиялар, ақпарат ұтқырлығы 
дəуірінде 
мəдениет 
басты 
құндылықтар 
қатарында.  Сондықтан  интеллектуалды  капи-
талды мəдени феномен ретінде таныту, дамыту, 
қалыптастыру тиімді де ұтымды міндет. 
Əлемнің бəсекеге қабілетті озық елдері білім 
капиталына басымдық беріп,  оны инновациялық 
қоғамдық  жүйе  ретінде  стратегиялық  міндет 
ретінде  қабылдауы  бұл  бағыттағы  өркениетті 
қадам, көреген саясат. 
Экономикалық,  саяси  бостандық  жəне 
эко  номикалық    игілік  мəселелерін  зерттеген 
америкалық  ғалымдар  К.  Фарр,  Р.  Лорд  жəне 
Л.  Вольфенбаргер  ғылыми  қауымдастыққа 
əлемдік  рейтингісі  жоғары  басылымдарда  жиі 
аталатын,  өте  көп  оқылатын  материалдардың 
авторлары.  Олардың  бірлескен    авторлығымен 
«Экономикалық бостандық, саяси бостандық жəне 
экономикалық  тұрақтылық:  себеп-сал дардық 
талдау»  атты  еңбектерінде  интел лектуалдық 
тұрақтылық  мəселелеріне  эмпи ри калық  талдау-
лар жүргізеді. Авторлар эко но микалық бостандық 
саяси  бостандыққа  əке  летін  бірден-бір  фактор 
екендігін дəлелдейді  [3]. 
Индустриалық  жəне  индустриалық  емес 
елдерде  экономикалық,  саяси  бостандық  пен 
экономикалық дамудың  бір-біріне ықпалын тал-
дау  жасайды.  Авторлар  дамыған    индустриалық 
елдер  қатарына 20 мемлекеттің:  АҚШ,  Жапо-
ния, Канада, Австралия жəне Еуропа елдерін, ал 
дамушы    индустриалық  емес  елдерге  Солтүстік 
жəне   Оңтүстік Америка, Еуропа жəне Таяу Шы-
ғыс,  Азия,  Африка  елдерінен 78 мемлекеттің 
экономикалық  қуатын,  интеллектуалды  əлеуетін 
талдайды. 
Португалия ғалымы А. Тейксейраның «Адам 
капиталының  фирма  қызметімен  байланысы: 
теориялық жəне эмпирикалық талдау» еңбегінде 
адам  капиталы  мен  фирма  қыз меті  арасындағы 
байланыс қарастырылады  [4]. 
Автордың  адам  капиталы  əлеуетін  артты-
ру  жолдарын  қарастыруға  арналған  талдаулары 
экономикалық,  технологиялық  жəне  орындалу 
тұрғысынан  сипатталады.  Сондай-ақ  аталмыш 
еңбекте адам капиталы мен адамның мінез-құлқы 
арасындағы байланыс талданып, адам капиталы-
на сұраныс тудыратын факторлар айқындалады. 
Адам  капиталының  шоғырлануына  қоғамдық 
жəне  институтционалдық  негізде  ықпал  ету 
жолдары қарастырылады. Адам капиталын арт-
тыру  арқылы  фирма  қызметінің  табыстылығы, 
өміршеңдігі  теориялық  жəне  эмпирикалық 
тұрғыда талданады. 
Швейцариялық  ғалымдар  Б.  Карлсон, 
Г.  Элиас сон  «Индустриялық  динамика  жəне 
эн  до гендік  даму»  атты  зерттеулерінде  эконо-
микалық  даму  əртүрлі  идеялар  жаңа  техно-
логиялар  ретінде  іске  асуы  арқасында  жүзеге 
асады  деп  жазады.  Авторлар  қандай  идея 
экономикалық  өрбуге  алып  келеді  жəне  сол 
идеялардың  қайсысы  қоғам  дамуына  тиімді 
ықпал етеді деген сұрақтарға жауап іздейді. Ол 
үшін технологиялық жүйені экономикалық негіз 
ретінде қарастырып, осы байланыстардың өзара 
қарым-қатынасын талдайды  [5]. 
