Issn 1563-034x индекс 75880; 25880

73
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Қытай фразеологизмдеріндегі ұлттық танымның көрінісі
ӘОЖ 81 367
Е.Ә. Керімбаев 
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.  
e-mail: erker_70@mail.ru
Қытай фразеологизмдеріндегі ұлттық танымның көрінісі
Мақалада  орасан  бай  қытай  тілі  фразеологизмдерінде  жиі  кездесетін  символдарға  лингвомәдени 
тұрғыдан шолу жасалып, түсіндірме берілген. 
Түйін сөздер: лингвомәдениеттану, чэн юй, гуань юн юй, янь юй, сие хоу юй.
Е.А. Керимбаев 
Национально-культурная специфика китайских фразеологизмов
В статье дается анализ и объяснение основным символаме которые часто встречаются в фразеоло-
гизмах китайского языка.
Ключевые слова: Лингвокультурология, чэн юй, гуань юн юй, янь юй, сие хоу юй.
Е.a. Kerimbayev 
Chinese Idioms and Culture Values
the article defines the theoretical bases of the phenomenon of an interference. the essence of the of an 
interference also reveals the contact of languages. 
Keywords: linguistic culturology, Cheng yu, Guan yun yu, yan yu, сіе hou yu.
Қытай тілі ғылымындағы тіл мен мәдениет- 
тің  ара  қатынасын  зерттеген  еңбектер  бас- 
тауын жиырмасыншы ғасырдың бас кезінен ала-
ды. 1938 жылы қазіргі Юннан университетінде 
профессор  Луо  Чаңпей  «Тіл  мен  мәдениет» 
пәні  бойынша  дәріс  оқи  бастады.  Қытайдағы 
лингвомәдениет  тану  пәнінің  іргетасы  тап 
осы  кезде  қаланды  десек  артық  айтқандық 
емес.  50-жылдардың  басында  Луо  Чаңпей 
мырзаның  «Тіл  және  мәдениет»  атты  кітабы 
жарыққа  шықты.  Бұл  еңбегінде  ғалым  тіл 
мен  мәдениеттің  байланысы  жөніндегі  батыс 
ғалымдарының  тұжырымдарын  қостай  оты-
рып:  «тіл  саласындағы  зерттеулер  таза  тілдік 
категориялардың  аясында  қалып  қоймауы  ке-
рек.  Өйткені  тілдің  қамтитын  аумағы  өте  кең. 
Тіл  белгілі  бір  қоғамда  өмір  сүретіндіктен, 
қоғамда  болып  жататын  мәдени,  әлеуметтік, 
тарихи  процестерден  қалыс  қала  алмайды.  Біз 
тілді  осы  салалармен  байланыстыра  зерттеген-
де  ғана  тілтануда  белгілі  бір  жетістіктерге  қол 
жеткізуіміз мүмкін», – деп атап көрсетті [3,5 б.].
1980  жылы  диалектолог  Иоу  Жуцзе  және  
тарихшы  һәм  географ  Чжоу  Чженхы  «Диалек- 
тілер  және  қытай  мәдениеті»  атты  кітабын  
жариялады.  Бұл  еңбек  Қытайдағы  лингвомәде- 
ниеттану  ғылымының  жаңа  бағытын  белгілеп  
берді.  80-жылдардан  бері  қарай  лингвомәде- 
ниеттанудың  түрлі  аспектілеріне  арналған 
көптеген еңбектер жарық көрді [25,13б.].
Әлеуметтік  құбылыстардың  жаһандану 
дәуірінде  тіл  білімі  фразеологизмдердің 
этномәдени  ерекшеліктерін  қарастыру  тіл 
білімінің басты міндеттерінің бірі болып табыла-
ды. Қытай тіліндегі идиомалардың этномәдени 
ерекшеліктерін Бао Хун, Г.А.Баженов, В.А.Мяс- 
ников  және  Тань  Аошуан  қарастырған.  Деген-
мен  де  зерттеушілердің  ешқайсысы  да  қытай 

74
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
Е.Ә. Керімбаев
тіліндегі фразеологизмдердің этномәдени ерек- 
шеліктерін  айту  тәсілдерін  ғылыми  нысан  етіп 
қарастырмаған.  
 
Қытай тіліндегі тұрақты сөз тіркестерін сара-
лау барысында, біз олардың ұлттық-мәдени боя-
уы қанық ерекшелігін, ал кейде басқа тілдердегі 
фразеологизмдерге ұқсастықтары да бар екеніне 
көз жеткіздік. Оларды зерттеген кезде міндетті 
түрде  лингвоелтану  аспектісіне  көңіл  бөлуіміз 
керек.  Сол  фразеологизмнің  негізін  құрап 
отырған  елтануға  қатысты  кейбір  мәселелерді 
білмеу, оның астарлап, бейнелеп жеткізгісі келіп 
отырған мәнін түсінуге кедергі келтіреді. Яғни, 
біздің  айтып  отырғанымыз,  тікелей  сол  елдің 
тарихына,  мәдениетіне,  тұрмыс-тіршілігіне, 
салт-дәстүріне  қатысты  фактілер,  оқиғалар, 
құбылыстар  негізін  құрайтын  тұрақты  сөз 
тіркестері. Мұндай фразеологизмдердің бойын-
да  ономастикалық  компоненттерді,  яғни  топо-
нимдер  (географиялық  жер-су  атаулары)  және 
тарихта  болған  адамдардың  аттарымен  қатар 
фантастикалық,  мифтік  жануарлар,  құдайлар, 
аруақтар,  құбыжықтар,  әдеби  шығармалардағы 
кейіпкерлер жататын антропонимдер (адамдар- 
дың аты-жөндері) көптеп қамтылған.
Мысалы: Чэн юй:
四面楚歌 –Тікелей аудармасы: «Төрт тарап-
тан Чу өлеңдерінің айтылуы».
Мағынасы:  қоршауда  қалу,  тығырыққа 
тірелу, қиын жағдайда қалу;
Қазақша  баламасы:  «Қайда  барса  да, 
Қорқыттың көрі».
洛阳纸贵 – Тікелей аудармасы: «Луо Яннің 
қағазы қымбат»
Мағынасы: әйгілі, үлкен сұранысқа ие (әдеби 
шығарма туралы);
Қазақша баламасы: «Қолдан қолға тимейді»
愚公移山 – Тікелей аудармасы: «Үй Гуң тау-
ды жылжытты».
Мағынасы: қайтпай үлкен қажыр-қайратпен 
еңбектену;
Қазақша баламасы: «Еңбек бәрін жеңбек».
Янь юй:
情人眼里出西施  –  Тікелей  аудармасы: 
«Ғашық адамға сүйгені Си ші болып көрінеді» 
Мағынасы:  Ғашық  адамға  сүйгені  ең  сұлу 
жан болып көрінеді;
Қазақша  баламасы:  «Әркімдікі  өзіне  ай 
көрінер көзіне».
上有天堂，下有苏杭  –  Тікелей  аудармасы: 
«Аспанда жұмақ, жерде Су жоу мен Хаң жоу»
Мағынасы: Су жоу мен Хаң жоу жер бетіндегі 
ең әдемі қалалар;
Қазақша баламасы: «Жер жаннаты Жетісу» 
嘴说曹操，曹操就倒  –  Тікелей  аудармасы: 
«Сао Саоның атын ауызға алсаң, Сао Сао жетіп 
келеді».
Қазақша баламасы: «Кімді айтсаң сол келеді» 
Сие хоу юй:
七里铺家进秀才-没想  –  Тікелей  аудармасы: 
«Чи Липу әулетінен шыққандар сию цай болып 
шыға келді- ешкім ойлаған жоқ».
Қазақша  баламасы:  «Үш  ұйықтаса  түсіне 
кірмеу».
福兴邦的和尚-没有化成  –  Тікелей  аударма-
сы:  «Фу  Сиңваңның  монахтары  қайыр  сұраған 
емес».
Мағынасы: Не айтарыңды білмейсің? 
Гуань юн юй:
鸿门宴  –  Тікелей  аудармасы:  «Хуң  менның 
қонағасы».
Мағынасы: құрылған қақпан, торға түсіру;
Қазақша баламасы: «Қазылған ор».
庐山真面目 – Тікелей аудармасы: «Лу Шан 
тауының нағыз көрінісі».
Мағынасы:  шынайы  бет  бейнесі,  істің 
ақиқаты;
南柯一梦 – Тікелей аудармасы: «Нан Кы ту-
ралы түс».
Мағынасы: бос қиял, орындалмайтын арман;
Қазақша  баламасы:  «Қашпаған  сиырдың 
сүтінен дәмету».
南郭先生  –  Тікелей  аудармасы:  «Нан  Гуо 
мырза».
Мағынасы: Қу, өтірікші, алаяқ;
Бұл  жерде  гуань  юн  юй  мен  сие  хоу  юйға 
топонимдердің аз кездесуі тән екенін айта кет-
кен жөн. 
Қытай  тілінің  тұрақты  сөз  тіркестерінде 
қытайлықтардың  өздеріне  етене  таныс,  алай-
да  шетелдіктер  үшін  мүлде  түсініксіз  ұғымдар 
көптеп кездеседі.
Мысалы: 
Чэн  юй: 
得寸进尺；弹丸之地；黄袍加身；
入木三分；
Янь  юй: 
吃过端午酒；扇子不离手；东北有
三宝；反正一样；
Се  хоу  юй: 
大姑娘坐轿子-头一回；二百五-
半封；筷子夹骨头-三条光棍；聋子拉二胡-胡
扯；Гуань  юн  юй:  唱红脸；跑龙套；上西天；
牵红线；抓辫子；人心隔肚皮；
空心汤圆；

75
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Қытай фразеологизмдеріндегі ұлттық танымның көрінісі
Біз  жоғарыда  айтып  кеткен  сөздерден 
басқа,  қытай  тілінің  тұрақты  сөз  тіркестерінде 
аңдардың,  құстардың,  өсімдіктердің  түр-
түстерінің  атауларымен  және  сан  есімдермен 
келетін  мәдени-ұлттық  реңі  қанық  фразео- 
логизмдер  көптеп  кездеседі.  Бұл  аң-құс, 
өсімдіктердің  мәдени  реңге  ие  болуы  қытай 
халқының  өмірінде,  яғни,  дінде,  мифологияда, 
фольклорда  алатын  орнымен  немесе  тікелей 
сол заттың қасиетімен, бейнесімен түсіндірілсе 
керек.  Мүмкін  жоғарыда  аталған  заттар  басқа 
мәдениетте,  басқа  өркениетте,  басқа  халықтың 
тұрмыс-тіршілігінде  тек  қана  нақты  бір  затты 
білдіруі әбден мүмкін.
Мысалы,  бамбук  ағашын  алсақ,  ол 
қытайлықтар  үшін  тамақ,  баспана,  киім, 
қағаз,  аяқ  киімнің  қызметін  атқарады.  Ежелгі 
қытайлықтар  өз  өмірлерін  бамбук  ағашынсыз 
елестете  алмаған.  Сондықтан  ағаштың  бұл 
түрінің  қытай  тілінің  тұрақты  сөз  тіркестеріне 
арқау болмауы мүмкін емес [2,184 б.].
Мысалы: 
敲竹杠；竹篮子挑水-一场空；竹筒倒豆子-
一粒不留；宁可食无肉，不可居无竹；
势如破竹；罄竹难书；
Қытайлықтар үшін бамбук – тек қана өсімдік, 
ағаш  емес,  сонымен  қатар  ол  қайсарлықтың, 
шыдамдылықтың, мықтылықтың символы. Бам-
бук алған бетінен қайтпайтын мінезді білдіреді. 
Ежелгі  қытайлықтар  адамның  қадір-қасиеті, 
ары мен намысы, қайсар мінезі туралы айтқанда 
оны  яшмамен  және  бамбукпен  бейнелеген  [5, 
56-57 б.].
Мысалы: 
玉可碎而不改其白，竹可焚而不
毁其节  
Келесі мәдени код – өсімдіктерге тоқталатын 
болсақ:  mudan-пион  –  байлықты,  дегдарлықты 
және гүлденуді білдіреді, Қытайдың ұлттық гүлі 
саналады; songshu-қарағай – мықты және табан-
ды  жігерді,  мәрттікті,  ұзақ  өмірді  бейнелейді; 
mei-алхоры  –  әдемілікке,  сыпайылыққа  және 
жан  дүниенің  тазалығына  сай  келеді;  ju-
хризантема – қажымастықты, көркемдікті және 
қарапайымдылықты  көрсетеді,  lan-орхидея   – 
сыпайылықты және адалдыққа тазалықты сипат-
тайды. Ежелгі Қытайда бамбук, алхоры, хризан-
тема және орхидея – si jun zi, яғни төрт игілікті 
адам/гүлдер  саналған.  lian-лотос  –  тазалық 
пен адалдық, әділдік, нәзіктік пен инабаттылық 
символы; shuxian-нарцисс – жан дүниенің нәзік 
тазалығын  білдіреді;  li  –  алмұрт  бұзылмаған 
тазалықты суреттейді [2,299 б.].
Табиғат  нысандары  мен  құбылыстарының 
мәдени  кодының  концептілері  мен  олардың 
қытай  тіліндегі  символдық  белгілері.  ri  (күн) 
және  yue  (ай)  жарық  пен  тазалықты  білдіреді, 
ал  xing  (жұлдыз)  жарқырау  мен  жылтырды 
бейнелейді.  «Айдың»,  сондай-ақ  «жүкті  болу» 
деген  қосымша  мағынасы  да  бар.  Ming  yue  ru 
huai – тамаша көріністен жанның жадырауы мен 
шаттануы; ұл табу, бала біту.
Чэнъюй  құрылысында  әртүрлі  символдық 
мағыналарды білдіретін сыңарлардың жұптары 
да  жиі  кездеседі.  Fengyun  –  жел  мен  бұлт, 
соғыс  қимылдарын  немесе  күтпеген  саяси 
толқуларды  білдіреді.  Fenglei  –  жел  мен  күн 
күркіреуі төңкеріс, бас көтерулерді, ірі көлемді 
және  үздіксіз  шабуылдаушы  күштерді  сипат-
тайды. Fengyue – жел мен ай және fengyu – жел 
мен  жаңбыр  махаббат  істері  мен  қызықтарын 
көрсетеді.
Қытай  тіліндегі  жануарлар  мәдени  коды 
тек  зоонимдер  концептілерімен  ғана  емес, 
сондай-ақ  мифологиялық  жануарлармен  де 
көрінеді.  Feng  –  феникс,самұрық  құс,  qilin-
мүйізді, қабыршақты сауыты бар мифологиялық 
аң,  long   –  айдаһар  және  gui  –  тасбақа  –  төрт 
рух/құдай,  бұлар  бақыт  пен  байлықтың,  ұзақ 
ғұмырдың  белгілері.  Бұл  мифтік  бейнелердің 
символикасын feng mao lin jiao – сирек, бірегей   – 
фразеологизмінің 
семантикасынан 
көруге 
болады.  Feng  –  феникс  және  long  –  айдаһар 
отбасылық бақыт пен адам өміріндегі қуанышты 
білдіреді. luan – феникс тектес құс және feng – 
феникс – бақытты, мамақұлдықты сипаттайды. 
he – аспан тұрғындарын таситын мифтік тырна, 
ұзақ ғұмыр символы. Зоонимдер: shizi – арыстан 
ержүректікті, қуатты және жауынгерлікті; bao – 
леопард, қабылан күш пен ержүректікті, ерлікті, 
тек  арыстан  мен  жолбарысқа  ғана  жол  береді; 
niu  –  сиыр  еңбексүйгіштік  пен  көнбістікті 
(сондай-ақ, төзімді, асау, мығым секілді тұрақты 
сипаттамалары  да  бар);  ma  –  жылқы  –  үлкен 
болашақ,  сонымен  бірге  жауынгер,  көсем, 
ержүрек,  өжет,  тәжиірбелі,  шыамды,  жылдам, 
ұшқыр секілді тұрақты сипаттамалары бар; hong 
–  аққу  –  үлкен  ерік-жігерді;  yuan   –  мандарин 
үйрек  –  таза  және  адал  махаббатты,  бір-бірін 
құрметтейтін  жұбайларды  білдіреді.  liyu  –  са-
зан, тұқы (карп) сөзінің морфемалары li – кіріс, 
пайда  және  yu-молшылық,  тоқтықпен  бірдей 

76
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
Е.Ә. Керімбаев
айтылады, сондықтан «тұқы» сөзі қытай тілінде 
жағымды  естіледі  және  байлықты,  атақты 
білдіреді.  Gou  –  ит  –  жағымсыз  әсер  береді, 
ерте  заманнан  ит  дұшпанмен,  жеккөрінішті, 
төмен адаммен, ең жаман қасиеттері бар кісімен 
салыстырылған;  lang  –  қасқыр,  көбінесе  бұл 
аңмен  ызақорлық,  қатыгездік  пен  ұятсыздық, 
опасыздық,  қомағайлық,  қауіп  көрсетіледі;  huli 
– түлкі қулық-сұмдықпен, теріс жолға түсірумен 
байланыстырылады; zhu – шошқа – ауқаттылық 
пен  байлық,  жалқаулық,  мешкейлік,  жанұяның 
еркесі секілді түсініктермен қатысты [2,230 б.].
Қытай  ұлтының  тілдік  бейнелеуде  түстерді 
білдіретін сөздерді кең қолданғанын көруге бо-
лады, олар әлем тараптары, алғашқы элементтер 
және  ізгілікке  байланысты  белгілі  түсініктерді 
білдіреді.  Жасыл  түс  шығысқа,  ағашқа  және 
адамгершілікке сай келеді. Сары түс – орталық, 
топырақ және сенім. Ақ түс – батыс, металл және 
әділдік. Қара түс – солтүстік, су және даналық. 
Қызыл түс – оңтүстік, от және рәсімді білдіреді. 
Wan zi qian hong – көп гүл, көктемгі гүлдердің 
сан алуандығы, гүлденген бақша; істің алға ба-
суы, кәсіпорынның гүлденуі мен баюы. Сөзбе-
сөз  «10000  алқызыл  мен  10000  қызыл»  бола-
ды.  Бұл  фразеологизмде  Қытайдың  дәстүрлі 
мәдениетінде  гүлденуді,  жетістікті,  бақытты 
білдіретін  қызыл  түстің  символикасын  көруге 
болады.
Фразеологизмдер  –  бұл  бізді  қоршаған 
ортадағы  түрлі  құбылыстарды,  тарихи  және 
мәдени  оқиғаларды,  адамдардың  бір-біріне  де-
ген  қарым-қатынастарын,  күнделікті  тұрмыс-
тіршіліктегі  жағдайларды,  адамның  мінезіне, 
сезімдеріне, эмоциясына, артықшылықтары мен 
кемшіліктеріне қатысты кез келген ойды барын-
ша  қысқа,  барынша  түсінікті,  барынша  әдемі 
жеткізуге болатын тамаша мүмкіндік. 
Фразеологизмдер 
– 
бұл 
тарихтың, 
елді  басқарған  патшалар  әулетінің,  ұлы 
шайқастардың,  абыройсыз  жеңілістер  мен 
мерейлі  жеңістердің  құпияларын  бойына 
жасырған тамаша тілдік құбылыс. 
Фразеологизмдер – бұл халық даналығы, халық 
тапқырлығы, халықтың риясыз, ұтымды әзілі.
Фразеологизмдерді кеңінен, ұтымды, орны-
мен қолдануға Қытайда қай кезде болса да үлкен 
мән  берілген  және  бұл  оқыған,  тоқыған,  көзі 
ашық,  көкірегі  ояу  адамның  көрсеткіші  болып 
қалыптасқан.
Әдебиеттер
1  Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: «Санат», 1993. – 496 б.
2  Войцехович И.В. Практическая фроазеология современного китайского языка. – М.: «Восток-За-
пад», 2007. – 509 с.
3  Дәулетова Ф.Н. Лингвомәдениеттану: қытай және қазақ тілдерінің салғастырмалы фразеология-
сы. – Алматы: «Қазақ университеті», 2000. – 180 б.
4  Даулетова Ф.Н. Китай: мифы и реальность. – Алматы: Издательская компания «Жизнь», 2005. – 
260 с.
5  Малявин  В.В.  Китайская  цивилизация.  –  М.:  Дизайн.  Информация.  Картография»  «Астрель» 
АСТ, 2001. – 632 с.
6  И Биң Юн. Жемчужины китайского языка. 100 китайских идиом. – СПб: Карго, 2007. – 208 с.
7 
徐宗才，应俊玲。Chinese idiomatic Phrases for Foreign students, 外国人说熟语。北京语言大学
出版社，2001。
8   
陈建华。汉语口语习惯用语教程。北京语言大学出版社，2003。
9   
主编宋永培，端木黎明。汉语成语词典（修订本）四川辞书出版社，1998。
10   
王世林，谚语，俗语，歇后语，名人名言辞典。吉林大学出版社，2006。
11  Авакова Р., Дәулетова П. Қысқаша қытайша-қазақша фразеологиялық сөздік. – Алматы: Қағанат 
ҚС, 1998. – 60 б.
12  Кеңесбаев С.К. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977.
13  Кожевников И.Р. Словарь привычных выражений современного китайского языка. – М.: Вос-
ток-Запад, 2005. – 333 с.

77
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Сопылық сарынның мистикаға тигізген ықпалы (Үндістан мысалында)
ӘОЖ 23-157(540) K31. 
*
М. Құрманғазықызы
1
, Д.М. Көкеева
2 
1
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.  
2
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.  
*
e-mail: kurmangazykyzy89@mail.ru
Сопылық сарынның мистикаға тигізген ықпалы  
(Үндістан мысалында)
Бұл  мақалада  сопылықтың  Үндістандағы  орны  және  оның  Үндістанның  мистикалық  өміріне 
тигізген  ықпалы  талданған.  Басты  назар  ортағасырда  өмір  сүрген  ордендер мен  сопы  ақындарға 
аударылған. Сопылық тақырыбы үнді әдебиетіндегі тарихи кезеңдерді бір-бірімен жалғастырушы 
болып, рухани құндылықтар үрдісінің негізін құрайды. Себебі үнді әдебиетінің сопылық тақырыбын 
зерттеу мәселесінің зәрулігін белгілейді. Ислам дүниесімен байланысты туған сопылық атты ағым 
үнді дүниетанымын тануға жетелейтін бір арна болғандықтан, оның үнді дүниетанымындағы орны, 
тарихи ахуалдары, үнділердің рухани өміріне тигізген әсеріне, сопылық ілімнің орта ғасырда өмір 
сүрген ақындардың шығармаларында көрініс табуына баса назар аударылады.
Түйін сөздер: мистицизм, фәлсапа, ортағасыр, бауырластық, ислам, шайқы.
М. Курмангазыкызы, Д.М. Көкеева 
Влияние суфизма на мистику 
(на примере Индии)
В этой статье рассматривается место суфизма в Индии и ее влияние, которое касалось мистической 
жизни Индии. Главное внимание обращается на ордены и суфий. Тема суфизма продолжает исто-
рический период в литературе, который составляет духовную основу тенденции ценностей. Воп- 
рос исследования темы суфизма литературы очень необходим, так как суфизм – течение которое  
познает мировоззрение Индии, в статье главное внимание уделяется его месту в мировоззрении, 
историческому положению, духовной жизни индусов, его отражению в произведениях суфиев, ко-
торые жили в средние века. 
Ключевые слова: мистицизм, философия, средневековья, ислам, шейх.
М. Kurmangazykyzy, D.M. Kokeyeva 
Sufi influence on mysticism 
(in the case of India)
this article discusses the place of sufism in india and its impact, which concerned the mystical life of 
india. the main attention is drawn to the orders, and sufi. sufi theme continues the historical period in the 
literature, which is the spiritual basis of the trend values. because the issue is much needed research topics 
sufi literature. since sufism during the worldview that recognizes india, the article focuses on its place in 
the worldview, the historical situation, the spiritual life of the hindus, reflected in the works of sufi who 
lived in the middle ages.
Keywords: mysticism, philosophy, medieval, islam, sheikh. 

78
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
М. Құрманғазықызы, Д.М. Көкеева
Сопылықтың  Үндістанның  мистикалық 
өміріне  тигізген  ықпалының  зор  болғаны 
соншалық,  ғалымдар  анықтағанындай,  ежелгі 
индуизмнің мұрагері деп саналып келген кейбір 
мектептер  шынтуайтуында  сопылық  ілімнің 
әсерімен  құрылған.  Сопылар  үшін  бұл  тарихи 
дәйектің маңызды еместігі сондай, мистикалық 
ағым (және оның көздері) іштей біртұтас болып 
табылады. 
Ислами  мистицизмнің  діни-философиялық 
ойының  және  оған  байланысты  сопылық  поэ- 
зияның  түрлі  аспектілері  шетелдік  ғалымдар- 
дың  еңбектерінде  қарастырылған.  Сопылық 
поэзияның дүниежүзілік маңызы Р. Никольсон, 
Л. Корбен, Л. Массиньон, Х. Риттер, Дж.С. Три- 
мингэма,  Д.  Читтик,  А.  Шиммель,  С.Х.  Насра  
және  басқа  ғалымдардың  еңбектерінде  көр- 
сетілген. 
Үнділік-мұсылмандық  ғалымдармен  сопы- 
лық  тәжірибе  туралы  бірнеше  теоретикалық 
жұмыстар  жазылды,  ал  осы  саладағы  кейбір 
тамаша  еңбектер  моңғол  кезеңінде  санскрит 
тілінен парсы тіліне аударылған.
Қиыр 
Шығыс 
мистицизмнің 
ішкі 
аспектілерінің  айырмашылығына  қарап  адам-
дар олар қандай жағдайда туындаған болса, сол 
мәдениеттің  тәуелсіз  өнімдері  болып  көрінеді 
деп  есептеуге  мәжбүр  болады.  Өмірге  мұндай 
көзқарас тек жалғыз ақиқат бар, оны ұғынғандар 
толық оқшауланып қалмай, қарым-қатынас жа-
сауы  керек  деп  сенетіндер  үшін  тиімді.  1000 
жылдан  астам  уақыттан  бұрын  Үндістанда  ин-
дуистен шыққан түрлі мектептерде көктеуі тиіс 
тұқым  себілген  болатын.  Бхакти  типіндегі  ма-
хаббат  мистицизмін  мысалға  алуымызға  бола-
ды. Доктор Тара Гханд «Үндістан мәдениетінің 
тарихында»  былай  дейді:  «Оңтүстік-үнділік 
ойдың  кейбір  ерекшеліктері  тоғызыншы 
ғасырдан бастап және одан кейінірек исламның 
ықпалы  болғанын  анық  дәлелдейді  [6].  Моно-
теизмге  бейімділіктің  артуы  ойға  алынады, 
эмоционалдық  табыну,  өзін  басқа  адамның 
еркіне бағындыру (парпатги), ұстазды құрметтеу 
(гуру бхакти), сондай-ақ қозғалмайтын касталық 
жүйеге мән бермеу және кәдімгі салт жоралары-
на  немқұрайдылық,  ...  ұстазға  деген  махаббат 
арқылы  Құдайға  табыну...Орта  ғасырдағы  ин- 
дуизм сопылық концепцияны ұстазды құдай деп 
таныған». 
Үнділік ғибадаттың көбінде құдай деп тани-
тын ұстаздардың рөлі бастапқы сопылық мәнін 
жоғалтты, кейінгі үнділік мектептерге қосылған 
сопылық  емес  ілімге  басымдық  берілгендіктен 
өзгерістерге  ұшырады.  Дәл  осы  дін  көбіне 
Шығыстан өміршең рухани әрекетті табуға тал-
пынатын және көбіне өзін сопылық мектептердің 
кәдімгі  тармақтарымен  байланыстыратын, 
индуизмнің  ішкі  тартымды  жақтарын  пайдала-
натын  батыстық  іздеушілерді  таңғалдырады. 
Осы  сопылық  ұстаздар  бұл  мектептердің  өз 
негізі  бола  тұрса  да,  нәтижесінде  олардың 
мистицизмнің  ұлы  үнділік  мектебі  атануына 
басты  себепші  болды.  Август  Барт  өзінің  "Ре-
лигия  Индии"  атты  кітабында  Үндістандағы 
сопылардың  қызметінің  географиялық  және 
хронологиялық шеңбері арасындағы байланысты 
және кейінірек ежелгі үнділік мистицизм жолын 
ұстаушылардың мектебі саналуын ерекше атап 
өтеді: «Дәл осы кезеңде (iX–Xii ғғ.) Шанкардың 
есімімен байланысты ұлы діни қозғалыстар пай-
да  болды  (Веданта  Шанкардың  ежелгі  үнділік 
ұлы  дін  оқуы  жазбаларын  түсіндіруінен  кейін 
пайда  болды)  [6].  Бұл  жүйе  ежелгі  сопылық 
ұстаздардың  дәстүрлерімен  жүрген  Газали, 
Ибн  аль-Араби  мен  Руми  қарастырған  сан  
сауалды  қозғайды.  Канта  философиясы  Ведан-
таны сопылық философиялық бағыт ықпалының 
салдары  деп  еске  түсіреді.  Рамануджи,  Анады 
Тиртхи  және  Басавилер  ықпалымен  көптеген 
секталар  құрылды.  Иудаизмде  бұған  ұқсас 
жағдайлар көптен бері кездескен емес». Бір ғана 
жағдай  зерттеушілердің  индуистік  мистикалық 
ағымның  көне  заманнан  келе  жатқаны  туралы 
мақұлдауды  тексерулеріне  кедергі  болды.  Бұл 
оқырманға  оғаш  болып  көрінуі  мүмкін,  әйтсе 
де тұңғыш индуистік діни шығармалар тек ше-
телде Xviii–XiX ғасырларда сэр Вильям Джонс 
секілді ағылшын ғалымының табанды тілегінен 
кейін жазып алынған [5, 235 б]. 
Алғашқы  үнділік  сопылар  ғажайып 
әдебиеттік белсенділікті көрсетіп берген. Алай-
да  мистиктер  интеллектуалды  ақылгөйлік 
пен  жазушылыққа  деген  жиіркенушілігін  жиі 
көрсетсе де, олардың көбісі өздерінің білімдерін 
кітаптарда  және  трактаттарда  түсіріп  алуға 
ат  салысқан.  Үндістанда  малфузат  (рухани 
ұстаздардың сөз пікірлерін жинау) деп аталатын 
ерекше әдебиетті жанр атаққа ие болды. Былай-
ша айтқанда, онда үнділік өнертабыс болмаған, 
сопылық  бойынша  классикалық  оқу  құралдар, 
негізінен,  ұстаздардың  шағын  афоризмдері 
мен сентенцияларынан тұрады. Алайда үнділік 

79
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Сопылық сарынның мистикаға тигізген ықпалы (Үндістан мысалында)
сопылар  өздерінің  ұстаздарының  пікірлерін 
күндегісін  күнде  жазып  алатын,  Халик  Ахмад 
Низамидің  айтуынша,  осы  «күнделіктер»  біз 
үшін сарайдан тыс ортаның өмірі туралы бағалы 
деректемелер көзі болып табылады. Олар ресми 
авторлар назар аудармай кеткен әлеуметтік және 
мәдени  мәселелерді  күтпеген  жерден  көрсете 
тұра, тарихтың ресми мәліметтерін дұрыстауға 
мүмкіндік береді. 
Көне сопылықтың идеологтары факрлардың 
кедейлігін  уағыздап,  бөтен  біреудің  еңбегін 
пайдаланумен  келген  «әділетсіз  кірістер» 
арқылы  өмір  сүретіндерді  кінәраттаған.  Кейбір 
зерттеушілердің  айтуынша,  мұсылман  мисти-
цизм  атауының  өзі  «соп»  –  қатқыл  ақ  жүнді 
матадан  жасалған  жамылғы  дегенді  білдіреді, 
ол  дүниенің  байлығы  мен  игіліктеріне  деген 
жеккөрушілікті көрсетеді. 
Үндістанда  кең  тараған  сопылық  –  орта- 
ғасырлық шығыстың діни-философиялық және  
қоғамдық ойларының күрделі құбылысы. Ислам  
негізінде  пайда  болып,  шииттік  «дінбұзарлық- 
пен» шырмалай отырып, неоплатонизм филосо- 
фиясының,  одан  соң  христиандық-мистицизм- 
нің, сондай-ақ әртүрлі көне ирандық діншілдік- 
тің  (манихейств,  зороастризм  және  т.б.)  күшті 
әсерімен  дамыды.  Плотиннің  (204–270)  арты-
нан  сопылар  материалдық  дүниені  сезімнен 
тыс  дүниенің,  яғни  құдайлықтың  көз  көрерлік 
көлеңкесі ретінде қарастырды және осы елестен, 
яғни  өмірден  кетуі  адамды  құдайшылдыққа 
жетуге,  онымен  бірігуге  алып  келе  алаты-
нын  оқытқан.  Жеке  бес  жанын  жою  арқылы 
қол  жеткізетін  бірігуде  адамзат  болмысының 
жалғыз  шындығы  мен  жалғыз  мақсаты  бар. 
«Жасалған заттардың бар болуы жаратушының 
бар  екендігін  көрсетеді,  барлығы  құдайшыл 
байыптан шығады, ең соңында, барлығы қайта- 
дан  соған  оралады»,  –  деп  көрнекті  теоретик 
сопы Ибн әл-Араби (Xiii   ж.) жазған [1, 161  б.]. 
Сопылардың  айтуынша,  әр  жеке  адам  өз  бас 
пайдасынан  бас  тарту,  сырттай  қараушы  және 
сопылық  өмір  жолдары  арқылы  Құдаймен 
сөйлесе  алады,  әрине,  бұл  рухани  ұстаз  – 
шайқының көмегімен жүзеге асырылады. 
Әдебиеттік  әрекетінің  басқа  түрі  эпостық 
болды;  хаттар,  негізінен,  жеке  сипатқа  ие 
болған,  алайда  жан-жаққа  таратуға  арналған 
хаттар  да  болды.  Мұсылмандық  Үндістанның 
сопыларының  хаттарын  жинау  Xiii  ғасырдың 
басында  басталып,  сол  заман  туралы  және 
мистикалық  қозғалыстар  туралы  біздің 
мәліметтеріміздің  маңызды  көзін  құрайды, 
кейбір  жағдайларда  ол  саяхаттар  маңызды 
рөл  алған.  Сопылық  ойлар  өзімен  поэзияның 
барлық  салаларын  да  сіңіртті,  тіпті,  сарайдағы 
ақындардың  өзі  мистикалық  биіктіктерге  жет-
кен.  Мысал  ретінде,  Джамали  Канбуды  айтсақ 
болады, ол Искандара Лодтың сарайдағы ақыны, 
оның  Пайғамбарға  арналған  атақты  тақпақ 
шумақтарын жоғарыда айтып кеткенбіз. 
Кейбір  сопылық  ағымдар  біршама  уақыт 
бойы  осы  ойлар  дұрыс  деп  санап,  белгілі  бір 
көлемде  ортодоксты  исламға  қарсы  болған. 
Олар  халық  көпшілігінің  мүдделерін  қорғап, 
халықтық,  әсіресе  қалалық  қозғалыстардың 
идеологиялық негізі болып тұрған. Алайда Xi–
Xii  ғғ.  сопылық  мектептердің  көп  бөлігі  рес-
ми  қабылданған  ислам  түрлеріне  қарсылық 
көрсетпеген.  Оған  діни  адамдар  мен  фео-
дал  ақсүйектердің  өкілдері  үшін  сопылықты 
жасаған  араб  философы  Әл-Газалидің  (1059-
1111)  сопылық  ілімінің  түсіндірмесі  біршама 
көлемде  көмектесті  [2,  42-43  б.].  Кедейліктің 
және түрлі белсенді әрекеттерден бас тартудың 
уағызы біртіндеп бағыныш пен қарсылық емес 
уағызға  айнала  бастады.  Сопылар  кедейлікке 
көнуді қаламау, өзінің өмірін өзгертуге талпыну 
еш нәтижеге алып келмей, адам намысын түсіру 
мен жоғалтуға алып келеді деп оқытты.
Орта ғасырда үнді әдебиетінде сопылық ілім 
бүкіл  Солтүстік  Үндістанға  тарап,  жергілікті 
тілдер  мен  диалектілерде  жазған  оншақты  жа-
зушылар  пайда  болды.  Үндістанда  сопылықты 
алғашқы  уағыздаушылардың  қатарында  Дата 
Гандж  Бахш  болған,  ол  Лахорға  Газни  Масуд 
(1030–1040)  әмірінің  әскерлерімен  бірге  кел-
ген.  Алайда  Xii–Xiii  ғғ.  осы  жерде  бірнеше 
ордендер  өздерінің  әрекеттерін  өркендеткен 
кезде,  мұсылмандық  мистицизм  күшейіп  кіре 
бастады.  Ала-уд-дина  Хилджи  (Xiii  ғ.  аяғы  –
Xiv ғ. басы) басқарған кезде, Үндістанға келген 
мысырлық теолог Шамс-уд-дин Турк жергілікті 
мұсылмандардың  пайғамбардың  өсиеттеріне 
бейтараптылықпен  қарауына  ашуланды.  Ол 
сұлтанға  жазған  хатында  дін  жұмыстарын 
жақтырмағаны үшін, діни адамдардың арасын-
да  гректік  философияға  талпынушылардың 
саны өсіп келе жатқаны үшін сұлтанды кінәлап 
жазған.  Соңғысы,  сопылықтың  философиялық 
негіздерінің бірі болғаны белгілі. 

80
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
М. Құрманғазықызы, Д.М. Көкеева
Үндістан жерінде сол кезде бауырластықтар 
пайда  бола  бастады.  Сопылық  ағымдарда 
өздерінің  ұйымдары  болған,  яғни  диуана 
ордендері, немесе ағайындықтар – силсила (әріп 
бойынша, «бұғау, қатар, әулет, жүйе»), олардың 
басында  мұрагер  шайқылар  отырған.  Басқа 
жағдайларда,  өздерінің  мұрагерлері  ретінде 
өздерінің  оқушыларын  және  сыбайлас  адамда-
рын отырғызған. Үнділік тарихшы Әбу-л Фазл 
Аллами осы ағайындықтарды «хандан», яғни от-
басы деп атайды. Көп жағдайда, бауырластықтар 
бөлініп, бұтақтанған, нәтижесінде жаңа рухани 
жетекшісі бар дербес бауырластықтар пайда бо-
лып отырған.
Шайқылар, 
негізінен, 
ханакаларда 
(шіркеулер) тұрған, оларды сол бауырластықтың 
қалаушысын  жерлеген  жерлерде,  мешіттерде 
және  т.б.  жерлерде  салады.  Сол  жерлерде 
ізбасарлардың  (муридтер)  бір  бөлігі  тұрды, 
оларды факирлар немесе диуаналар деп атаған. 
Қалған  муридтер  өздерінің  отбасыларымен 
бірге тұрып, күнделікті жұмыстарымен айналы-
са алатын.
Абу-л Фазл Аллами Xvi ғ. – Xvii ғ. басы-
на  жатқызылатын  атақты  «Аин-и  Акбариде» 
14  бауырластық  атап  шығады:  хабибийа,  тай-
фурийа,  кархийа,  сакатийа,  джунайдийа,  каз-
рунийа,  тусийа,  фирдоусийа,  сухравардийа,  за-
йдийа,  йадийа,  адхамийа,  хубаирийа,  чиштийа. 
Солардың кейбіреулерінде өздерінің бұтақтары 
бар.  Сөйтіп,  кадирийадан  бинаве  ордені  пай-
да  болса,  сухравардийадан  джалали,  накшбан-
дийадан  пурбахши  және  тағы  басқа  секілді 
бауырластықтар пайда болды.
Заңды  деп  аталатын  бауырластықтар  (ба-
шар)  басқа  заңсыз  бауырластық  (би-шар)  де 
болған–  каландарийа,  маулаи,  дафалийа,  алиф-
шахйеа  және  т.б.  Олар  бейшара  ағайындықтар 
болған, қайыр тілеп өмір сүрген. 
Ең атақтылары чиштийа, сухравардийа, нак-
шбандийа, кадирийа және шаттарийа болды. 
Чиштийа  бауырластығы  тұрғызған  Ходжа 
Әбу Әбдал Чишти (966 ж. қайтыс болды) Xii   ғ. 
Үндістанда  өзінің  ісін  бастады,  бұл  кездері 
көпжылдық  жиһанкездіктен  Гура  әміршісінің 
әскерлерімен  бірге  сол  жерге  Ходжа  Муин-
уд-дин  Систани  келген.  Ол  ең  басында  Делиге 
көшіп  келді,  содан  соң  Аджмпрға  көшіп  ба-
рады, сол жерде 1236 ж. 94 жасында дүниеден 
қайтады.  Оның  мұрагерлері  мыналар  болған: 
Ходжа  Кутб-уд-дин  Бахтиар  Каки  (1236  ж. 
қайтыс  болды),  Фарид-уд-дин  Ганджшакар 
(1205 ж. қайтыс болды), Ни- зам-уд-дин Әулийа 
(1325  ж.  қайтыс  болды),  Насир-уд-дин  Му-
хаммад  Чираг-и  Дели  (1356  ж.  қайтыс  болды) 
және  т.б.  Көпшілік  халқының  арасында  өзінің 
демократиялық  дәстүрлерімен  белгілі  чиштийа 
ордені  баршаға  атақты  болған.  Чиштийаның 
алғашқы шайқы Ходжа Муин-уд-динде ізбасар- 
лардың  саны  көп  болғандығы  соншалық,  Чау-
хан  әулетінен  шыққан  раджпурлық  басшы  iii 
Притхвираджаның  өзі  және  оның  сарайдағы 
адамдары  шайқының  әрекеттеріне  наразылық 
білдірсе де, оны астанадан қуып жібере алмады. 
Осы орденнің басшылары ешқандай лауазымға 
ие  болмаған  және  сұлтандық  сарайға  бармай-
тын.  Шамс-уд-дин  Илтутмыштың  Кутб-уд-дин 
Бахтиар Какиге сыйлаған жер үлесінен бас тар-
тады, себебі оның ағайындығының шайқылары 
сондай  сыйларды  алмайтын.  Сұлтанмен  сыйға 
тартылған төрт ауылдан Фарид-уд-дин бас тар-
тады,  себебі  ол  «ауылдары  бар  диуана»  деген 
атқа ие болғысы келмеген [7, 268].
Үндістандағы  сухравардийа  бауырластығы- 
ның бірінші шайқысы Мултандағы Беха-уд-дин 
Захариз  (1266  ж.  қайтыс  болды)  болды.  Оның 
мұрагерлерін  –  орденнің  мұрагер  басшыларын 
Синдта, Пенджабта, ал Xiv ғасырдың соңында 
Гуджаратта құрметтеген. Xiv ғасырдың аяғында 
Гуджараттық  сұлтанатта  Танк  әулиеті  билікте 
отырған  кезде,  сухравардийаның  феодалдар-
мен байланысы күшейе түседі. Махдум-и Джа-
ханиан  шайқының  бұрынғы  ізбасары  болған 
Музаффар-шах  i  Мултаннан  сарайға  орденнің 
мүшелерін шақырып, жер үлестерін сыйға тарт-
ты;  шайқының  немересі  Сайи-д  Бурхан-уд-дин 
Кутб-и  Аламға  (1453  ж.  қайтыс  болды)  ерек-
ше  мейірбандық  көрсеткен.  Оның  алғашқы 
тұратын  жері  Асвал  болды,  содан  кейін  Батва 
ауылы, сондықтан Кутб-и Аламның мұрагерлері 
Батвадағы сайидтар ретінде белгілі. 
Xv  ғасырдан  бастап  сухравардийаның 
шайқы-сайидтары  Гуджаратта  сарайдағы  қас- 
тықтар пен феодалдар айғайлардың күрестеріне 
қатысып  отырған.  Пенджабта  олар  өздерінің 
әскери-феодалдық 
ақсүйектерден 
шыққан 
қарсыластарының билікке деген құқығына қарсы 
шығып, өздері ақсүйектер билігіне ұмтылған. 
Шамамен осы уақыттан бастап, Үндістанда 
сопылардың  дін  таратушылық  әрекеттері 
әлсіздене  бастады,  алайда  олардың  әрекеттері 
кейінгі  уақыттарда  да  жалғаса  берді.  Соны-

81
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Сопылық сарынның мистикаға тигізген ықпалы (Үндістан мысалында)
мен  қатар  барлық  бауырластықтардың,  соның 
ішінде  чиштийа  және  қоғамның  бай  манапта-
ры  арасындағы  байланыстар  күшейе  бастады, 
сопылық  ағайындықтардың  феодализациялауы 
және олардың халық ортасынан бөлінуі байқала 
бастады.  Бірақ  та  сопылық  түсініктер  сауда 
өнері мен шаруалық қарсылықтарының идеоло-
гиясына әлі де әсер етіп отырған.
Абдаллах  Шаттари  Малваға  тек  Xv  ғасыр- 
да ғана келді, оның есімімен шаттарийа бауыр- 
ластығы аталған. 1482 ж. Үш (Синд) қаласында 
сайид  Мухаммад  Гауе  тұрақтанды,  ол  үнділік 
кадирийалардың 
(олардың 
бауырластығы 
Бағдадта Xii ғ. бастап істеді) жетекшісі болды. 
Xvi ғасырдың аяғы – Xvii ғасырдың бірін- 
ші жарты жылдығында накшбандийа бауырлас- 
тығының  мүшелері  өздерінің  уағыздарын  оқи 
бастады, ол Бухарада Xiv ғасырда Ходжа Беха-
уд-дин Накшбандимен құрылды.
Үндістанда  сопылық  бауырластықтардың 
әртүрлі  әлеуметтік  топтарда  өздерінің  жақтау- 
шылары  болды.  Әмир  Хурда  (Xiv  ғ.) 
агиографиялық 
шығармасында 
Низам-уд-
дин  Аулийа  (Әмір  Хосроу  мен  тарихшы  Ба-
рани  оның  ізбасары  болған)  оның  мүриді 
болғысы  келетіндерге  есігін  кең  ашып  беріп 
отырған,  «беделді мен қарапайымдарға, бай мен 
кедейлерге, малик пен бейшараларға, студенттер 
мен надандарға, қалада тұратындар мен ауылда 
тұратындарға, әскери адамдар мен азаматтарға, 
еріктілер  мен  құлдарға»  [3,33].  Кастаның 
қатал  жүйесінің  құқықсыздығына  көнген  және 
балағаттауына  шыдап  жүрген  үнділіктер  үшін 
ерекше  тартымды  күші  «әлеуметтік  жағдайы 
мен шығу тегінен тәуелсіз адамдар арасындағы 
махаббат пен ағайындық» деген сопылық ойлар 
болған. 
Үндістандағы  сопылар  мұсылмандық  діни 
қауымның  уағыздаушылары  сияқты  өзінің 
ілімі  көпшілік  халыққа  түсінікті  болу  үшін 
хинди,  панджаб,  гуджарат,  синдхи  және  басқа 
тілдерді қолданған, үнділік діни-философиялық 
жүйелерді  және  елдің  бай  дастандарын  оқып, 
үнділіктерге  жақын  болатын  жергілікті  ауыз 
әдебиетке  көңіл  көп  бөлген.  Бір  уақытта  үнді 
тілдеріне  араб  және  парсы  тілінде  жазылған 
әдебиеттердің бірнеше туындыларын аударған. 
Халықта сопылардың мистикалық теософия- 
сының,  яғни  жетістігін  адам  сүюшілік, 
жақсылық  жасау  және  байлықты  мойындамау 
секілді, олардың идеалдары анықтаған. 
Xiv  ғасырдың  екінші  жартысындағы  олар- 
дың  көрнекті  қайраткері  Шараф-уд-дин  Яхья 
Манери  өзінің  діни-этикалық  және  дидак- 
тикалық  мазмұндағы  шығармаларының  бірін- 
де  патшаларға  «өзінің  халқыңды  жақсы 
тамақтандыру,  оларды  киіндіру,  жұбанусыз 
адамдарды  жұбату,  мұқтажы  бар  адамдарға 
көмек  беру»  деген  «қасиетті»  сөздерді  айта-
ды.  Қарапайым  адамдар  арасынан  айтылған 
өз-өзінен бас тарту деген пессимистік уағызды 
табуға  болады,  ол  үнділіктердің  діни-этикалық 
түсініктерімен ұқсас нәрсе. 
Xiii–Xiv ғғ. билеуші топқа жақын тұрған 
ордендер: хайдарийа, оның өкілдері сұлтанның 
оңаша  кеңесу  жиналыстарына  қатысып 
отырған  және  сухравардийа.  Соңғысының 
басшысы Беха-уд-дин Захарианы «қарапайым 
адамдарда жұмысы жоқ» деп санайтын [4, 79]. 
Оның  Мултандағы  ханакасына  тек  таңдаулы 
адамдар  бара  алатын  және  шайқы  шайқымен 
сөйлескісі  келетін  адамдардың  бәріне  қол 
жетерлік болған жоқ. 
Солтүстік  Үндістанның  хинди  әдебиетінің 
дамуының ерте ортағасыр кезеңіндегі қарқынды 
тарихында  Темірланның  1398  жылғы  Делиді 
босату мен өртеуі басты оқиғалардың бірі бол-
ды.  Бұл  басқыншылықтың  нәтижесінде,  бас 
қаладағы  барлық  парсы  ғалымдары  кейінірек 
мәдени  орталыққа  айналған  Джаунпур  қала- 
сына  қашып  кетеді.  Қаланың  әйгілі  болғаны 
соншалықты, тіпті, ол Хафиз өмір сүрген Парсы 
қаласының атымен «Шираза Хинд» деп аталып 
кетеді.
Xi  ғасырда  Үндістан  субконтинентінде 
сопылық әдебиеттің пайда болуы Таяу Шығыс 
пен  Орта  Шығыстың  кең  территориясында 
әдебиет  дамуының  жалпы  тарихи  процесінде 
маңызды  оқиға  болды.  Осы  жерлерде  әрдайым 
мәдениет  ағындары  алмасып,  түрлі  халықтың 
рухани әдет-ғұрыптарының ғажап мәдениеттілік 
қоспасын байытып, тудырып отырған.
Үндістандағы  постмоңғолдық  сопылық 
тарихы  географиялық  аумағының  кеңеюімен  
сипатталады.  Ілімді  насихаттау  үшін  үнді  да-
ласына  сопылық  эимссарлар  келе  бастады, 
скеттер,  мұсылмандық  терең  білімі  бар  тақуа 
адамдар  мен  көрнекті  ислам  теологтары  ел-
елді  аралап,  сопылық  қауымның  көбеюіне 
және  олардың  қоғамның  түрлі  топтарына  әсер 
етуіне  ықпалын  тигізді.  Нәтижесінде  Үндістан 

82
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
М. Құрманғазықызы, Д.М. Көкеева
Хii-Хiii  ғғ.  шетелдегі  сопылық  идеологияның 
маңызды  орталығына  айналып,  сопылық  идея-
лар басқа елдерге тарады. 
Үндістанда  бет  алған  сопылық  ілімнің 
негізгі ұстанымы Құдайдың абсолюттік болмы-
сын (вахдат ал-вуджуд) мойындау болып табы-
лады. Оған барар жол көкте де, жерде де емес, 
жер бетіндегі барлық өлшемде де емес, жұмақта 
да  емес,  тозақта  да  емес.  Сопылық  идея- 
сы  мұсылмандар  әлемінің  бәріне  бірдей  тарап, 
Үндістанға жеткенде ол тамырын кеңге жайды. 
Бұл түрлі мистикалық ұғымның үнділік сопылық 
сарынның  өз  ілімін  кеңінен  насихаттауының 
нәтижесінде жүзеге асты.
Үндістанда  үнді-буддалық  мистикалық 
тәлім-дәстүрлердің  кең  таралуына  қарамастан 
араб-парсы  ақын-жазушыларының  исламдық 
мистикаға терең көңіл аударуы индуистік таным-
ды  ығыстырып,  үнді  даласында  сопылықтың 
кеңінен таралуына септігін тигізді.

жүктеу/скачать 4,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: