Issn 1563-034x индекс 75880; 25880
жүктеу/скачать 4,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдебиеттер 1 Массэ А., Ислам. – М., 1962. 2 Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. – М. 3 habib M. hazrat amir Khusrau of Delhi. – bombay, 1927. 4 Nizami Kh.a. the life of shaikh Farid-ud-din Ganj-i-shakar. – aligarh, 1955. 5 Пиготт С. Доисторическая Индия. – Лондон, 1961. 6 http://www.ayurtour.ru/info/mat_1191.html 7 Шиммель А. Мир исламского мистицизма. – М., 2000. – 414 с. References 1 Masse a. islam. – M., 1962. 2 bertels e.e. sufism i sufiiskaya literature. – M. 3 habib M. hazrat amir Khusrau of Delhi. – bombay, 1927. 4 Nizami Kh.a. the life of shaikh Farid-ud-din Ganj-i-shakar. – aligarh, 1955. 5 Pigott s. Doistoricheskaya india. – london, 1961. 6 http://www.ayurtour.ru/info/mat_1191.html 7 shimmel a. Mir islamskogo mistysisma. – M., 2000. – 414 s. 83 issN 1563-034Х KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013 elt Materials from J.bellot to s.Jobs in Kazakhstan UDK 81:372.881 * enes Kurtay Cig, yusuf yaylaci, berdak bayimbetov instructors at suleyman Demirel University, Kazakhstan * e-mail: enes@sdu.edu.kz ELT Materials from J.Bellot to S.Jobs in Kazakhstan since the globalization processes and international businesses push the more convenient communication among the societies and people, the demand for learning international languages has been increasing. surely, this phenomenon is also observed in Kazakhstan since its independence. this article reviews the various approaches of teaching foreign language, from its early history up to present day of modern communication technologies. Mainly, this work discusses the importance of teacher ingenuity and inspiration and qualitative textbooks in general teaching. experimenting among the students, this work proves that creating of new types of textbooks is quiet easy and mentioned features make the language learning a lot more productive and effective. Keywords: english language teaching (elt), foreign language in Kazakhstan, interactive textbook, ibook. Куртай Чыг, Юсуф Яйладжы, Бердақ Байымбетов Ағылшын тілін оқыту материалдары Дж.Беллоттан Қазақстандағы С. Джобсқа Жаһандану үдерістері және халықаралық бизнес қоғам және адамдар арасында ыңғайлы коммуни- кацияны ұсынып отырғандықтан, халықаралық тілді үйренуге деген қызығушылық күннен-күнге артуда. Әрине, сол көрініс тәуелсіздігін алған күннен бастап Қазақстанда да байқалуда. Бұл мақала шетел тілін оқыту әдістеріне ерте тарихтан заманауи коммуникациялық технологияның қазіргі күнге дейін кезеңін қарастырады. Әсіресе, бұл жұмыс мұғалімнің бейнешілдігі мен серпілістігін және оқулықтардың сапалылығын талқылайды. Студенттердің арасында өткізілген эксперимент оқулықтың жаңа үлгісін жарату – едәуір жеңіл екенін және жаңа форматтағы электрондық оқулық өзгешеліктері шетел тілін оқытуды едәуір тиімді ететіндігі дәлелденді. Түйін сөздер: ағылшын тілін оқыту (elt), Қазақстандағы шетел тілі, интерактивті оқулық, ibook. Куртай Чыг, Юсуф Яйладжы, Бердак Байымбетов Материалы обучения английскому языку от Ж. Беллот для С. Джобс в Казахстане В наше время, интерес к изучению английского языка у многих растет из-за динамично растущего процесса глобализации и сближения народов мира в сфере коммуникации с помощью современных технологий. Разумеется, этот процесс и наблюдается в Казахстане. В статье рассматривается практика обучения английского языка с первых опытов в этой сфере до нашего времени. Авторы рекомендуют преподавателям иностранного языка воспользоваться по- следними возможностями технологий в обучении языка, на примерах результатов проведенных экс- периментов и электронных материалов. Ключевые слова: обучение английскому языку (elt), иностранный язык в Казахстане, интерактив- ный учебник, ibook. 84 Вестник КазНУ. Серия востоковедения. №3(64). 2013 enes Kurtay Cig, yusuf yaylaci, berdak bayimbetov although the publication technology of books started in the middle of 15th century when J.Gutenberg invented movable type printing machine in 1439, the textbooks had appeared only at the end of 16th century. one of the founders of language teaching manuals/textbooks is considered Jacques bellot, a French teacher of english language, who arrived in england as a refugee in 1570s. at that time, it has been estimated that foreigners registered in england rose from 300.000 to 3.5 million within three decades. later on, many huguenots, French Protestants, returned including almost all of those who had made a living and a reputation for themselves teaching languages in london. bellot devoted himself teaching english to the immigrant French community in london, he also taught his mother tongue to the native population. Jacques bellot wrote two manuals in 1580s for the French speaking refugees, the english schoolmaster and Familiar Dialogues [2, 12-31]. Figure 1 – Title page of the earliest extant manual specifically designed for the teaching of English as a foreign language, Jacques Bellot's English Schoolmaster published in 1580. The book was written to help Huguenot exiles in England who had arrived in great numbers during the previous decade after collapse of the soviet Union at the end of 20th century, many states in Central asia and the balkans obtained their independence, including the world 9th largest country by territory, Kazakhstan. since the breakdown of soviet system was not practically expected, in 1990s, it was quite difficult to find materials for language classes except a course book, which was a not very higher quality than bellot's books, and most probably a bilingual dictionary. (english-russian or russian-english) elt materials were not very motivational indeed for the youth. Within twenty past years of independence, many changes were established in all sphere of life in Kazakstan as well as education. New books, desktop computers, colorful printers, digital cameras, scanners, satellite tvs, language labs, interactive white boards, data projectors, laptops, the World Wide Web, wireless internet connection, and many other latest types of technological devices were introduced to schools. 85 issN 1563-034Х KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013 elt Materials from J.bellot to s.Jobs in Kazakhstan Figure 2 – Extract from Jacques Bellot's Familiar Dialogues, written in 1586 to help the Huguenot refugees with everyday spoken English Figure 3 – Two textbooks, one on left was and on the right, are popular ones in Kazakhstan iCt tools Used as elt Materials three professors of Granada University, trujillo F., torrecillas J., and salvadores C., from the faculty of education and humanities, divided elt materials and resources into three sections: the old, the new and the newest. they described the first section as very traditional materials in a language classroom: the board, the book, visual aids, and hand-made materials. the second one includes the over-head projector, the audio player, and the video player. the newest section is made up by information and communication technologies. the audio – tape was the first technological device for the language classes in 1960s, (it is still in use in some institutions) and in 1980s sessions were held in audio labs where students would perform drills. overhead projectors (ohP), video cassette recorders (vCr), computers, data projectors and interactive white boards (iWb) were the following technological devices appeared in esl classes in the end of the 20th century and at the beginning of the new millennium. During this period the use of computer assisted language learning (Call) grew rapidly. interactive CDs to learn english became 86 Вестник КазНУ. Серия востоковедения. №3(64). 2013 enes Kurtay Cig, yusuf yaylaci, berdak bayimbetov available in the market late 1990s, power point presentations (PPP) widely used by the teachers and the learners. With the help of the internet, Call was changed into tall (technology assisted language learning) especially with Web 2.0. youtube, Facebook, twitter, Wiki, etc... asian Development bank (aDb) had a report on “iCt (information and Communication technology) in education in Central asia and West asia” in 2012. according to this report Kazakhstan aims to provide sophisticated iCt packages to every school, to see iCt used as a teaching and learning tool for all curriculum subjects, 100% school connectivity, the effective removal of the domestic digital divide, and the development of e-learning and teaching materials for every subject at every grade level. according to the Kazakhstan – 2030 Development Program, all schools in Kazakhstan, including remote ones were equipped with computers, the internet access and interactive white boards. iWbs brought a new dimension to teaching but the question is: are teachers able to use them? technology in education begins and ends with teachers. technology is a vehicle to learning that is driven by teacher ingenuity and inspiration: how should we train our teachers in order to enhance this quality? to answer this question researchers strongly recommend to hold workshops on continuing professional development (CPD) most probably by teacher training institutes (orleu), british Council and universities in Kazakhstan. What about textbooks? teachers have been using textbooks to teach english as a foreign language almost for five centuries, since Jacques bellot. Publishers, worldwide, constantly upgrade their textbooks to be in great demand. Penny Ur [5,184-185] gives some reasons for and against the use of a textbook. in favour of using a textbook she mentions the sense of structure and progress, its use as a syllabus, its being ready-made, its price (which sometimes is not so reasonable or affordable), its convenience as a package, its guidance help for teachers and that it homogeneity and inadequacy for individual needs and objectives, its irrelevance and lack of interest in many occasions, its limitation of initiative and creativity, its homogeneity and its over-easiness. the other and very important issue to mention about the textbook is appropriateness according to the local culture. lately in Kazakhstan many foreign publishers use Kazakhstan cultural materials, pictures from astana and almaty, names of Kazakh people, the national clothes, the national instruments, texts about Kazakhstan, the flag of Kazakhstan, the animals which habitat in Kazakhstan and many other things related to the state. after the independence, many foreign companies invested and opened their branches in Kazakhstan as well as worldwide publishers; oxford University Press, Macmillan, Pearson and Cambridge University Press brought their elt materials to Kazakhstan. Many language teachers around the world would agree that the textbook is the most important material they can use. in fact, a textbook does not only give the teacher with a topic, some texts and activities in large numbers; it also provides for some important details which are quite quite difficult to implement without the help of a textbook: a lot of various texts and activities, full of interesting design, procedures for continuous and final assessment, a clear statement of objectives and its relationship to texts and activities, etc. With the same idea, it is extremely important to choose the most appropriate textbook and, to use it wisely. Criteria that help us to choose a book over other ones... on choosing a book to study a foreign language, practitioners mainly pay attention to its attractiveness, durability, value for money; how much illustrations, audio support, video support it has, how much it fits the syllabus and many other criteria. the more standards those impact to readers' choice are to be told in the following part as well. the device that changed everything is now changing the classroom: the revolution about the textbook came in 2010. the idea about textbooks was changed by a man, steve Jobs; creating ibooks (e-book in ePub format) on ios devices. ibooks are interactive books with audio, video, 3D, note taking, highlighting, defining, changing text size, multi-touch, and many more features. 87 issN 1563-034Х KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013 elt Materials from J.bellot to s.Jobs in Kazakhstan a new textbook for digital natives: the textbooks provided for the iPad users are very easy to use because the learners now can find the definition of the unknown word without referring to the dictionary, see the 3D images, rotate them, and see multiple photographs illustrating the text. Furthermore, the latest books can be downloaded from the ibookstore free of charge directly to their iPads. the app store provides more than 20000 applications for all types of the learners in any subject. the learners are free to track home tasks or classroom assignments, revise for the finals, etc. and the teachers, in turn, can lecture, check their students' achievements, and constantly remain organized. the notable this is, using the application/software of ibooks author, provided by apple Co. for free, anyone can create their own digital books without having a professional programming knowledge. since 2011, many students of suleyman Demirel University created their own books with the help of mentioned programme in the Mac laboratory of engineering and Natural sciences Faculty. some of those students were freshmen and others were seniors of the two-Foreign language Department of the Faculty of Philology and educational sciences. ibook designing was given as an assignments for the courses of introduction into specialization and Materials evaluation. since the university administration has seen the electronic materials (ibooks) made by the students, they decided to establish a Mac lab within the Faculty of Philology. so, starting the academic year of 2013-2014, students will be able work on their electronic books in the laboratory of their own faculty. at the first sight, some people may think that to make an ibook it is required advanced it skills, but in fact it is as simple as preparing a power point presentation. Mainly ibooks author provides the following simple user interface to create your own book: a. when application launches on a Mac computer, 6 stock templates will appear on the screen to choose from to design the ibook in (more templates are available on the Mac app store); b. text could be typed directly into a page or drag and drop a text file into the template – it will automatically create new pages to flow all of the text into; c. as with text, it is also possible to drag and drop images, videos, 3D photos into the pages; d. to preview the ibook on an iPad, after connecting the iPad to the Mac, preview button should be clicked and the ibook comes to the shelf of the iPad to be read anywhere and anytime. because of the mentioned simplicity of digital book ‘publication’, many authors around the world have already created the countless books almost in all spheres. Using an iPad, for instance, almost feels a real book. With a tap, it flips around to reveal the ibookstore, where you will find over 1.8 million books and counting – many of them free. view what is featured on the ibookstore and the New york times best-seller lists, or browse by title, author, or genre. Find a book you like and tap to see more details, peruse reviews, even read a free sample. initially trying or previewing the publication, purchase a book and it downloads to your bookshelf, ready to read. Moreover, reading the mentioned electronic books users can easily use their finger as a highlighter on an ios device. Just swipe over the selected text they are able to change colors, switch to underline, or add a note instantly. Certainly, it can be switched to the Notes view to see all made notes and highlights instantly organized in one Figure 4 – iBooks and iBooks Author applications. iBooks to opera the books on an iPad and iBooks Author to make iBooks on Mac 88 Вестник КазНУ. Серия востоковедения. №3(64). 2013 enes Kurtay Cig, yusuf yaylaci, berdak bayimbetov place, making it a cinch to search or go back to the highlighted sections of the book. books, especially textbooks, mostly require updates for a number of reasons. thankfully, the ibooks app supports book updates. that means if a previously purchased book is republished with new or additional content, ibooks app lets the user to know about that, so they can download the updated version for free automatically replacing the older copy on the bookshelf. this feature is essential not only for teachers and/or students but for all other readers as well. summary these opportunities indicate that our future generation will have huge amounts of information and will be mainly using the electronic formats of current traditional publications. surely, it has numerous advantages, such as, taking thousands of books with you to anywhere, buying books from abroad quickly and easily, updating the content with a single tap, and other cool features. What makes us happy is people will have an access to more knowledge in the future, which means it may serve for the welfare of society. Figure 5 – Some of the students' works on iBook shelf References 1 boswood, t. (ed.) New ways of Using Computers in language teaching. // bloomington: tesol. – 1997. – pp. 196-198. 2 howatt, a.P.r. a history of english language teaching. // oxford: oxford University Press. – 1984. – pp.12-31 89 issN 1563-034Х KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013 elt Materials from J.bellot to s.Jobs in Kazakhstan 3 iCt in education in Central and West asia. // annual asian Development bank report. – 2012. – pp.133-157 4 levy, M. Computer-assisted language learning. // oxford: oxford University Press. – 1997. – pp. 215-220. 5 Mclaren, N., and Madrid, D. a handbook for teFl. // alicante: Marfil. – 1996. – pp.145-152. 6 slate, C., barlow, G., and bookwalter, J. how to make an ibook. // online issue. – 2012. – http://www. maclife.com/article/howtos/how_make_ibook. accessed on July 3, 2013. 7 trujillo F., torrecillas J., and salvadores C. Materials and resources for elt. // D. Madrid and Neil Mclaren (eds.). teFl in Primary education. Granada: editorial de la Universidad de Granada. – 2004. – pp. 409-441. 8 Ur, P. a Course in language teaching. // Cambridge teacher training and Development series. Cambridge University Press. – 1996. – pp. 183-192. 90 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №3(64). 2013 А.Н. Тоқманбетова ӘОЖ 81>373;001.4 А.Н. Тоқманбетова Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ. E-mail: najya@mail.ru Мұнай өндірісі саласындағы араб терминдерінің жасалу жолдары, құрылымы мен қолдану ерекшеліктері Мақалада қазіргі таңдағы араб тілінің мұнай ӛндірісі саласындағы терминдік жүйесі мен мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдерінің жасалу жолдары, түрлері, құрылымы мен қолдану ерекшеліктері туралы баяндалады. Түйін сөздер: терминология, мұнай ӛндірісі, кірме сӛздер, терминдердің жасалу жолдары. А.Н. Токманбетова Пути образования и свойство арабских терминов и их использования в сфере нефтепроизводства В статье рассматриваются пути образования и свойства арабских терминов и их использование в сфере нефтепроизводства. Ключевые слова: терминология, нефтепроизводство, иностранные слова, пути образования терминов. A.N. Tokmanbetova Ways of formation and property of Arabic terms and their use in the field of oil production The article discusses ways of formation and property of Arabic terms and their use in the field of oil production. Keywords: Terminology, oil production, foreign words, ways of formation of terms. Араб тіліндегі салалық терминдердің, оның ішінде, мұнай ӛндірісі саласындағы термин- дердің жасалу жолдарын зерттеу, олардың лекика-семантикалық жасалу жолдарын, құры- лымы мен қолдану ерекшеліктерін анықтау – қазіргі араб тіл білімінің іргелі саласы терминологияның басты мәселелерінің бірі болып отыр. «Қазақ тіліндегі мұнай терминдерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері» атты ғылыми зерттеу жұмысында Н.А. Сарғалиқызы академик Ә. Қайдардың жалпы терминжасам тұрғысындағы пікірін қолдай отырып, «мұнай терминдерінің жасалу жолдары да негізінде: 1. Семантикалық; 2. Морфологиялық; 3. Син- таксистік; 4. Калькалау; 5. Сӛздерді қысқартып алу сияқты тәсілдерді басшылыққа алады» – деген тұжырым жасаған болатын [1, 49]. Әлем тілдерінің терминология саласына тән толығу базасы, тәсілдері аса ұқсас болып келеді. Бұған мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдерінің жасалу жолдарын талдау барысында кӛз жеткіземіз. Атаулы саладағы араб терминдерінің жасалу жолдары да сан түрлі болып келеді. Олардың ішінде ең кӛп қолданылатын тәсіл ӛзге тілден кірме сӛздерді 91 issN 1563-034Х KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013 Мұнай өндірісі саласындағы араб терминдерінің жасалу жолдары, құрылымы мен қолдану ... (терминдер) қабылдау араб тіліндегі мұнай терминологиясы саласына да тән құбылыс. Мұның ӛзі тӛрт түрлі жолмен жүзеге асады: 1) ӛзге тілден тікелей (транслитерация, транскрипция әдістерімен) енген терминдер; 2) термин эпонимдер; 3) шет тілі морфемаларымен тіркескен терминдер немесе аралас терминдер; 4) калькалар, жартылай калькалар. Өзге тілден енген терминдердің негізгі денін ағылшын тілінің лексикалық бірліктері құрайды. Жоғарыда айтып ӛткеніміздей, оның басты себебі Парсы Шығанағындағы мұнайлы араб елдерінің барлығына жуығында ӛздерін отарға айналдырған Британия мен АҚШ-тағы компаниялары алғаш мұнай орындарын тауып, игерген болатын. Және ұзақ уақыт бойы мұнай ӛндірісі саласындағы барлық шаруа солардың қолында болды. Мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдерінің дені ағылшын тілдік бірліктерінен құралуына келесі бір фактор тікелей әсер еткен болатын, ол – мұнай ӛндірісі саласындағы жабдықтардың барлығы дерлік АҚШ-та ойлап табылуы. Бірақ араб тіліне француз, неміс, т.б. тілдерден енген мұнай ӛндірісі саласындағы терминдер де кезде- сетіндігін назардан тыс қалдырмаған жӛн. Бұл топқа: [bitrul] (мұнай), [asfalt], [kirusin] (керосин), [binzin] (бензин), [zhazulin] (бензин), [barafin] (парафин), [sular] (соляр), [dizl] (дизель), [al-bitrukimauiiat] (мұнай-химия), [barmil] (баррель, мұнай ӛлшем бірлігі), [haidrukarbun] (гидрокарбон) секілді терминдерді жатқы- замыз. Термин-эпоним деп әдетте қандай да бір құрылғы, аспап, жабдық, тәсілді ойлап табушы ғалымдар мен инженерлердің атымен аталған терминдерді айтамыз. Осы екінші топқа [tariqatu Dinn] (Дэн әдісі), [daratu Gall] (Галль тізбегі), т.б. терминдер жатады. Шет тілі морфемаларымен тіркескен терминдер немесе аралас терминдер тобына [ma], " " [la], " "[gair] секілді болым- сыздық кӛрсететін префикстері, " " ['adam] (емес), " " [shibh] (жарты), " " [gair] (емес), " " [baina] (арасында), " " [zu] (иесі), " [fauqa] (үстінде), " " [tahta] (астында) секілді префикстермен басталатын идафалық тіркестер, араб тіліндегі есімдерге ағылшын тілінің суффикстері (-ate, -іс, -ous) жалғануы арқылы жасалған терминдер жатады. Ал тӛртінші калькалар немесе жартылай калькалар жаңа ұғымдардың пайда болуы, жаңа құрылғының енгізілуі, жаңа технологиялық үдерісті меңгерумен қатар жүріп жатты. Олар бір сӛзден құралған күрделі зат есім немесе сӛз тіркесі күйінде келіп, белгілі бір құрал, гео- логиялық ұғым, мұнай кен орындарын пайда- лану мен ӛңдеуге қатысты ұғымдар мен т.б.-ны білдірді. Калькалау әдісі араб термино- логиясына, соның ішінде, әсіресе мұнай ӛнді- рісі саласындағы терминдерге тән. Мысалы: [al-aabaru-l-bahriia] (теңіз ұңғымалары), [al-istihrazhu-l- ibtida’i] (бастапқы ӛндіру), [istiglalu- l-bi’ri] (ұңғыманы пайдалану (эксплуа- тациялау)), [rimal-ul-qar] (шайыр күлі), [‘aqdu-l-ma’adin], [mahbasu- l-galiz], [al-hafaratu-l-burzhiia] (мұнара бұрғылаушы), [az-zeitu-l-ham] (шикі мұнай немесе мұнай шикізаты). Сонымен қатар мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдерін құрамына қарай классифи- кациялаудың келесі түрін ұсынамыз. Ол: туынды термин ( ); түбір термин ( ); символдық термин ( ), күрделі термин ( ). Ӛлшемге негізделетін тіл дамыту құралы болып табылатын сӛзжасам арқылы мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдерінің басым кӛпшілігі айналымға енген. Араб тілінде қалыптасқан ӛлшемді қолдана отырып, түбір- ден жаңа сӛздер жасаудың бұл тәсілі кеңінен таралған. Әдетте, туынды сӛздер ӛзге тілден енген және импровизацияланған заттанған жалпы есімдер немесе жалқы есімдер болып табылады. Жалпы сөзжасам ( ), жоғарыда айтып ӛткеніміздей, үш түрге бӛлінеді, мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдері сӛзжасамының осы үш түрі арқылы толыға түседі: ең кіші сөзжасам ( ), үлкен сөзжасам ( ), ең үлкен сөзжасам ( ). Жалпы сӛзжасамның айқын мысалы ретінде [an-nafata] (мұнай шыға- ратын орын) және тура осы үлгіні ұстана отырып, [gaziia] (газ шығаратын орын) терминінің түзілуін айтуымызға болады. Расында, лексикалық құрамды толықты- рудың ең ұтымды әрі ерекше тәсілі ретінде осы сӛзжасамды айтуға болады. Бұл мұнай ӛндірісі 92 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №3(64). 2013 А.Н. Тоқманбетова саласындағы араб терминдерін түзу барысында кеңінен қолданған тәсіл болып есептеледі. Араб тілінің туынды сӛздер тілі (деривациялар тілі) аталуы да бекер еместігіне осы зерттеу барысында кӛз жеткізілді. Бұл араб тілінің Еуропа елдері мен ӛзге елдердің тілдерінен басты айырмашылығы болып есептеледі. Тілдік қорды дамытудың сӛзжасам әдісінің мұндай түрлері басқа тілдерде кездеспейтін құбылыс. Араб тілінің терминдік жүйесінің нақтылы мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдерін талдау барысында туынды терминдерді жиі кездестіруге болады. Ал әуел бастан термин болып қалыптасып, тілде тек бір ғана мақсатта қолданылып келген мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдері – түбір термин ( ) деп аталады. Символдық термин ( ) яғни аббревиатура формасындағы мұнай ӛндірісі саласындағы терминдерге келер болсақ, бұл негізгі терминді қысқарту арқылы жасалынады. Символдық терминдер кӛбіне химиялық элементтердің атауы болып келеді. Күрделі термин ( ) екі топқа бӛлінеді: 1) Ажырамалы тіркес терминдер, мысалы: [al-aabaru-l-bahriia] (теңіз ұңғымалары); 2) Ажырауға келмейтін тіркес терминдер, мысалы: [tariqatu Dinn] (Дэн әдісі). Құрамына қарай тіркес терминдерді үш түрге бӛлеміз, олар: екі, үш және кӛп құрамды терминдер. Екі және үш құрамды тіркес терминдер екі доминант (басыңқы тілдік бірлік) пен анықтауыш ((нақтылаушы мағынасында) бағыныңқы тілдік бірліктен) құралса, кӛпқұрамды терминдер доминант пен екі анықтауыштан құралады. Нақтылайтын элементтер кӛп болуы мүмкін. 1) Екі құрамды тіркес терминдер екі түрлі: а) Адъективтік анықтауышты, яғни сын есім тұлғасында келетін анықтауышпен келген терминдер. Мысалы: « » [az-zeitu-l-ham] (шикі мұнай). э) Субстантивтік анықтауышты, яғни зат есім тұлғасында келетін анықтауышпен келген терминдер. Мысалы: [rimal-ul-qar] (шайыр күлі). б) Шылаулы-субстантивтік анықтауышты, яғни анықтауыш шылау түрінде кездеседі. Мысалы: [hazzan li-n-nift] (мұнайға арналған қазандық). 2) Үш құрамды тіркес-терминдер. Үш құрамды тіркес-терминдердің екі құрамды тіркес терминдерден айырмашылығы оның анықтауышы доминантты ғана емес, оның алдында кездескен анықтауышты да айқындай алуында. 3) Кӛп құрамды тіркес-терминдер. Бұл топқа біз үштен кӛп құрамнан тұратын тіркес- терминдердің барлығын жатқызамыз. Бұл топтағы терминдер кейде онға жуық құрамды болып келеді әрі кӛбіне қандай да бір ұғымды сипаттау үшін беріледі. Ал қарапайым терминдердің тіркесуі қалпында аз кездеседі. Семантикалық жағынан алғанда, мұнай ӛндірісі саласындағы синонимдес араб терминдерін жиі кездестіруге болады. Мұның басты себебі араб елдерінің Машриқ, Мағриб елдеріндегі тілдік ерекшеліктер, терминта- нушылар арасындағы пуристік және жаңа- шылдық бағыттар қайшылығы, шет тілінен енген терминдерге араб тіліндегі баламаларын құру, терминологиялық белгілердің символи- калық және сӛздік формасының болуында жатыр. Терминологиялық дублеттілік (абсо- лютті синонимдер) терминологияның дамуы- мен де тікелей байланысты. Мысалы: [zeit], [bitrul] және [nift] синонимдес сӛздер мұнай мағынасын береді және бұлардың қолдану деңгейі де әртүрлі болып келеді. Ал мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдерінің омонимділігін келесі себептер- мен түсіндіруге болады: 1. Жалпы қолданыстағы тілдің лексикалық бірлігі мағынасы метафоралана отырып, ғылым тіліне ӛтуі; 2. Кейде бір тілдік жүйенің ӛз ішінде, ал жалпылама алғанда түрлі тілдік жүйеде бірдей дыбысталатын терминологиялық бірліктердің қазіргі кезде мағыналары әртүрлі (тілдік жүйе- дегі қызметі барысында олардың арасындағы семантикалық байланысы жоғалады) болып келуі; 3. Әртүрлі терминологиялық жүйеде бірдей дыбысталатын, бірақ шығу тегі мен семан- тикалық мағынасы жағынан әртүрлі болуы. Жалпы әдеби тілдегі омонимдер мен терминологиялық омонимияны бірдей қарауға болмайды. Бұл жӛнінде А.А. Реформатский былай жазады: «Бір ғана термин түрлі терминологияның құрамына енуі мүмкін, бұл 93 issN 1563-034Х KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013 Мұнай өндірісі саласындағы араб терминдерінің жасалу жолдары, құрылымы мен қолдану ... ғылымаралық терминологияны құрайды» [2, 110]. Терминдердің омонимдік қатары мұнай лексикасында ӛте жиі кездеседі. Терминологиядағы омонимия жалпы әдеби тілдегі баламасы болып табылатын құбылыстан екі белгісі бойынша ерекшеленеді: «Біріншіден, терминология омонимияның тек бір түрін ғана, нақтырақ айтқанда, оның кӛпмағыналы- ғының, сӛздің семантикалық дамуының нәтижесін қолданады. Екіншіден, терминоло- гияға қатысты омонимия жүйеаралық құбылыс ретінде ғана сипатталына алады: бұл терминдер ӛздері туындаған жалпы әдеби тілдегі сӛздерге омонимге айналған не әр түрлі терминдік жүйелердің терминдері немесе лексика- семантикалық сӛзжасам тәсілінен туындаған терминдер болып табылады» [3]. Мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдерін түзу барысында түрлі жекелеген терминтанушылар мен терминтүзушілер, академиялар ат салысып, ӛз пікірлерін ұдайы түрде білдіріп отырады. Аталмыш термин- дердің түзілуінде, ағылшын және француз тілдерінен тікелей транслитерация және транскрипция арқылы енген топ мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдерінің негізгі денін құрайды. Дегенмен араб тілі, жоғарыда айтып ӛткеніміздей, деривациялар тілі екендігін есепке алсақ, терминдерді араб тіліне лайықтап, аудару, сӛзжасамның үш түрін қолдана отырып, лексикалық құрамды жаңарту мүмкіндігі кӛп екенін байқаймыз. Тіл тазалығын сақтай отырып, тілдік құрамды толықтырып, байытудың ең ұтымды жолы ретінде пуристер ұсынатын жол осы сӛзжасам болып табылады. Мәселен, сӛзжасам тәсілімен (сақтау, қор жинау, қоймада сақтау) үш түбірлі етістіктен [al-hazzan] (қазандық) термині айналымға енген. Бұл секілді мысалдар мұнай ӛндірісі саласындағы араб термин- дерінде жиі кездеседі. Ирақ ғылым академиясы Араб ғылыми академиялар Одағы жолдаған мұнай термин- дері жайлы пікірінде " терминін " " терминіне ӛзгерту керек деген нұсқаны дұрыс деп тапқан болатын. Сонымен қатар кейбір анықтамаларды түсініксіз әрі анық емес, тіпті кейбір терминдерді ғылыми терминдерге кіріктірмеу керек деген баға берді. Кейбір терминдер олардың араб тілінде тең дәрежедегі баламалары бар бола тұра, араб тіліне арабизация (арабтандыру), сӛзқұрам арқылы енген. Комиссия мүшелері олардың кейбірін түбегейлі ӛзгертіп, оларды ғылыми термин ретінде орнықтыру үшін айналымға ендіру керек деген тұжырымға келді. Сондай-ақ терминдер басып шығаруда Тіл және араб ғылыми академияларының одағы қатысып, нәтижесінде 1976 жылы мың терминнен құралған «Мұнай терминдері» жарық кӛрді. Араб тілі академиясы Каирде бұл терминдерді біршама уақыт бұрын қабылдап, орнықтырған болатын. Осы терминдер Академиялар Одағының 1973 жылы Бағдад қаласында ӛткен форумында басып шығарылды [4]. «Нафта» – naptha гректің жарып шығу деген сӛзінен шыққан екен. Жер бетінің терең орналасқан қабаттарымен байланысып жататын бұл кен орнының о баста жер бетіне қабаттарды жарып шығатын сыртқы белгілеріне қарай нафта деп атағанға ұқсайды. Орыс тіліндегі түркизмді арнайы зерттеген Е.Н. Шипова «нефть» сӛзін орыс тілінде әр жылдары басылып шыққан И.И. Срезневский, Нордстет, Академиялық сӛздік, В.И. Даль мен Д.Н. Уша- ковтың сӛздіктерін салыстыра қарап, И.И. Огиенконың пікіріне сүйене отырып, грек тілінен иран тілдеріне ӛткен деп пайымдайды. Мұны М. Фасмер де қуаттайтынын айтады [5, 246]. Енді мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдерінің негізін құрайтын [naft] немесе [nift] пен [bitrul] (мұнай) сӛзде- рінің семантикалық айырмашылығы бар ма, болса қандай деген сұраққа жауап іздеп, атаулы сӛздердің шығу тегі, құрылымына тоқталып ӛтейік. [naft] немесе [nift] терминінің шығу тегі жайлы жоғарыда айтып ӛткен болатынбыз. [nift] сӛзінің нунның кәусралы болып тұрған формасы айтылу жағынан дұрысы болып есептеледі. Оның үстіне бүгінгі күні оның мағынасын беретін айналымдағы [zeit] пен [bitrul] терминдерінен әлдеқайда нақтырақ орныққан. [naffata ua gaziia] Ибн Манзурдың айтуынша, арабтар мұнай шығаратын орынды [an-naffata] және « » [an-nafata] деп атаған. Бұл сӛз бүгінгі күні ағылшын тіліндегі «field» [fi:ld] сӛзінен сӛзбе-сӛз аударылып қолданысқа енген [haql] (дала,егіс, алаң) сӛзіне қарағанда кӛркем тілге жақынырақ. Осыған байланысты [naffata] [haqlu nift] (мұнай даласы) тіркесіне қарағанда дұрыс. [an-nafata] формуласына сала отырып, [gaziia] сӛзі газ 94 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №3(64). 2013 А.Н. Тоқманбетова шығаратын орынды сипаттау үшін [haqlu gaz](газ даласы) тіркесінен анағұрлым нақтырақ деген тұжырымға келеміз. [bitrul] және [zeit] сөздерінің шығу тегі Арабтарда арабшаланған [bitrul] немесе оның араб тіліндегі нұсқасы ретінде [zeit] сӛзін қолдану кең тараған. [bitrul] сӛзі – petroleum сӛзінің арабшаланған нұсқасы. Бұл термин грек тілінің негізі латынның екі: petro (petra немесе petro, екеуі де «тас» деген мағынаны береді) және oleum (elia немесе – oleo және ole, «май» деген мағынаға ие) буыннан тұратын сӛзінен енген. Осылайша, [bitrulium] немесе [bitrul] терминінің сӛзбе-сӛз аудармасы « » [zeit-s-sahr] – (жар)тас майы болып есептеледі. Сондай-ақ арабтарда қазіргі кезде арабша- ланған [bitrul] сӛзін қолдану тарап кеткен үрдіс болды. Кейбірі оны [zeitu-l- hazhar] (тас майы), [zeitu-l-ard] (жер майы), [az-zeitu-l-mi’daniiu] (мине- ралды май) немесе қысқартып [az-zeit] (май) деп аударды. [bitrulium] сӛзі негізін араб тілінен алады деген пікірді Анастаз Мэри бұл сӛздің « » [bitralun] сӛзінен арабшаланғанын, « » ӛзінің синонимі [bitulun] формасынан осы қалыпқа келгенін айта отырып тұжырымдайды. Арабтар [bitrulium] сӛзін ғана арабшалаумен шектелмей, оны « » [zeit] (май) деп аударып, жазула- рында осы қалыпта қолданып, ал римдіктер бұл сӛзді кірме сӛз ретінде алғанға ұқсайды. Археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған кӛне рим жазуларында [az-zeit] (май) сӛзін «al-zayt» деп жазған. Сондай-ақ мұнай мен табиғи газды [aidrukarbunat] немесе [haidrukarbunat] (Hydrocarbons) деп те атайды. [nift] (мұнай) сөзінің синонимдері мен оның өнімдер) Кӛмірсутектердің күйінің түрлілігіне орай түрліше атаулар беріледі. Егер қатты болса, [al-qar] немесе [al- asfalt] (шайыр немесе асфальт), сұйық болса, [an-naftu-l-ham] (шикі мұнай немесе мұнай шикізаты), бу түрінде болған жағдайда [al-gazu-t-tabigiiu] (табиғи газ) немесе [al-mukassafat] (конденсат) деп аталады. Сол сияқты олардың туындылары да уақыт пен елдерге байланысты ӛзгешеленеді. Мәселен, жалпылама алғанда мұнайды табиғи қалпында [an-niftu-l-ham] (шикі мұнай немесе мұнай шикізаты) деп атайды. [an-nift] (мұнай) сӛзінің синонимдері кӛбейіп, оның кейбір туындылары шикі мұнайды білдірді, олар мыналар: [an-nift], [an-naft] , [al-bitrul], [zeitu-s-sahr], [an- nafsa] , [az-zafat] немесе [al-asfalt], [al-qar] немесе [al-qir], [al- bitumin]. Оған қоса мұнайды меңзейтін мұнай ӛнімдерінің атаулары да бар. Оған [kirusin] (керосин), [binzin] (бензин), [zhazulin] (бензин), [barafin] (парафин), [sular] (соляр), [dizl] (дизель), [zeitu-l-uqud] (жанармай), [al-uqud-s-sa’il] (сұйық отын) жатады. Тәурат тілінде мұны [humar], ал әдеби тілде [az-zahabu-l-asuad] (қара алтын) және [dammu-l-ard] (жер қаны) деп атайды [6]. Жалпы, мұнай ӛндірісі саласындағы араб терминдерін қарастыру барысында, оларды мынадай топтар аясына реттестіруге болады: 1) ұңғымалар бұрғылау; 2) геология және геофизика; 3) геологиялық барлаулар; 4) гидродинамика; 5) шикі мұнай ӛндіру; 6) инжиниринг; 7) ІТ технология; 8) маркетинг және жарнама; 9) метрология; 10) автоматика; 11) мұнай платформалары; 13) ғылым; 14) мұнай ӛңдеу; 15) мұнай ӛнеркәсібі химиясы; 16) мұнай-химия; 17) жабдықтар; 18) білім; 19) сату мен сатып алу. Бұл қолданыс аясына қатысты топтастыру аса ұсақ топтардан құралғанымен, талдау жасауға аса қолайлы деп есептейміз. Топтастырудың бұл түрі әрбір саланы жүйелі түрде зерттеуге мүмкіндік береді. Экстралингвистикалық факторлар әр кезең- де әртүрлі тақырыптағы топтардың толығуына, 95 issN 1563-034Х KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013 Мұнай өндірісі саласындағы араб терминдерінің жасалу жолдары, құрылымы мен қолдану ... терминдерді қайта топтастыруға, олардың мағыналарының трансформациялануына әсер ететіні анық. Бұл экстралингвистикалық фак- торларды біз жоғарыда талқылаған болатын- быз. Ал қазіргі кезеңнің мұнай ӛндірісі сала- сындағы араб терминдерін қолданыс аясына қарай топтастырудың ең ұтымды жолы – осы. Мұнай ӛндірісі саласындағы араб термин- дерінің кұрамы атаулы факторлардың әсерінен ӛзгеріске ұшырап отыратындығын айтып ӛттік. Қазіргі таңда араб тілінің мұнай ӛндірісі саласының терминдік жүйесі ӛзінің даму тарихының үшінші кезеңін жаңа терминдермен толығуы арқылы жалғастыруда. Әдебиеттер 1 Сарғалиқызы Н.А. Қазақ тіліндегі мұнай терминдерінің лексика- грамматикалық ерекшеліктері. Фил.ғ.к.диссер. – Алматы, 2000. – 127 б. 2 Реформатский А.А. Введение в языкознание. – М.: Наука, 1976. – 245 с. 3 Даниленко В.П. Русская терминология. – М.: Наука, 1997. – 72 с. 4 http://www.iraqacademy.iq 5 Шипова Г.Н. Словарь тюркизмов в русском языке. – Алматы: Наука, 1976. – 444 с. 6 http://www.alarj.net/vb/archive/index.php/t-6542.html References 1 Sargaliqyzy N.A. Qazaq tilindegi munai terminderinign leksika-grammatikalyq erekshelikteri. Fil.g.k.disser. – Almaty, 2000. -127. 2 Reformatskiy A.A. Vvedenie v yazykoznanie. – M.: Nauka, 1997.- 72. 3 Danilenko V.P. Russkaya terminologya. – М.: Nauka, 1997. – 72. 4 http://www.iraqacademy.iq 5 Shipova G.N. Slovar turkizomov v russkom yazyke.– Almaty: Nauka, 1976. – 444. 6 http://www.alarj.net/vb/archive/index.php/t-6542.html 96 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №3(64). 2013 С. Тоқтарбек ӘОЖ 81, 1-027.21 C. Тоқтарбек Шет тілдер және іскерлік карьера университеті, Қазақстан, Алматы қ. e-mail: sagynai.toktarbek@mail.ru Қытай тіліндегі сөздердің қайталану құрылымы Мақалада қытай тіліндегі сөздердің қайталану құрылымы осы тілдің өзіндік ерекшелігі болып табылатындығы алға тартылды. Қытай тіліндегі сөздердің қайталануы етікстік, сын есім, сан есім және еліктеуіш сөздерде көп кездесіп, түрлі тілдік орталарда әртүрлі лексикалық және грамматикалық ұғымдар білдірумен қатар, әсем ырғақ және жағымды мағына қалдыратындығы, сөздердің байланы- су тәсілі және сөйлемдегі қызметі туралы талдау жасалынды. Қытай тіліндегі сөздердің қайталануы құрылымы қытайдың салт-дәстүрі, діни сенімі, сөздік қоры және тілдік ортасы тұрғысынан ықпал жасайтын дара қасиеттер болып саналатындығы ескерілді. Түйін сөздер: қытай тілі, сөздердің қайталану құрылымы, байланысу тәсілі, сөйлемдегі қызметі. С. Токтарбек Структура повторения слов на китайском языке В статье рассматриваются особенности повторения слов на китайском языке. Ключевые слова: китайский язык, значение слов, функция слов, повторение слов. s. toktarbek Structure reiteration of words on language of China the article covers the peculiarity of the repeating words. Keywords: Chinese, sense of word, activity of word, reiteration of words. Қытай тілінде сөздердің қайталануы етістік ( 动词), сын есім (形容词), сан есім (数词) және еліктеуіш сөздерде ( 拟声词) анағұрлым көп кездеседі. Бұл жоғарыдағы сөз таптарының өзіндік ерекшеліктерінің бірі. Қытай тіліндегі дара буынды етістіктер, сын есімдер, еліктеуіш сөз және сан есімдер АА үлгісінде қайталанып, түрлі тілдік орталарда әртүрлі лексикалық және грамматикалық ұғымдар білдіреді. Ал кей уақыттарда қос буынды етістік, еліктеуіш сөз, сын есім мен сан есімдердерде АВАВ түрінде жасалып, әсем ырғақ пен жағымды мағына қалыптастырады. Алайда қытай тіліндегі сөздердің қайталануы етістік, сын есім, еліктеуіш сөз және сан есімдердің барлығында бола береді деген сөз емес. Қайта осы тектес сөздердің бір бөлімінде ғана болады. Қытай тіліндегі сөздердің қайталануы бір буынды немесе қос буынды сөздерде болсын қайталанғаннан кейін дыбыс екпіні алдыңғы буынына түсіп, соңғы буыны жеңіл оқылады. Кейбіреуі іс-қимылдың бірлік саны ретінде қолданылған болса, ал енді бірі іс-қимылдың реттік шамасын білдіреді де, қайталанған сөздердің аралығында 了 сөзі кейде қойылады, кейде қойылмайды. 1.Қытай тіліндегі етістік сөзінің қайталануы іс-қимылдың анағұрлым көп болатындығын әрі бір түрлі «үміт» немесе «жағдайды түсіндіру» рөлінде болып келеді. Мысалы: 1) 我从此以后要做点慈善事业，积积德。 2) 我们应该多观察这些变化。 3) 刚买的鞋有些挤脚，穿穿就大了。 Қытай тіліндегі етістіктердің қайталануы кейде үнемі болып отыратын қимылдарға 97 issN 1563-034Х KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013 Қытай тіліндегі сөздердің қайталану құрылымы қаратылса, кейде осы қимылдар арқылы уақытты тез өткізіп жіберу мағынасын білдіреді. Мысалы: (4) 他退休后平常看看书，下下棋和老朋友 聊聊天，倒也不寂寞。 (5) 会议已经开完，这几天他看看电影，卖 买东西，收拾收拾行李，就等着回家了。 Қытай тіліндегі кейбір етістіктер қайталану арқылы қимылдың көбірек болатындығын түсіндіреді де, кей кезде сынап көру мағынасын білдіреді. Мысалы: (6) 她穿了穿这件衣服，看穿得上穿不上。 (7) 让我喝喝这马奶子，酿制好了没有？ (8) 哪儿都买不到那本书，不信你去买买 看。 Қытай тіліндегі етістік сөзі қайталанып келгенде мөлшерді білдіреді, ал сөйлемнің соңында тұрып болымсыздықты білдіргенде қайталанбауы қалыпты құбылыс. Өйткені қимыл болмаған жерде мөлшерде болмайды. Мысалы: (9) 她洗了洗手，我没洗。 (10) 你没有想想，咱们过去过的啥日子！ Қытай тіліндегі етістік сөздері қайталанғаннан кейін толықтауыш бөлігіндегі сан мөлшерді білдіретін сөздер болса, онда сілтеу есімдігі （指示代词） сөзсіз болады. Олай болмаған жағдайда сан мөлшер сөздің бо- луы қажетсіз болады. Мысалы: (11) 我去换换衣服（对）。我去换换一件衣 服（错）。 (12) 咱们讨论讨论这两个问题（对）。讨论 讨论两个问题（错）。 Қытай тіліндегі үнемі кездесетін бір буын- ды және екі буынды етістіктердің қайталану формасын салытырып көрсек, төмендегідей қайталанады: (13) 看：看看，看一看。讲：讲讲，讲一 讲。想：想想，想一想。写：写写，写一写。 说：说说，说一说。（AA：a 一A）休息：休 息休息，研究：研究研究，学习：学习学习。 （AB：一ABAB） Қытай тіліндегі етістіктер болымды-бо- лымсыз түрінде қайталанып сұраулы мағынаны білдіреді. Оның болымсыз түріне 不 жалғану арқылы бейнелеуге болады. 没 жалғану арқылы өткен шақты білдіреді. Мысалы: (14) 看不看 写不写 学习不学习 进攻不进 攻。看没看 写没写 学习没学习 进攻没进攻。 Қытай тіліндегі қалау етістік ( 能源动词) қайталанып қолданылмайды. Мысалы: қалау етістік 有 қайталанып қолданылмайды （有有意 见，有有书）. Ал қытай тілінің ауызекі тілінде жауап ретінде келетін 有，有，有 формасы қалау етістігінің қайталануы деп есептелмейді. 2.Қытай тіліндегі сын есімнің ( 形容词) қайталануы. Қытай тіліндегі сын есімдер бір буынды және екі буынды ішінара сын есімдермен ғана шектеледі. Бір буынды сын есімдер АА түрінде жасалып, соңғы буыны бірінші тон бойынша оқылады. Мысалы: 高——高高（的）. Екі буын- ды сын есімдер ААВВ түрінде жасалып, екінші буыны жеңіл тон бойынша оқылады. Мысалы: Қытай тілінде өте сирек кездесетін екі буынды, жағымсыз мағына беретін сын есімдер А АВb түрінде жасалып,екінші буыны жеңіл тон болып оқылады. Мысалы: 老实——老老实实. Қытай тілінде жағымсыз мағына беретін екі буынды сын есімдер a 里ab түрінде жасалады.мысалы: 马虎——马里马虎. Қытай тіліндегі сын есімдер қайталанып келіп, сөйлемде пысықтауыш болып келген- де шаманың тереңдей түскендігін аңғартады. Бір буынды сын есімдер қайталанып келіп, сөйлемнің пысықтауыш мүшесі болғанда, шаманың қалыпты күйде екендігін аңғартумен бірге, жақсы мағына береді. Мысалы: 高高的个 子，红红的脸. Қытай тіліндегі сын есім сөздері қайталанып келгенде, шамалық үстеу жағынан немесе бо- лымсыз үстеу жағынан айқындалмайды. Мы- салы: 很快，不快，很红，很干净，不干净 дер 很快快，不快快，很干干净净，不干干净 净 болып қайталанбайды. Қытай тіліндегі зат есімді түрлендірер болса, онда 的 жалғанады. Пысықтауыш мүшені айқындауда 地 ны жалғаса да, жалғамаса да болады. Жанама толықтауыш болып келгенде 得 сөзсіз жалғанады. Зат есімді айқындарда: 红红的灯，白白的衣服，漂漂 亮亮的房间. Етістікті айқындарда: 老老实实 （地）交待，高高兴兴（地）玩，Жанама толықтауыш мүше болып келгенде: 看得清清楚 楚，回答得明明白白. 3.Қытай тіліндегі еліктеуіш сөздер ( 拟声词) тілді образды ( 形色), шындық (具体) мәнге ие ететін сөздер. Қытай тіліндегі еліктеуіш сөздер сөйлемде пысықтауыш, анықтауыш мүше бо- лып келеді. Мысалы: (15) 锤子叮叮当当响。蜜蜂在花丛中嗡嗡 叫。 Қытай тіліндегі еліктеуіш сөздер бір буын және қос буындар бойынша қайталанып, дербес 98 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №3(64). 2013 С. Тоқтарбек сөз және дербес мағына білдіреді. Айталық: 咚， 哗啦，扑通，滴滴嗒嗒，砰 басқа сөздермен құрылымдық қатынаста болмай сөйлемдерден оқшау тұрады. Мысалы: (16) 砰，大门被踢开了。 4.Қытай тіліндегі сан есімдердің ( 数词) ба- сым көбі қайталанбайды. Аз мөлшердегі сан есімдер қимыл немесе заттың санын бейнелеуде қайталанып қолданылады. Мысалы: (17) 大家把地里的甜瓜一一数了一遍。 (18) 天气闷热街道上只能看见三三两两的人 影。 5.Қытай тілінде мөлшер сөздер ( 量词) қытай тілінің ауызекі тілінде ғана қайталану жағдайында көп кездеседі. Мысалы: 个 一个 个，件 一件件，片 一片片，张 一张张，点 一 点点，块 一块块，条 一条条，阵 一阵阵，口 一口口. Жоғарыдағы сөздер қайталанып келген соң сөйлемде анықтауыш ( 定语) және бастауыш (主 语) қызметін атқарады. Мысалы: (19) 条条大道通阿拉木图。 (20) 阵阵风吹得人睁不开眼。 (21) 个个都是英雄汉。 Жоғарыдағы сөйлемдердегі қайталанған сөз- дер «әрбір» ( 每个) немесе «көптеген, барлы- ғы» ( 许多) деген мағыналарды білдіріп тұр. Кейбір сөйлемдерде қайталанып келгеннен кейінгі мөлшер сөздер ( 量词) баяндауыш қыз- метін атқарып, «көп» деген мағынаны білдіреді. Қытай тіліндегі мөлшер сөздер қайталанғаннан кейін сөйлемде төмендегідей синтаксистік рөлде болады. Мысалы: (22) 在旧社会，为了求生活，家家离乡背 井，逃荒在外。 (23) 每一字，都好似一棵针，棵棵针在人们 的心上！ (24) 施肥的玉米，棵棵茁壮。 (25) 游艇上，歌声阵阵，笑语声声。 (26) 朵朵白云飘向远方，天气格外晴朗。 (27) 艰苦奋斗的优良传统要代代相传。 (28) 他们天天为教师着想，时时为集体操心。 Жоғарыдағы (22) және (23) сөйлемдегі мөлшер сөздер қайталанғаннан кейін бастауыш қызметін атқарып отыр. (24) сөйлемдегі қайталанған мөлшер сөз бастауыш-баяндауыштың ( 主谓 谓语) ішінде тұрып, бастауыштың қызметін атқарады. (25) сөйлемде баяндауыш қызметінде, (26) сөйлемде анықтауыш қызметінде, ал (27) және (28) сөйлемдерде пысықтауыш қызметін атқаруда. 6. Қытай тіліндегі зат есімдер басым көбі заттың, болмыстың немесе іс-қимылдың атын білдіреді. Ондағы даралық ұғымдағы көп, көптік ұғымды білдіретін зат есімдер аз болады. Өйткені, қытай тіліндегі зат есімдер етістік, сын есім, еліктеуіш, сан есім және мөлшер сөздерге ұқсас қайталанатын жағдайда кездеседі. Мыса- лы: 人人，事事，村村，山山，水水，月月， 年年，天天，日日，家家户户，盆盆碗碗，坑 坑洼洼，神神鬼鬼，婆婆妈妈等等... Қытай тіліндегі зат есімдердің мұндай сипатта болуына мынандай жайт себеп бола алады. Зат есім үстеу жағынан айқындалмайды. Дегенмен бір бөлім зат есімдер зат есімді өзек етіп үстеу жағынан айқындалады. Сол себепті қытай тілінде өте аз санды зат есімдер қайталану ерекшелігіне ие. Мұндай мысалдар- ды оннан, жүзден келтіруге әбден болады. Қалай болмасын зат есім сөздерінің бұл ерекшелігін «ішінаралық жағдай» немесе «ерекше жағдай» деуге келмейді. Қытай тілінде сөздердің қайталануы әртүрлі контекстерде әртүрлі мағыналарды білдіріп қана қоймай, әртүрлі қызметтерді атқарады. Айталық, қытай тілінде сын есімдер қайталанып келген соң, сөйлемдерде мынадай төрт түрлі қызметте болады: (1) зат есімді айқындайды ( 修饰名词); (2) баяндауыштың қызметін атқарады; (3) етістіктің айқындауышы; (4) жана- ма толықтауыш қызметін атқару. Мейлі қандай орында болсын қайталанған түрі ( 不完全重叠 式) «жек көруді» және «қор санауды» білдіреді. Мысалы: (29) 一瞧见他那傻里傻气的样子，我就心 烦。 (30) 你看你那眼直瞪瞪的，喝得糊里糊涂 的样子！我，真有点看不下去。（《曹禺剧本 选》175页） Қытай тілінде сөздердің толық қайталануы күрделі болады. Өйткені оның бейнелеп отырған сезімдік бояуы сөздердің жартылай қайталануы секілді көрнекі болмағанымен, орнының өзгеше болуына байланысты, оның беретін тілдік бояуы да өзгеше болады. Мысалы: (31) 您行行好， 您在重重地给我一拳。 （《曹禺剧本选》318页） (32) 你的菜做得不坏，有一位老在行大大的 将过你。（《朱自清文集》277页） (33) 这种同情把他和董头上紧紧地连在一 起。（《中国人民脚步声》8页） 99 issN 1563-034Х KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013 Қытай тіліндегі сөздердің қайталану құрылымы (34) 等明年开了看，可要认认真真地用起功 了。（儿女英雄传）） (35) 添添敬敬接住，就在烟灯土点着，靠床 沿站着吸起来。（《李家庄的变迁》27页） Қытай тілінде сөздердің қайтаналуы зат есімді айқындағанда немесе баяндауыш болып келгенде, сөздердің толықтай қайтаналуы «баса дәріптеу» ( 强调) және «күшейту» мәнінде бол- май, керісінше, «жай, қарапайымдылықты» білдіреді. Мысалы, жанама толықтауыш ( 补 语) етістіктің айқындауышы （动词修饰语） болғанда: 大大的请一次客。写得大大的贴在墙 上。高高的挂了起来。挂得高高的。细细的看 了一遍。碾得细细的。 Ал баяндауыш ( 谓语) зат есімнің айқын- дауышы ( 名词修饰语) болғанда: 短短的头发 大 大的眼睛 眼睛大大的象个洋娃娃 高高的个子四 十来岁，个子高高的 枝子细细的 细细的枝子上 开了几朵小花儿. Қытайдың тіл ғалымдары: 轻轻的 сөзі 轻 сөзінен дәрежесі күшті, 红红的 сөзі 红 сөзінен шамасы әлсіздеу дегенді айтады. Міне, бұл 轻 轻的 сөзінің үнемі етістіктің айқындаушысы не- месе толықтауышы болатындығын аңғартады. 红红的 үнемі зат есімнің айқындаушысы немесе баяндаушысы болатындығының себебінен бол- са керек. Егер де біз бұлардың орын ретін ал- мастыратын болсақ, өзгерістің үлкені шығады. Мысалы: (36) 在没一只船从那边过去的，我们能画 出它的青青的影和曲曲的波。（《朱自清文 集》131页） (37) 把嘴唇抹得红红的。 Қытай тіліндегі сын есімдер зат есімнің айқындаушысы немесе баянадуышы болып келсе, бұл екі орындағы қайталанған сөздер «жақсы көру», «қызу мерейлі» деген мағынаны білдіреді. Мысалы: (38 ）晚饭的素菜，要一样凉凉的酸酸的东 西。（《红楼梦》60页） (39 ）尾毛弯弯的淡淡的象新月。（《冰心 并说文集》3页） (40) 可是几天以后，我反到爱 “我的爱” 小 屋了，屋里有白白的墙，还有条长桌，一把椅 子，这似乎都是我的。（《老舍选集》60页） Қытай тілінде қос буынды сын есімдерді зат есімнің айқындауыш сөзі немесе баяндауышы болатын орынға қоятын болсақ, «жақсы көру» немесе «ұнату» мәнінде болмай, «еркелету» мағынасын білдіреді. Мысалы: (41) 内中有龙人，也还是个妥妥当当的孩 子。（《红楼梦》88页） (42) 阿弥铊佛，你快别问我，我哪里知道这 些事？罪罪过过的？（《红楼梦》） (43) ）不说话，待人好，心地厚道，总是和 和气气，不言不语的。（《曹禺剧本选》382 页） Қытай тіліндегі шексіздік сипаттағы ( 绝对 的性质) сын есімдер өте аз қайталанады немесе қайталанбайды. Мысалы: 紫，竖粉，横，假， 错 т.б. Ұнамсыз мағынадағы сын есімдер мүлде қайталанып қолданылмайды. Мысалы: 破，乱， 穷，野，怪，臭，丑，坏，歹，旧，脏，腥 т.б. Бұлардың қайталанбауы, әрине, қайтаналатын сөздердің «күшейту», «дәріптеу», «жақсы көру» және «қызу мерейде болу» сияқты сезімдік түс алатын шындықпен тіке байланысты болу себебінен болса керек. Қорыта келгенде, қытай тілінде сөздердің қайталану құрылымын жоғарыдағы тео- риялармен келтірілген мысалдар арқылы қытайдың салт-дәстүрі, діни сенімі, сөздік қоры және тілдік ортасы жағынан ықпал жа- сайтын дара қасиеттерімен ерекшеліктерін алға тарттық. Әдебиеттер 1 陈望道等，现代汉语参考资料（下册）. 上海：上海教育出版社, 1982. 2 刘月华等，实用汉语语法 （增订本）. 北京：商务印书馆，2001. 3 王松茂主编，现代汉语读本. 北京：工人出版社, 1984. 4 桂诗春，语文基础知识.北京：中国人民解放军战士出版社, 1981. 5 常敬宇，汉语词汇与文化.北京：北京大学出版社，1995. 6 盛炎，语言教学原理.重庆：重庆出版社，1990. 7 杨寄洲主编，汉语教程.北京：北京语言文化大学出版社，1999. 100 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №3(64). 2013 С. Тоқтарбек References 1 ChenWangdaodeng, xiandai hanyu cankao ziliao (xiace). shanghai: shanghai jiaoyu chubanshe,1982. 2 liuyuehuadeng, shiyong hanyu yufa(zengdingben). beijing: shangwu yinshuguan, 2001. 3 Wangsongmao zhubian, xiandai hanyu duben. beijing: Gongren chubanshe, 1984. 4 Guishichun, yuwen jichu zhishi. beijing: zhongguo renmin jiefangjun zhanshi chubanshe, 1981. 5 ChangJingyu, hanyu cihui yu wenhua.beijing: beijingdaxuechubanshe, 1995. 6 Chengyan, yu yan jiaoxue yuanli. Chongqing: Chongqing chubanshe, 1990. 7 yangJizhou zhubian, hanyu jiaocheng. beijing: beijing yuyan wenhua daxue chubanshe,1999. 101 issN 1563-034Х KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013 СОДЕРЖАНИЕ 1-бөлім ТАРИХ жүктеу/скачать 4,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|