Шетелдік зерттеушілер жаңа дəуірде, ақпарат 
дəуірінде  интеллектуалды  капиталды  қоғам 
дамуының  кепілі  ретінде  қарастырады.  Интел-
лектуалды  капиталды  арттырудың  басты  тех-
нологиясы – гуманитарлық  ілімге,  білімге  ден 
қою.  Бүгінгінің  ғылымы  жаңа  технологиялар-
ды  шоғырландыруға  үйлестіруге  бағытталған 
қызметке басымдық беріп отыр. 
Қазақстандық  ғалымдардың  алдында  гума-
нитарлық  технологияларды  зерттеу,  оның 
мүмкіндіктерін  қарастыру,  нəтижелерін  интел-
лектуалды  ұлт  қалыптастыруға  жарату  міндеті 
тұр. Бұл міндеттер озық ойлы, ізгі ниетті ғылыми 
қауымға  интеллектуалды  азамат  қалыптастыру, 
олардың    шешім  қабылдау  процесіне  қатысуын 
белсендіру, адам мен қоғам арасындағы сенімді 
арттыру сияқты талаптарды жүктейді. 
Əдебиеттер
1 Clement W., Hammerer G., Schwarz K. 
Intangible Investment from an Evolutionary 
Perspective.  OECD, 1998. – 23 р.
2 Bounfour A., 
E
dvinsson L. Intellectual 
Capital for Communities: UK, Oxford. – 2005. – 
348 р.
3 Farr W.K., Lord R.A., Wolfenbarger J.L. 
Economic Freedom, Political Freedom, and Well-
Being A Causality Analysis // Cato. – Vol. 18. – No 
2. – 1998. – 248-262 р.  
4 Teixeira A., Núñez Guerrero I. On the Link 
between Human Capital and Firm Performance. A 
Theoretical and Empirical Survey. Portugal. PEF 
Working Paper No. 121, November. 2002. – 38 р.  
5 Carlsson B., Eloasson G. Industrial Dynamics 
and  Endogenous Growth.  KTH. – Stockholm: 
Sweden. 2001. –  24 р. 

Гуманитарлық технологиялардың интеллектуалды қоғам азаматын   қалыптастырудағы маңызы
80
ҚазҰУ хабаршысы.  Журналистика сериясы. №2 (32). 2012
Г.С. Султанбаева
 Роль гуманитарных технологий в формировании гражданина 
интеллектуального общества 
Статья подготовлена по материалам работ, выполненных в рамках проекта грантового финансирования научных исследо-
ваний Министерства образования и науки РК  на 2012-2014 гг. 1899/ГФ2 «
Разработка гуманитарных технологий  в формирова-
нии общественного сознания гражданина
 
интеллектуального общества
».
В статье автор рассматривает  роль гуманитарных технологий в формировании интеллектуального потенциала страны.  
Данная статья представлена в рамках научно-исследовательской работы по программе «Интеллектуальный потенциал страны» 
МОН РК по теме «От интеллектуальной нации – к интеллектуальному потенциалу: разработка технологий информационно-
коммуникативных воздействий на массы».
Ключевые слова: интеллектуальное общество, интеллектуальная нация, интеллектуальный потенциал, гуманитарная тех-
нология, интеллектуальный капитал нации, культурные ценности, национальный интеллект.
.
G.S. Sultanbeva
The role of humanitarian technologies in formation
 of the citizen of intellectual society
In this article the author examines the roles of humanitarian technologies in forming intellectual potential. The article is presented in 
frames of the research work of the program ‘Intellectual potential of the country’ of Ministry of education and sciences of the Republic 
of Kazakhstan on to subject 1899/GF2 ‘
Elaboration of humanitarian technologies in formation of social consciousness of the citizen of 
intellectual society
’.
Keywords: intellectual society, intellectual nation, intellectual potential, humanitarian technology, intellectual capital of the nation, 
cultural values, national intelligence.

© 2012  Al-Farabi Kazakh National University 
3-бөлім
Көсемсөз жəне 
көркемсөз 
Section 3
Literature and
 journalism
Раздел 3
Литература и  
публицистика
ƏОЖ 002.2(091)
Ө. Əбдиманұлы
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.
Е-mail: abdimanuly@rumbler.ru
«Қазақ» газетінің тарихы
Аңдатпа. Жалпы «Қазақ» жарық көрген 1913 жылы қазақ ұлттық баспасөзі үшін жаңа бір өрлеу жылы 
десе де болады.  «Қазақстан» газеті қайта шыға бастаса, 1913 жылдың сентябрь айынан Петропавл 
қаласында екі тілде (қазақ, татар) «Ешім даласы» газеті бір жыл шамасы шығып тұрды. Бұл газет 
шағын көлемде, жетісіне үш рет «Ишимский край» газетінің баспаханасында басылып тұрды.
Яғни 1913 жылы қазақ оқырмандарына 4 басылым ой тастады: «Айқап», «Қазақстан», «Қазақ», «Ешім 
даласы». Бұлардың ішіндегі беделдісі де, мол тираждысы да «Қазақ». Бұл газет қазақ зиялыларының 
1905  ж.  күресіне  адалдығын  сақтаған,  қазақ  халқының  ұлттық  тұтастығын,  ел  мен  жер  бірлігін 
жақтаған,  сол  арқылы»  бостандық  жолындағы  күрестен  айнымаған  басылым  болды.  Яғни  бұл 
басылымның төңірегіндегі зиялы қауым таптық мүддені емес, жалпыұлттық, жалпыдемократиялық 
мақсаттарды  жүзеге  асыруға  күш  салды.  Сондықтан  да  «Қазақ»  алғашқы  бейресми  жалпыұлттық 
саяси газет болып табылады.
Түйін  сөздер:  «Айқап», «Қазақстан», «Қазақ», «Ешім  даласы»  басылымдары,  қазақ  ұлттық 
баспасөзі, қазақ зиялылары, Шəңгерей Бөкеев, редактор Елеусіз Бурин, көрнекті қайраткерлер Ахмет 
Байтұрсынов, Əлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов,  көрнекті ағартушы-демократ Мұқамеджан Се-
ралин, «Азамат серіктігі».                          
XX ғасырдың басында қазақтың саяси күрес 
сахнасына шыққан қазақ зиялылары əлеуметтік 
құрамы  жағынан  біркелкі  еместін.  Олардың 
құрамындағы  төменгі  жəне  орта  деңгейдегі 
топтардың өкілдері алғашқы кезде жалпыұлттық 
ұрандар жетегінде біртұтас күш ретінде күреске 
шықты.  Ұлт  зиялылары  бірлікке  əкелген, 
тұтас  күшке  айналдырған  патшалық  Ресейдің 
отаршылдық  саясатына  деген  өшпенділік. 
Сондықтан  да  «Алашская  интеллигенция  по 
всей  природе  была  плоть  от  плоти,  кровь  от 
крови  байства» [1, 13-б.]  деген  қара  дүрсіндеу 
тұжырымның терістігінде күмəн жоқ.
Бағыт  айқындылығын,  мақсат  бірлігін 
ұғынысқан қазақ оқығандары бас біріктірген соң 
өз  ой-пікірлерін  халыққа  жеткізер  баспасөздің 
болуын  қалауы  табиғи  нəрсе.  Сондықтан  да 
олар осы бір патша-əкімшілігі жібіген жылымық 
кезеңді  əдеби-публицистикалық  қызмет  ісіне 
еркіндік алу үшін пайдаланып қалуға ұмтылды. 
Жалпы  ұлт  аймақтарының  баспасөз  ісінің 
дамуына  тек  əкімшілік  орындары  ғана  емес, 
орыс  зиялыларының  миссионерлік  идеяны 
көздеушілері  де  қарсылық  көрсетіп  келген-ді. 
Мысалы, «Дала  уалаяты»  газеті  «Акмолинские 
ведомости»  газетіне  қосымша  ретінде  алғаш 
қазақ  тілінде  жарық  көргенде,  миссионер 
Н.И.  Иль минский  оған  ашық  қарсылық 
білдірген.  Өзінің  қасиетті  синод  обер-прокурор 
К.П.  Победоносцевқа (1827-1907) жазған 
хатында (16 декабрь, 1889) ол  қарсылығын 
былай  дəлелдейді: «Об  особом  «Прибавлении» 

«Қазақ» газетінің тарихы
82
ҚазҰУ хабаршысы.  Журналистика сериясы. №2 (32). 2012
к  Акмолинским  ведомостям»  я  давно  писал 
Г.А.  Колпаковскому,  что  эту  газету  надо 
ограничить – официальную  лишь  частью,  а 
неофициальную часть лучше бы прекратить, ибо 
при  не  умелых  и  необразованных  переводах  (в 
доказательство  чего  я  привел  ясные  примеры), 
требующих  бдительного  наблюдения  и  опыт-
ного  руковод ства,  рискованно  отваживаться
 
на 
помещение  трудных  научных  и  политических 
статей...  Если  нынешний  степной  генерал-
губернатор  более  чем  его  предшественник 
удосужится  следить  за  киргизской  газетой,  он, 
быть  может,  благоустроит  направление  или 
ограничит ее содержание».
Қазақ журналистикасы тарихындағы толық-
қанды  басылым  болып  табылатын,  ұлтының 
бостандығы  жолында  табанды  күрес  жүргізген 
саяси  орган  ретінде  танылған  баспасөз 1911 
жылы дүниеге келді. 1911 жылдың 11 январында 
Троицк  қаласында  қазақтың  тұңғыш    ұлттық 
журналы «Айқап» жарыққа шықса, көп  ұзамай,  
алдымен,  Бөкей  ордасында, 5-санынан  бастап 
Орал  қаласында  шыға  бастаған  «Қазақстан» 
газеті  қазақ  оқырмандарының  қолына  тиді (16 
март). «Қазақстан»  газетінің 1911 жылдың 16 
наурызынан 1913 жылдың  шілдесіне  дейін 18 
саны  жарық  көрді.  Газеттің  шығуына  тікелей 
септігін  тигізіп,  оның  шығарушысы  ретінде 
танылған  Шəңгерей  Бөкеев,  редакторы  Елеусіз 
Бурин болды.
1905  жылдан  бастап  қазақ  даласын 
шарлаған  төл  баспасөз  ашу  идеясы  бірте-бірте 
жеңіске  жетіп,  шындыққа  айнала  бастады. 
Алғашқы  əрекеттердің  сəтсіздікке  ұшырауы 
күрескер-зиялыларды 
мойытудың 
орнына 
қайрай  түскендей  болды.  Мұның  өзі  олардың 
күрескерлік  белсенділіктерінің  белгісі  еді. 
Осынау идея тұтастығы мен берік бірлікті күрес 
нəтижесінде  қазақ  тарихында  елеулі  еңбек 
атқарып,  ұзақ  ғұмыр  сүрген  қазақ  баспасөзінің 
қос  жарық  жұлдызы  «Айқап»  пен  «Қазақ» 
дүниеге келді.
«Қазақ»  газетінің  жарық  көруі – ең  ал-
дымен  жоғарыда  аты  аталған  қазақ  ұлтының 
өркендеуін  өмірлік  мақсатына  айналдырған 
көрнекті  қайраткерлер  Ахмет  Байтұрсынов, 
Əлихан  Бекейханов,  Міржақып  Дулатовтардың 
тынымсыз  еңбек,  риясыз  күресінің  нəтижесі. 
«Қазақ»  газеті  шығар  тұста  қазақ  зиялылары 
арасындағы  революция  жылдары  жалпыелдік 
ұрандармен бірлікке беттеген идеялық бағыттар 
мен  көзқарастар  жігі  ажырап,  жол  айрығында 
тұрғанды.  Мұнда  екі  үлкен  саяси  топтың 
ерекшелене  бастағанын  байқаймыз. 1905-1907 
жылдардағы жалпыазаттық, жалпыелдік ұрандар 
біріктірген əр текті зиялылар қауымы идеялары 
мен бағыттарын айқындай түсті.
XX  ғасырдың  бас  кезінде  қазақ  зиялылары 
арасындағы 
əртүрлі 
саяси 
ағымдардың 
айырымын  тану  осы  кезеңге  арналған  зерт-
теулерде  əркелкі.  Мəселен,  философ-тарихшы 
Қ.  Бейсенбиев  жалпы  осы  дəуірге  тəн  идеялық 
ағым,  саяси  бағыттарды  былайша  жіктейді: 
«По  нашему  мнению»,  они  могут  быть 
сформулированы  и  выражены  в  следующих 
идейно-политических  течениях:  религиозно-
мистическое, 
консервативно-буржуазное, 
прог рес сивно-буржуазное»
 
[2, 8-9 бб.].  Осы 
бір  кезеңді  жан-жақты  зерттеушілердің  бірі – 
академик  Зиманов  бұған  қарсылық  білдіреді: 
«Представить 
дореволюционное 
казахское 
общество высокоразвитым в идейном отношении, 
нечего сказать, намерение благое. Однако, нельзя 
отрываться  от  исторической  действительности. 
Отдельные  оморфные  идейные  образования, 
слабые  веяния  различного  толка  и  оттенка, 
случайные  суждения  отдельных  лиц  нельзя 
выдавать 
за 
законченные 
общественные, 
отличные  друг  от  друга  идейные  течения», 
–  деп    бір  қайырып  тастап, «Национальную 
интеллигенцию занимали общепросветительские 
идеи,  общие  идеи  хозяйственного  устройства  и 
переустройства,  идей  ограничения  произвола 
официальной  администрации,  которые  имели 
не групповое, не сословное, а преимущественно 
общенациональное  значение» [3, 88-б.], – деп 
өзіндік көзқарасын түйіндейді.
Əрине, 
пікірлердің 
дұрыс-бұрыстығын 
аңдаудан  бұрын,  олардың  жазылған  кездеріне 
назар  аударған  жөн.  Тоқырау  тұсында  жарыққа 
шыққан  бұл  еңбектерде  анықты  айту,  ақ-
қараны  айыру  қиын-ды.  Дегенмен  жалпы 
методологиялық ақиқат тұрғысынан келгенде  қос 
пікірдің екіншісінің шындыққа жақындығы рас. 
Жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ зиялылары 
арасынан 
алғашқы 
пікірдегідей 
бірнеше 
идеялық-саяси  ағымдарға  бөлу  қайшылыққа 
ұрындырады.  Ал  екінші  пікірдегі  əртүрлі 
бағыттағы топтардың болуы шындыққа жақын. 
Бірақ  С.  Зимановтың  бұл  топтар  сол  бұйығы 
күйінде  қалды,  белгілі  идеялық  бағыт-бірлігі 
бар,  халық  сеніміне  ие  болған,  жұртшылықты 

Ө. Əбдиманұлы
83
ISSN 1563-0242                                                KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012                  
соңынан  ерте  білген  идеялық-саяси  ағымдар 
болмады деуі сенімсіздеу.
Осы бір жайт жөнінде сталиндік репрессияға 
дейінгі  еңбектерде  шындық  ашық  жазылып, 
қазақ  зиялыларының  саяси-идеялық  екі  үлкен 
арнасы  болғандығы  жəне  олардың  елеулі  рөл 
атқарғандығы  нақты  көрсетілген.  Мəселен, 
белгілі  де  беделді  тарихшы  С.  Аспандияров 
қазақ 
зиялылары 
арасындағы 
идеялық 
ағымдар  туралы: «Казахская  интеллигенция 
разбилась  на  две  основные  группы.  Одна 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: