Issn 1607-2782 Республикалық

83 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок 1 – Концепция релевантных затрат и доходов 
П р и м е ч а н и е  – Составлено на основе источника [1, c.8] 
 
Составляя  планы  работы  (долгосрочные  или  краткосрочные),  каждое  предприятие 
нацелено на принятие решений, способствующих и обеспечивающих получение большего 
дохода.  Для  принятия  эффективных  управленческих  решений,  связанных  с  увеличением 
прибыли,  необходимо  использовать  релевантную  информацию  об  уровне  затрат, 
полученных издержек.  
Процесс  принятия  управленческого  решения  предполагает  сравнение  между  собой 
нескольких альтернативных вариантов с целью выбора из них наилучшего. Сравниваемые 
при  этом  показатели  можно  разбить  на  две  группы:  первые  остаются  неизменными  при 
всех  альтернативных  вариантах,  вторые  варьируются  в  зависимости  от  принятого 
решения. Когда рассматривается большое количество альтернатив, отличающихся друг от 
друга  по  многим  показателям,  процесс  принятия  решения  усложняется,  поэтому 
целесообразно  сравнивать  между  собой  не  все  показатели,  а  лишь  показатели  второй 
группы, т.е. те, которые от варианта к варианту меняются.  
Понятие «принятое решение» включает в себя действие, выбранное окончательно из 
множества возможных вариантов. Это окончание многогранного, сложного, ступенчатого 
процесса.  Первоначально  решается, необходимо  ли  воздействовать на  коллектив  (объект 
управления),  а  потом  рассматриваются  способы,  с  помощью  которых  и  производится 
воздействие.  
Многие  управленческие  решения  зависят  от  владения  информацией  о  размерах 
затрат  и  возможных  выгод  при  следовании  в  определенном  направлении.  Конечно  же, 
предприятие  всегда  стремиться  найти  такое  направление,  при  котором  имелась  бы 
возможность получения максимальной прибыли при минимальных издержках. 
Целевой 
основой 
для 
принятия 
решения 
являются 
действия, 
которые 
осуществляются  при  прогнозировании  увеличения  прибыли  на  предприятии,  и  не  будут 
осуществляться,  в  случае,  если  вычислено,  что  доход  предприятия  уменьшится  или 
деятельность предприятия в недостаточной мере принесет прибыль.   
Осуществляя  действия,  приводящие  к  принятию  управленческого  решения,  всегда 
происходит  сравнение  различных  вариантов,  после  чего  происходит  выбор  наилучшего 
альтернативного направления. Показатели, подлежащие сравнению, подразделяются на 2 
вида: 
- неизменные при рассмотрении различных альтернатив; 
- могут варьировать, изменяться в зависимости от решения. 
Если  при  принятии  решения  берется  во  внимание  множество  вариантов, 
будущие
 
дифферен
-
циальные
 
релевантные
 
доходы и 
затраты
 
Не 
дифферен
-
циальные
 
Не релевант
-
ные
 
прошлые
 

84 
 
различающихся  между  собой  по  определенным  признакам,  то  такое  решение  сложно 
принять качественно. Поэтому обычно сравниваются только показатели второго вида, т.е. 
те,  которые  изменяются  в  зависимости  от  вариантов.  Прежде  всего,  руководитель  перед 
принятием  решения  должен  выяснить,  что  же  принимать  в  расчет,  т.е.  какие  издержки 
имеют отношение к определенной проблемной ситуации.   
Очень  популярны  и  известны  своей  необходимостью  при  осуществлении 
управленческого  учета  и  принятия  решений,  релевантные  затраты  (издержки), 
характеризующиеся изменчивостью от варианта к варианту. При подборе информации 
о  затратах,  показатели  первой  группы  обычно  не  учитываются,  поэтому  релевантные 
затраты  так  важны  при  принятии  решения.  Существуют  такие  подходы,  когда  сумма 
расходов  и  доходов  напрямую  зависит  от  принятого  решения.  Например,  назвать 
релевантными издержки, произошедшие ранее, в прошлых периодах не возможно, так 
как  изменить  их  каким-то  образом,  повлиять  уже  не  представляется  возможным.  По-
другому  обстоит  дело  с  вмененными  затратами  (упущенной  выгодой)  –  это 
релевантные издержки, и их можно учитывать при принятии управленческих решений. 
При  принятии  некоторых  решений  происходят  затраты,  они  и  будут  называться 
релевантными,  потому  что  на  них  можно  повлиять,  принять  другое  решение  или 
отменить его. Но существуют затраты, которые не зависят от принятия решения, такие 
затраты можно не рассматривать.  
Существует,  так  называемый  релевантный  подход,  который  используется  при 
большом объеме различных вариантов при принятии управленческих решений, а наличие 
релевантной  информации  сосредотачивает  внимание  только  на  ней,  и  облегчает  процесс 
принятия эффективных решений.  
Важной  особенностью  релевантной  информации  является  то,  что  благодаря  ей, 
можно  увидеть  и  тщательно  проанализировать  взаимосвязи  и  взаимозависимости, 
сложившиеся  между  объемом  производства,  себестоимостью  и  всем  доходом, 
получаемым  от  основной  деятельности.  Этот  анализ  принято  называть  маржинальным 
анализом,  либо  анализом  безубыточного  уровня  предпринимательской  деятельности, 
который основывается на  зависимости,  складывающейся между  выручкой от  реализации 
продукции,  издержками  и  прибылью,  за один краткосрочный  период,  во время  которого 
изготовление  продукции  ограниченно  конкретными  производственными  мощностями, 
изменение  которых  за  небольшой  промежуток  времени  невозможно.  Хотя  при  этом 
остается реальной возможность привлечения дополнительных ресурсов, как трудовых, так 
и материальных. 
В  основе  маржинального  анализа  безубыточности  лежит  разделение  затрат  на 
постоянную  их  часть  и  переменную  и  последующее  их  планирование  в  таком 
соотношении,  при  котором  производство  становится  прибыльным.  Использование  этого 
метода, позволяет руководству: 
- вычислить объем продаж, который будет безубыточным при определенных уровнях 
затрат, что также помогает в определении зоны финансовой прочности предприятия; 
-  дать  количественную  оценку  факторам,  которые  прямо  влияют  на  размер 
безубыточного объема продаж; 
-  просчитать  и  определить  цену  на  производимую  продукцию,  которая  сможет 
обеспечить запланированный уровень спроса и дохода, позволит предприятию оставаться 
конкурентоспособным  на  рынке,  а  также  завоевать  новые  просторы  для  сбыта 
производимой продукции; 
- оптимизировать ассортимент и доход от реализации всей выпускаемой продукции; 
-  ответить  на  вопросы,  связанные  с  возможностью  принятия  нового  заказа,  цена  и 
себестоимость продукции у которого будет ниже; 
-  полноценно  оценить  эффективность  и  необходимость  производства  у  себя,  либо 
приобретения этого же полуфабриката на стороне; 
- подобрать самый выгодный и оптимальный вариант технологии производства; 

85 
 
-  взвесить  эффективность  инвестиций,  которые  связаны  с  добавлением  в  процесс 
производства 
новых 
организационно-технических 
мероприятий, 
обещающих 
положительно сказаться на объемах производства; 
- создать и принять самый подходящий производственный план; 
-  обосновать  производственную  мощность  предприятия  и  продумать  различные 
варианты для ее изменения в лучшую сторону. 
Благодаря такому разностороннему и широкому спектру применения, маржинальный 
анализ  продолжает  оставаться  лучшим  средством  управления,  которое  позволяет 
получить максимальный доход из действующего на предприятии положения. 
Во время проведения маржинального анализа, в первую очередь нужно найти точку 
безубыточности, которая у разных авторов, называется по-разному: 
- критическая точка; 
- точка перелома; 
- точка равновесия; 
- точка окупаемости; 
- мертвая точка; 
- точка рентабельности; 
- точка критического объема производства; 
- точка безубыточного объема продаж.  
Точка безубыточности - это тот объем продаж, который возмещает предприятию все 
затраты,  понесенные  при  изготовлении  данного  товара.  Прибыль  в  данном  случае  не 
рассматривается,  хотя  и  убытки  также  не  несутся.  Как  пишут  Р.Энтони  и  Дж.  Рис:  «В 
точке  равновесия  общая  сумма  затрат  равна  общей  сумме  выручки.  Сама  точка 
равновесия имеет небольшое практическое значение, так как внимание обычно обращено 
на зону получения прибыли. При объеме реализации ниже точки равновесия, предприятие 
несет потери, при большем объеме получает прибыль» [3, с.97].  
Математическая  зависимость  между  прибылью,  объемом  производства  и 
затратами выражается по формуле: 
 
Д
N
 = pq – ( c + vq)    
 
 
 
          (1) 
 
где Д
N
 – доход от реализации; 
 q – количество проданных единиц продукции, натуральные единицы; 
 p – цена реализации единицы продукции, DE; 
 v – переменные затраты на единицу продукции, DE; 
 c – совокупные, постоянные затраты, DE. 
Чистая прибыль предприятия зависит от влияющих на нее факторов: 
- объем выпущенной и проданной продукции; 
- цена за единицу проданной продукции; 
- переменные затраты на производство, а также реализацию и управление; 
-  постоянные  затраты,  которые  напрямую  связаны  с  производством,  реализацией  и 
конечно же, управлением предприятием. 
В первую очередь нужно определить объем производства и реализации, при которых 
предприятие сможет возместить все свои понесенные затраты. 
Точкой  безубыточности  можно  назвать  тот  объем  продукции,  при  реализации 
которого, полученный доход покроет все понесенные совокупные затраты. Находясь в этой 
точке, получаемый доход не даст предприятию получить свою прибыль, но также не будет 
и  убытков.  В  соответствии  с  этим,  следуя  формуле  2,  точка  безубыточности  будет 
находиться на следующем уровне производства: 
 
c + vq = pq – Д
N
  
 
 
 
   
         (2) 
 

86 
 
Так как получается, что доход от реализации = O, то: 
pq = c + vq    
 
 
 
 
          (3) 
 
В некоторых случаях для вычисления точки безубыточности можно воспользоваться 
показателями маржинального или валового дохода (dm). 
Основываясь 
на 
вышеприведенном, 
легко 
можно 
определить 
формулу 
безубыточности: 
 
m
пз
кр
d
С
q

 
 
 
 
 
 
          (4) 
 
где q
кр
 – критический объем производства или точка безубыточности; 
С
пз
 – совокупные постоянные затраты; 
d
m
 – маржинальный доход, DE, d
m
 = p – v. 
Критическую величину дохода (выручки) от реализации продукции можно 
рассчитать по формуле (5): 



p
v
p
C
Д
N
  
 
 
 
 
      (5) 
 
где Д
N
 – доход от реализации; 
 p – цена реализации единицы продукции, DE; 
 v – переменные затраты на единицу продукции, DE; 
 c – совокупные, постоянные затраты, DE. 
Составляя  целевой  план  по  прибыли  и  объемам  производства  можно  использовать 
анализ  безубыточности.  Воспользовавшись  описанным  методом  маржинального  дохода 
можно  очень  легко  и  быстро  вычислить  необходимый  для  производства  и  реализации 
объем продукции, который позволит получить доход желаемой величины в определенном 
периоде. Хорошо видно, что доход, полученный от сбыта продукции должен быть очень 
высоким,  чтобы  не  только обеспечить  покрытие  затрат, но  и  получить  запланированную 
прибыль. 
Рассмотрим  пример  применения  маржинального  анализа  в  системе  управления 
затратами  производственной  компании  ТОО  «Люкс»,  функционирующей  в  области 
пошива трикотажных платьев. Известно, что линейка платьев одной модели состоит из 20-
ти  экземпляров.  Переменная  себестоимость  одного  платья  составляет  2060  тенге, 
постоянные затраты при объеме выпуска от 20 до 60 экземпляров платьев однйо модели 
составляют 20600 тенге, цена одной модели 6500 тенге. 
В  таблице  1  представлены  данные  по  компании  ТОО  «Люкс»,  необходимые  для 
анализа критического объема производства. 
 
Таблица 1 – Исходные данные для маржинального анализа 
 
Показатели 
Сумма, тенге 
Переменная себестоимость 1 платья, тенге 
2 060 
Диапазон деловой активности, платье одной модели 
от 20 до 60 
Постоянные издержки в этом диапазоне 
20 600 
Общие переменные затраты на выпущенный объем 20 единиц, тенге 
41 200 
Общие издержки, тенге 
61 800 
Цена единицы продукции, тенге 
6 500 
Примечание: составлено автором 
 

87 
 
Подставив в приведенные выше формулы исходные данные, определим критическую 
величину  объема  производства,  дохода  (выручки)  от  реализации  продукции,  величину 
постоянных затрат, цену реализации и уровень минимального маржинального дохода. 
Произведем расчет критического объема производства по формуле 1: 
 
q = 20 600 / 4 140 = 4,9 (округляем до 5-ти) единиц 
 
Таким  образом,  для  ТОО  «Люкс»,  критический  объем  пошива  платьев  этой  модели 
составляет 5 единиц. 
Точку  безубыточности  можно  рассчитать  также  в  денежных  единицах.  Для  этого 
нужно умножить количество единиц продукции в точке безубыточности на цену единицы 
продукции: 5 х 6500 = 32 500 тенге. 
Т.е.  при  данных  постоянных  затрат  предприятию  необходимо  получать  доход  в 
размере 32 500 тенге для безубыточного производства, т.е. без прибыли. 
Таким образом, маржинальный анализ является лучшим средством управления, когда 
предприятие стремится получить максимально возможную в данных условиях прибыль. 
 
Литература: 
1.
 
Керимов  В.Э.,  Минина  Е.В.  Управленческий  учет  и  проблемы  классификации  затрат// 
"Менеджмент в России и за рубежом". -№1, 2002. -№1. -С.8. 
2.
 
 Казначевская  Г.Б.  Менеджмент:  учебник.  –  из.13-е,  доп.  И  перераб.  –  Ростов  н/Д: 
Феникс, 2012. – 347с. 
3.
 
Энтони Р., Рис Дж. Учет: ситуации и примеры: Пер. с англ. / Под ред. И с предисловием 
А.М.Петрачкова. – М.: Финансы и статистика, 2000. – 560с. 
 
 
 
 
 
 
 

88 
 
ФИЛОЛОГИЯ  ҒЫЛЫМДАРЫ
 
 
ӘОЖ  801.5:809.27:809.2 
 
«ТІЛ МЕН МӘДЕНИЕТ» САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ Т.ІЗТІЛЕУҰЛЫ 
ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРІНІСІ
 
 
Ш.Ү. БАЙМАХАНОВА, педагогика ғылымдарының магистрі, 
 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қазақстан 
 
Аңдатпа
  
Тіл  білімінің  антропологиялық  парадигмаға    көшу  үрдісі  ХХ  ғасырдың    соңғы  жылдары 
дами  бастады.  Осыған  сәйкес    «адам-тіл-мәдениет»    және  «адам-тіл-ойлау»  үштігіне  сүйенетін 
гуманитарлық    зерттеулердің  жаңа  бағыттарына  жол  ашылды.  Тілдік  бірліктерді  адами 
факторлармен,  адами  құндылықтармен  бірлікте  қарастыру    қазіргі  тіл  білімінің    алға  тартып 
отырған  басты  бағыттарының  бірі  болып  саналады.  Бүгінгі  күні  адами  факторларға  ерекше  мән 
беріп,    тіл  иесінің  тілдік  бірліктерді  дұрыс,  ұтымды  қолдану,    мән-мағыналарын  терең  түсіну 
мәселесі    ғылыми  еңбектерде  жиі  көтеріліп  жүр.  Осындай  зерттеу  жұмыстарында  ұлттық 
құндылықтарға  қатысты  мәдени  деректерге  көп  көңіл  бөлініп,    тіл  тек  тұлғалық  жағынан    ғана 
емес,    сонымен  қатар  ол  мағыналық,  ұғымдық,  мәдени-концептілік  тұрғыдан  да    қарастырылып, 
талданатын  болды.    Тілді  ұлттың  тарихымен,    мәдениетімен,  рухани  қазынасымен,  яғни 
дүниетанымымен  тығыз  қарым-қатынаста,  бірлікте    алып  қарастырылған  жағдайда    ғана  ұлттық 
тілдің  табиғатын  шынайы    танып  білуге  мүмкіндік  туады.    Себебі  ұлт  мәдениетінің  қай  түрінде 
болсын, онда сол ұлттың бүкіл таным-болмысы мен тұрмыс-тіршілік суреті сақталған.  Белгілі бір 
ұлттың тарихынан, мәдениетінен, таным-болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік 
бірліктерге  ең  алдымен  тілдегі  атаулар,    фразеологизмдер,  паремиологизмдер  жатады,  себебі  бұл 
тілдік  бірліктер  белгілі  бір  ұлттың   өзге  ұлттардан  менталдық  айырмашылығын  көрсететін,  салт-
дәстүр ерекшеліктерін білдіретін ұлттық өмір көріністерінің  айнасы болып табылады. 
Мақалада  Т.Ізтілеуұлы  шығармаларындағы  мәдени  бірліктер  тіл  мен  мәдениет 
сабақтастығында қарастырылады. 
Кілт сөздер:
 адам, тіл, мәдениет, ойлау, фразеологизм, дін. 
 
Аннотация
 
Процесс перехода языкознания к антропологической парадигме начался в конце ХХ века. В 
связи  с  этим  начались  новые  направления    в  гуманитарном  исследовании,  основанные  на  триаде 
«человек-язык-культура»  и  «человек-язык-мышление».  Рассмотрение  языковых  единиц    в 
соответствии  с  человеческими  факторами, ценностями  является  одним  из  важных  направлений  в 
современном  языкознании.  На  сегодняшний  день  в  научных  трудах  особое  внимание  уделяется 
человеческим  факторам  и  часто  поднимается  вопрос  о  глубоком  понимании  и  правильном 
использовании  языковых  единиц  носителями  данного  языка.  В  таких  исследованиях  уделяется 
внимание  к  культурным  информациям,  относящимся  к  национальным  ценностям,  и  язык 
рассматривается  не  только  с  личностной  стороны,  но  и  с  семантико-содержательной,  культурно-
концептной  сторон.  Исследование  языка  вместе  с  национальной  историей,  культурой,  духовным 
богатством, то есть в тесной связи и единстве с мировоззрением народа позволяет глубоко понять 
природу национального языка. Потому что познание и быт, жизнь каждого народа сохраняется в 
его  национальной  культуре.  К  языковым  единицам,  отражающим  национальную  историю, 
культуру,  быт  и  познание  определенной  нации,  относятся  номинации,  фразеологизмы, 
паремиологизмы.  Так  как  они  показывают  отличительную  ментальность,  традиционных 
особенности одной нации от другой. 
В  данной  статье  языковые  единицы  в  произведениях  Т.  Изтилеуова  рассматриваются  в 
культурном и языковом единстве. 
Ключевые слова:
 человек, язык, культура, мышление, фразеологизм, религия. 
 
Annotation 
The  trend  of  transformation  of  language  knowledge  into  anthropological  paradigm  started  at  the 
end of the XX century. Respectively, new horizons of humanitarian studies, which are based on “human-
language-culture” and “human-language-thinking” trios, appeared.Considering language units as in unity 

89 
 
with  human  factors  and  human  values  is  one  of  the  directions,  which  are  leading  the  modern  language 
knowledge  forwards.  Nowadays,  issues  of  using  the  language  units  correctly  and  advantageously, 
understanding their  meanings totally are usually being discussed in scientific  works. In such researches, 
much  attention  is  paid  on  cultural  data,  connected  to  national  values,  and  are  reviewed  not  only  from 
figurative side, but also from semantic,  meaning, and cultural-conceptual point  of  view. It  is possible to 
understand  the  true  nature  of  native  language,  only  when  considering  the  language  together  with  the 
history of nation, its culture, spiritual treasury, that is to say the world view of it. Because, no matter what 
kind  of  national  culture  it  is,  it  displays  all  the  cognition  and  mode  of  life  of  the  nation.  Naming, 
phraseological  and  paremiological  units  of  the  language  are  the  first  things  to  show  the  certain  nation’s 
history,  culture,  cognition  and  mode  of  life,  as  these  language  units  are  the  distinctions  that  differs  one 
nation from the others, the mirror of national scene, which denote traditional singularities. 
In  the  article,  cultural  units  from  T.Iztileuly’s  works  are  raised  in  interconnection  with  language 
and culture. 
Key words: human, language, culture, thinking, idiom,  religion. 
 
Қазіргі  уақытта    “Тіл    мен  мәдениет”    мәселесіне    байланысты    көптеген    зерттеу  
жұмыстары  тілдегі    ұлттық  сипатты,  ұлттық  танымды,  ұлттық  рухты  танытуға  
негізделген.  Адамның    рухани    болмысының  қалыптасуында    тіл  мен  діннің    атқаратын  
қызметі  зор. 
Тіліміздегі    діни  наным-сенімге    байланысты сөздер  мен  сөз  тіркестері    тіл  байлығы 
ретінде  тек  сөз  өнерінің  өрісін  кеңейтіп  қана  қоймай,  сонымен  қатар  бағзы  замандардан 
бергі  рухани  өміріміздің  байлығы,  оның  қыр-сырларын    өз  бойына    жинап  жан-жақты  
сипаттауда    да    ерекше  рөлі    бар.  Осы  орайда    таза    тілдік    фактілердің    өзін    ғана  
зерттеумен    шектелмей,  сол    фактілерді    халықтың    рухани    мәдениеті    мен  тарихына, 
салт-дәстүрі  мен  ұлттық    дүниетанымына  байланыстыра    зерттеуді    мақсат  еттік.  Қазақ 
тіліндегі 
діни 
наным 
сенімдерге 
байланысты 
сөздер 
мен 
сөз 
тіркестері 
Қ.Ғабитханұлының, 
С.Жанпейісованың 
т.б. 
зерттеулерінде 
әр 
түрлі 
дәрежеде 
қарастырылған. 
Тұрмағамбет  шығармаларында  дінтанымдық  лексиканың  молынан  ұшырасатынына 
2007 жылы “Дешті  Қыпшақ” баспа  үйінен шыққан шығармаларын оқығанда куә болдық. 
Бұл  ғылыми  басылымда  шайырдың  кеңестік  цензурадан  баспа  бетін  көрмеген,  бұрын-
соңды  жарияланбаған  өлеңдері,  терме-толғаулар,  арнау,  айтыс,  хикая  дастандары  мен 
мақал-мәтелдері  оқырман  қауымға  жол  тартқан.  Шайыр  шығармаларында  Алланың 
эпитеттері  жиі  қолданылады:  Маннан,  Хақ,  Жаппар,  Кәрім,  Саттар,  Мәулән.  Зүлжәләл 
және т.б.  Мысалы, Зүлжалал -  ұлылық иесі, Алланың 99 есімінің бірі. Реті келгенде, айта 
кету  керек:  зүлжалал  -  қазақ  тілінде  сөз,  ал  араб  тілінде  –  сөз  тіркесі.  Араб  тілінің 
сөзжасамында  зу  –  “ие,  еге”  мағынасын  береді  және  есім  сөздермен  тіркесіп,  жаңа  сөз 
жасайды.  Мысалы,  қарнайн  –  екі  мүйіз,  Зү-л-қарнайн  –  екі  мүйізді,  хиджа  –қажылыққа 
бару, зү-л-хиджа – қажылыққа баратын ай, ай күнтізбесінің он екінші айы.   
Мұғжыза. Көрсет, - деп, - мұғжызаңды онда маған, Болмаса бағынбаймын сеніп саған. 
Көрместен  кереметіңді  дінім  бұзсам,  Бетіме  күлкі  болып  күйе  жағам”.“Мұғжызам 
көрсететін,  -  деді,  -  менің,  Жиналып  осы  бүгін  келсін  елің.  Қорытып  қола,  шойын 
құйғанменен,  Күймейді  етім  түгіл  түк  пен  терім  (Т.І.).  Мұғжыза  –  құдайдың  құдіреті. 
Бірақ  ол  пенделердің  қалауы  бойынша  орындалады.  «Мұғжиза  дегеніміз 
– 
оқымыстылардың да, қарапайым адамдардың да ақылына сыймайтын, сенімнің (иманның) 
нәтижесінде  ғана  байымдауға,  сезінуге  болатын  ғажап  іс.  Мұндай  істер  Алла  тағаланың 
ғылымымен бола тұрса да, пайғамбар жасаған сияқты әсер қалдырады. Нұх пайғамбардың 
кеме  жасап,  топан  судан  бүкіл  жанды  мақұлқаттың  ұрығын  аман  қалдыруы,  Салих 
пайғамбардың  қара  тастан  ақ  түйе  шығаруы,  Мұса  пайғамбарға  Ніл  дариясының  қақ 
айрылып  жол  беруі,  Сүлеймен  пайғамбардың  құстың,  хайуанаттың  тілін  білуі,  Иса 
пайғамбардың  өлген  адамдарды  оп-оңай  тірілте  алатын  қабілеті  болуы,  тағы осы  сияқты 
ірі  істер  –  мұғжиза»[1,15].  Ақын  қолданысында  араб  тіліндегі  мұғжиза  сөзі  мұғжыза 
вариантында қолданылған.  
Тұрмағамбет  әһлі    “туысқан,  тұрғын”  мағынасын  беретін  сөзді  иман  және  ислам 

90 
 
сөздерімен тіркескен күйінде пайдаланады.  
                                    Ойымнан уайымды етіп қашық, 
                                    Ет, Алла, ажарымды Айдан да ашық. 
                                    Қатемді қылып ғапу, қылған нендей, 
                                    Атақтан аман сақта деген пасық. 
                                    Болып жүр достың діні аяқ асты, 
                                    Бәріне әһлі иманның болған нәсіп. 
Әһлі иман – иманды жұрт, иманды адамдар, иманды жандар. 
                                    Көрсетіп қайткенмен де кеңдігіңді, 
                                    Елатын әһлі исламның етпе жасық.   
Әһлі исламның елаты – ислам халқы, ислам жұрты.                             
 Нәпсі.  Жолына  жамандықтың  жетектейтін,  Біз  алып  нәпсі  сұмның  өкпесін  ос  – 
Күшейіп  күшік  нәпсің  дардай  болар,  Жеті  ықылым  жетегіңде  жүргенменен  –  ізіне  ит 
нәпсінің  ере  берген,  Жаманның  жұрт  көрмесін  жүзін  жапшы  –  Батпаққа  батып 
жатқанмен, Нәпсі деген найсапта, Оңалу барда, арымақ жоқ  (Т.І.). Нәпсі арабтың нафс 
– «көңіл, ниет, адамның ішкі дүниесі, тілегі, арманы, құмарлығы» [2, 640] мағынасындағы 
сөзден  шыққан.  Адам  баласының  табиғаты  негізінен  екі  әлемнен  тұрады:  бірі  –  материя 
әлемі  (немесе  тән),  екіншісі  –  рухани  әлемі  десек,  соның  материя  әлемі  нәпсі  арқылы, 
рухани  әлемі  жүрек  арқылы  көрініс  беретін  болса  керек.  Тұрмағамбет  нәпсі-бәд  деп  те 
қолданады. Нәпсі-бәд. Қылымсып қолын бұлғап дүние тұр, Сұлудай сұңқар мойын өрген 
зұлпын. Нәпсі-бәд жүр деп оған жетектесе, Бар болса, баста миың, барма, жұлқын  (Т.І.).                                  
 Ханнас.  Ханнастың  қармағына  іліндірмей,  Тауфиқ  бер  тура  жолды  нұсқайтұғын  – 
Қосылып  Ханнас  пенен  нәпсі  найсап,  Мені  жүр  осы  уақытта  ұтқалы,  Алла  –  Кеуліңнен 
кетірем  деп  иман  нұрын,  Қылып  жүр  Ханнас  малғұн  қатаң  қауға  -  Тәңірі  өзі  тауфиқ 
бермесе, Әурелейтін әркімнің, Ханнас атты қасы бар (Т.І.). Имандылық – рухани әлемнің 
үнемі  өсіп,  жаңарып,  толығып  отыруымен  өлшенеді.  Нәпсіні  харам  деп  санап,  оны  тыю 
ұғымдары  жүректің  тазалығына  баланады.  (Пәк  тұтып  киіміңді  тазадан  ки).    Нәпсіні 
қоздырып,  өсіретін  адам  баласының  қас  жауы  –  шайтан,  нәпсіге  ерік  беру  арқылы 
адамның  шайтаны  семіреді.  Шайтан  Тұрмағамбет  тілінде  Ханнас,  Ханнас  малғұн  деп 
беріледі. Малғұн – лағынет айтылған мағынасында қолданылатын, араб тіліндегі ырықсыз 
есімше. 
  Иәуми-л-жаза.  Жәрдемі  жар  мен  досқа  және  тиер,  Күнінде  көп  жиылған  иәуми-л-
жаза  (Т.І.).  Иәуми-л-жаза  –  жаза  күні,  қиямет  күні.  Бұл  –  араб  тіліндегі  изафетті  тіркес. 
Ислам  дінінде  ақырзаман  болғанда  қиямет  күні  туады.  Бұл  күні  барлық  өлген  адамдар 
тіріледі  және  бұл  дүниедегі  бұрыс  істері  үшін  жазаланады  деген  түсінік  бар.“Исрафил  
періштенің сырнайды екінші рет үрлеуінен кейін барлық адамдар қайта тіріліп, Ұлы Алла 
тағала  алдында  есепке  тартылады.Сосын  дүниедегі  иман  және  іс-әректтеріне  қарай  
жұмаққа  яки  тозаққа  барады.  Ақырет  күнінің    Құранда  маңызды    орын  алуын  
төмендегіше  түсіндіруге  болады:  өлімнен  кейін  қайта  тірілуге  толық  иланған  кез  келген 
адамның  қоғамдағы сенімді тұлғаға айналары сөзсіз” [3]. 
Діни  сөздердің  негізін  араб,  парсы  тілдерінен  енген  сөздер  құрайды.  Ал  кірме 
сөздердің  семантикалық  өзгерістерін  қарастырғанда,  әр  уақытта  олардың  түпкі 
мағынасына көңіл бөлген жөн. Араб, парсы тілдерінде сөздер көп мағыналы болып келеді. 
Сөздер бір тілден екінші тілге ауысқанда негізгі мағыналарын сақтап қалады да, ауыспалы 
мағыналарын  жоғалтады.  Бұл  жайлы  Б.Сағындықұлы  “көне  жазба  нұсқалардағы  араб, 
парсы  кірме  сөздері,  әдетте,  өз  тіліндегі  көп  мағыналық  қасиетін  жоғалтады”,  -  дейді 
[4.28]. 
Мысалы,  араб  тіліндегі  хаким  сөзінің  көпше  түрі  хүкәма  1)  правящий, 
правительственный;  2)правитель,  губернатор,  начальник;  3)  судья,  арбитр  деген  мағына 
береді. Ал Тұрмағамбет тілінде “басшы, кеңесші” мағынасында қолданылған. 
                                          Біле алмай бұл бәлеге не қыларын, 
                                          Сасқаннан үкәманың жиды бәрін. 

91 
 
                                          Жалынды жан қорыққан соң жасын төгіп: 
                                          “Бар ма, - деп, етер шара, қонар дәрің?” 
Талақ сөзі араб тілінде некені бұзу, ажырасу мағынасын береді. Шариғат бойынша ері 
үш  рет  “талақ”  айтса,  ерлі-зайыптылар  ажырасқан  болып  есептеледі.  Құран  Кәрімнің 
Бақара  сүресінің  229-аятында:  “Талақ  екі  рет.  Сонда  не  туралықпен  ұстау  немесе 
жақсылықпен ажырасу керек. Қайталай беру дұрыс емес”- делінген.  
Құран  аяттарында  талақ  некеге  байланысты  ғана  қолданылса,  Тұрмағамбет  тілінде 
“тастау, шашу” мағынасында жұмсалады. 
                                            Ерімнен есебі жоқ қалған пұлдың, 
                                            Таусылмас жұмсауына мендей тұлдың. 
                                            Өзіме жетерлік қып алдым-дағы, 
                                            Өзгесін мал-мүлкімнің талақ қылдым. 
                              
                                            “Ұрпақсыз өтем-ау” деп өмір соңда, 
                                            Лаһырасып талақ салды тақ пен мөрден. 
Ал Тұрмағамбет шығармаларының тілін зерттеуші жас ғалым Л.Ш.Құндақбаева қазақ 
тіліндегі араб, парсы лексикасын 3 топқа бөлуге болатынын айтады: 1) Қазақ әдеби тіліне, 
ауызекі  сөйлеу  тіліне  ертеден  еніп  қалыптасып  кеткен  сөздер;  2)  Сирек  қолданылатын 
болғанымен,  әдеби  тілден  бұрыннан  таныс  діни  сөздер;  3)  Тұрмағамбет  шығармалары 
тіліндегі ақынның өзіндік сөз қолданысындағы сөздер [5, 15]. 
Осындай 
ғылыми 
тұжырымдарды 
негізге 
ала 
отырып, 
Т.Ізтілеуұлы 
шығармаларындағы  араб,  парсы  сөздерінің  шебер  қолданылуын  оның  аялық  білімінің 
соншалықты кеңдігімен байланыстыра қарастырамыз. Аялық білім танымдық қызметпен, 
яғни  адамның  ойлау  жүйесімен  тікелей  байланысты.  Сондықтан  адам  ойында  танымдық 
қызмет арқылы қоршаған орта туралы жаңа білім, жаңа таным жасалады. 
Тұрмағамбет  шығармаларында  пәріңді  ашу,  инақ  тұту,  ирсал  ету,  мұстажап  болу, 
мінажат  ету,  ғапылатта  қалмау,  рихләт  болу,  ағлам  айлау,  нәжад  беру,  ілтимасын 
қабыл  қылу,  тәбділ  болмау,  тәсілім  қылу  т.б.  араб  және  парсы  сөздерінен  жасалған  сөз 
тіркестері кездеседі. 
Қорыта келгенде, Тұрмағамбет шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің  бір тобы - 
діни сөздер (саум, сәләт, ғибадат, аршы ағлә, иаумүл-жаза т.б.), екінші тобы - қазақ, түрік 
көмекші  етістіктерімен  келген  негізгі  етістіктер  (ирада  ету,  мәләл  ету,  тәсілім  қылу, 
бәләнд тұту, жаһат айлау, инақ тұту, мұстажап болу т.б.). Бұлар араб тіліндегі масдар (есім 
сөз)  тұлғасында  беріледі.Үшінші  тобы    -  өлең  ұйқасы  үшін  буын  санына  лайықты 
қолданылған  сөздер  болса  (жісім,  ілтимас,  мүшкилат,  сәһил),  ендігі    бір  тобы  –  қазақ 
тілінде  баламасы  болып,  ол  сөз  ұйқасып  тұрса  да  сөздің  стильдік  мәнін  күшейту  үшін 
қолданылған  сөздер  (науғы,    мағшұқ,  ирада,  мұттақи,  ниһаят,  муафық,  махбүб  т.б.). 
Шайыр  шығармаларында  Алланың  эпитеттері  жиі  пайдаланылады.  Кейбір  дінтанымдық 
сөздер  тіркес  түрінде  қолданылған.  Сонымен  қатар  бағзы  бір  сөздердің  мағыналық 
жағынан түрленгенін байқадық. 
Өз замандастары арасында «шығыс тілдерінің тірі сөздігі» атанған Т.Ізтілеуұлы  араб, 
парсы  тілдерін  меңгерген,  діни  сауаты  мол,  заманына  лайық  орыс  тілін  де  білген.  Араб, 
парсы  сөздері  ақынның    жас  ұрпақ  тәрбиесіне  байланысты,  елдің  ауызбірлігіне 
байланысты өлең-жырлары мен діни дастандарында молынан ұшырасады. Өкінішке орай, 
шайырдың  діни  тақырыптағы  шығармалары  кеңестік  цензурадан  өтпей,  бізге  кештеу 
жетіп  отыр.  Дегенмен,  Тұрмағамбеттану  ісі  қолға  алынды.  Оның  шығармалары    бала 
тәрбиесі  дәстүр  сабақтастығының  үзілмеуіне  байланысты  екенін  мегзейді.  Елі  азғанның 
ұрпағы азатынын, халық ауызбіршіліктен айырылса, жаман әдеттерге үйір болса, ұлы мен 
қызынан  береке  қашатынын  айтады.  Ертеден  қалыптасқан,  имандылықты  мұрат  тұтқан 
қазақы тәрбиенің жойылып кетпеуін ойлайды. 
Алдағы уақытта Тұрмағамбет шығармаларының тілін,  әсіресе діни дастандарын жан-
жақты зерттеу лингвист ғалымдарға ғана емес, әдебиетшілерге де едәуір жүк артады. 

92 
 
 
Әдебиеттер: 
1.  Сағындықұлы Б. Ғаламның ғажайып сырлары. -Алматы: Ғылым, 1997. 
2.  Арабша-қазақша сөздік. І том.-Алматы, 1984. 
3.  Дербісәлі Ә.Б.  Қасиетті Құран. Егемен Қазақстан. 2007. – 26 қыркүйек. 
4.  Сағындықұлы Б. Сравнительный анализ лексики тюркоязычных памятников XIV века: 
Автореф. дисс. кан. филол. наук.- А.,1977. 
5.  Құндақбаева Л.Ш. Тұрмағамбет Ізтілеуұлы шығармаларының тілі: филология 
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының 
авторефераты. - Алматы, 2007. - 24 б. 
 
 
 
ӘОЖ: 398.87: 894.342  
 
Ә.ҚОҢЫРАТБАЕВ ЖӘНЕ ТҰРМЫС
-САЛТ ЖЫРЛАРЫН ЖҮЙЕЛЕУ МӘСЕЛЕСІ  
 
К.Т. ҚҰДАЙБЕРГЕНОВА, гуманитарлық ғылымдар магистрі,
 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қазақстан Республикасы. 
 
Аңдатпа
 
Тұрмыс-салт жырларында көне эпостық шығармаларға негіз болған мұң-шер өлеңдері мен 
саят  жырларынан  бастап,  халықтың  күнделікті  тұрмыс-тіршілігіне  байланысты,  қуаныш  пен 
сүйініш-күйінішті  көрсететін  лирикалық  ән-өлеңдер  де,  тарихи  шағын  жырлар  да  кездеседі. 
Соның  ішінде  наурыз  жырлары,  төрт  түлік  мал  туралы  өлеңдер  ең  көне  түр  болып  саналады. 
Мұндай жырларда ежелгі адамдардың еңбек кәсібі түрлі тотемдік түсініктері, табиғаттың жұмбақ 
сырына  үңіліп,  оған  табынудан  туындаған  ұғым-түсініктері  сипатталады.  Мысалы,  “Жылқышы”, 
“Шопан  ата”,  “Зеңгі  баба”,  “Ойсыл  қара”,  “Бозінген”,  т.б.  Түркі  халықтарының  тұрмыс-салт 
жырлары  тақырып,  мазмұн,  түр,  жанр  жағынан  ұқсас  келеді.  Мысалы,  нәрестенің  дүниеге  келуі, 
үйлену,  дүниеден  қайту,  жаңа  жыл  салтанаты,  еңбек  мерекесі,  т.б.  дәстүрлі  салттар  түркі 
халықтарында өлең-жырсыз өтпейді. 
Ә.Қоңыратбаевтың тұрмыс-салт жырларына байланысты ғылыми тұжырымдары мен қазақ 
фольклористика  ғылымының  дамуына,  зерттеуіне  қосқан  үлесі  мол  десек  қателеспейміз. 
Ә.Қоңыратбаев әрбір жырдың шығу тегіне, өзіндік ерекшеліктеріне жіті мән беріп қарап, толымды 
да тұщымды пікірлер айтты.  
Кілт  сөздер:
  түркітанушы,  фольклор,  ауыз  әдебиеті,  шамандық,  жаназа,  беташар,  төтем, 
салт-дәстүр.  
 
Аннотация
 
Наряду с традиционными бытовыми песнями, являющимися основой в старинных эпосных 
произведениях,  показывающими  в  народных  лирических  песнях    и  стихах  радости  и  горести 
людей,  встречаются  и  небольшие  исторические  произведения,  отражающие  реакции  людей  в 
зависимости  от  случающихся  каждодневных  жизненных  ситуаций.  Из  них  самыми  старинными 
считаются  песни  о  начале  года  наурыз,  а  также  о  выращиваемом  домашнем  скоте.  В  таких 
произведениях уделяется большое внимание возникающим природным загадкам, характеризуются 
основные понятия почитания и поклонения древних народов всевозможным божествам и тотемам. 
Например “Жылқышы”, “Шопан ата”, “Зеңгі баба”, “Ойсыл қара”, “Бозінген”, и.т.п. 
В  бытовых-традиционных  произведениях  тюрских  народов  содержание,  тема  и  виды 
жанров  схожи.  Например,  появление  на  свет  ребенка,  женитьба,  уход  человека  из  жизни,  новый 
год, праздник труда и другие традиции не проходили без песенных сопровождений. 
А.Коныратбаев  внес  большой  вклад  в  развитие  казахской  фольклористики  в  связи  с 
обрядовой  поэзией.  Исследователь  акцентировал  внимание  на  истории  создания  каждого 
произведения, на его специфику и высказал ценные суждения, которые исследуются в статье.  
Ключевые  слова:
  тюрколог,  фольклор,  устная  литература,  шаманство,  похороны, 
состязания, тотем, обряд.  
 
 

93 
 
Аnnotation
 
Along with the  household-traditional songs which are a basis in ancient  epos  works, showing  in 
national  lyrical  songs  and  verses  of  ups  and  downs  of  people,  also  the  small  historical  works  reflecting 
reactions of people depending on the happening everyday life situations meet. From them songs about the 
beginning of year the Nauryz, and also about the grown-up livestock are considered as the most ancient. 
In  such  works  much  attention  is  paid  to  the  arising  natural  riddles,  the  basic  concepts  of  honoring  and 
worship  of  the  ancient  people  various  deities  and  totems  are  characterized.  For  example  "Zhylkyshy", 
"Shopan Ata", "Zengi Baba", "Oysyl Kara", "Bozingen". 
In  household-traditional  works  the  turkic  of  the  people  the  contents,  subject  and  types  of  genres  are 
similar.  For  example,  the  birth  of  the  child,  a  marriage,  passing  away  of  person  from  life,  new  year,  a 
work holiday, etc. didn't pass tradition without song maintenances. 
 A. Konyratbayev made a big contribution to develop  the Kazakh folklore studies in connection 
with  ceremonial  poetry.  The  researcher  focused  attention  to  stories  of  creation  of  each  work,  to  its 
specifics and stated valuable judgments.  
Key words: turktanusha, folklore, adebitі, shamanda, zhanaza, synsa, beta sphere. 
 
Қай кезеңде де халқымыздың әдеби-мәдени мұрасы зерттеушілеріміздің назарында 
болды.  Солардың  ең  көрнектісі,  ғұлама  ғалым,  түркітанушы,  фольклоршы,  зерттеуші, 
сыншы,  қаламгер  –  Әуелбек  Қоңыратбаев.  Қазақ  халқының  бүкіл  тұрмыс-тіршілігін, 
қуанышы  мен  қайғысын  сөзге  сыйғызған  әдеби  бай  мұраларды  Ә.Қоңыратбаевтың 
зерттеуі  заңды  құбылыс.  Өйткені,  ғалым    саналы  ғұмырында  ауыз  әдебиеті  үлгілерін 
жинауға,  зерттеуге  ерекше  көңіл  бөлген.  Ғалымның  фольклористика  саласында  жазған 
ғылыми еңбектерінің бір саласы – тұрмыс-салт жырларына арналған. 
Басқа халықтар сияқты, қазақ халқының да көп заманнан бері келе жатқан тұрмыс-
тіршілігі,  еңбек-кәсібі,  әдет-ғұрпы,  салты  бар.  Бұлардың  бәрі  адамдардың  қоғамдық-
әлеуметтік өміріне, экономикалық жағдайларына байланысты туып қалыптасқан және сол 
негізде дамып отырған.  
Халқымыз  көп  ғасыр  бойына  жасаған  тұрмысы,  еңбек-кәсібі,  әдет-ғұрпы,  салты 
жайында неше түрлі шығармалар шығарған. Бұл шығармалар «тұрмыс-салт жырлары» деп 
аталады [1,б. 14].  
Орыстың  ұлы  жазушысы  М.Горький  тұрмыс-салт  жырларын  халық  ауыз 
әдебиетінен  бастау  алатынын  айта  келіп,  «халықтың  өткендегі  тарихын,  тұрмыс-күйін, 
әдет-ғұрпын  жақсылап  зерттейміз  десек,  оны  дұрыстап  түсінеміз  десек,  ауыз  әдебиетін 
білуге  тиістіміз.  Бұл  жөнінде  ауыз  әдебиеті  бізге  өте  көп  мәлімет  береді»,  -  дейді 
М.Горький [2,б. 14]. 
Ә.Қоңыратбаев сюжетсіз өлеңдерге қатысты: «Елдің тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпы, 
түрлі наным-сенімдерге байланысты туған сюжетсіз ұсақ өлеңдерді тұрмыс-салт жырлары 
дейміз»,  –  деп  [3,б.  44]  анықтама  береді  де,  содан  кейін  барып  жырларды  мазмұны  мен 
тақырыбына қарай   былайша  бөліп  қарастырады.  Олар:  1)  Бақташылық  жырлары,  яғни 
төрт  түлік  мал  туралы  жырлар;  2)  Діни-әдет  ғұрыптар  тудырған  жырлар  (жарапазан, 
бәдік);  3)  Үйлену  жырлары  (той  бастар,  жар-жар,  сыңсу,  жұбату,  беташар);  4)  Ұлыс 
жырлары, бөбек жырлары; 5) Жаназалау жырлары (естірту, қоштасу, жоқтау) т.б. 
Алайда,  қазақ  фольклористикасында  басқа  да  ғалымдар  тұрмыс-салт  жырларын 
зерттеумен  айналысқан.  Олардың  бірі  –  М.Ғабдуллин.  Ол  өз  кезегінде,  тұрмыс-салт 
жырларын  зерттей  келе,  оны  үлкен  екі  топқа  бөледі:  1)  Төрт  түлік  мал,  еңбек,  кәсіп 
жайындағы шығармалар; 2) Әдет-ғұрыпқа байланысты туған шығармалар [4, б. 14].   
Сол  сияқты  ғалым  Б.  Кенжебаев  тұрмыс-салт  жырларын  арнайы  бір  салт  шартын 
орындау ретінде айтылып қолданылатын өлеңдер» – дей келе, оларды өз кезегінде 4 түрге 
бөледі: 1) Мал шаруашылығы жайлы өлеңдер;  2)  Діни-салт өлеңдер; 3) Үйлену өлеңдері; 
4) Мұң-шер өлеңдер.  
Осы  жіктелестерге  қарап  отырып,  біз  Ә.Қоңыратбаевтың  төрт  түлік  малға 
байланысты туған жырларды «бақташылық жырлары» деп бөлекше атағанын байқаймыз. 
Оны  ғалым  былайша  түсіндіреді:  «Бір  кездері  жабайы  аңдарды  ұстап,  үй  түлігіне 
айналдырған  шаруаларды  халық  төрт  түлік  малдың  «пірі»  деп  ұғынып,  солар  жайында 

94 
 
түрліше  аңыздар  тудырып  отырған.  Сол  кезеңнен  бастап  бақташылық  жырлары  туса 
керек»,  –  дейді  де,  өз  ойын:  «бұрын  жабайы  аңдарға  сыйынған  халық  енді  төрт  түлік 
малды құт санап, олардың Шопан ата, Шекшек ата, Жылқышы ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба 
деген  иелеріне  табынған»,  –  деп  жалғастырады.  Демек,  ғалым  бұл  атауды  көшпелі  мал 
шаруашылығымен,  яғни  мал  бағумен  айналысқан  халқының  тұрмысымен  байланысты 
таңдап  алғанға  ұқсайды.  Ал,  діни-әдет  ғұрыптарға  байланысты  туған  жырлар  жайлы 
ғалым: «Қазақ фольклорынан көшпелі тайпалардың   ежелгі наным-сенімдері басты орын 
алады. Оның көріністері – бәдік, жарапазан, алғыс-қарғыс, арбау, бақсылық сарындары», – 
деп  айта  келіп,  әрі  қарай  Шоқанның  «қазақ  арасындағы  шаманизм  нанымдарының 
қалдықтары»  деген  еңбегіне  кең  көлемде  талдау  жасайды.  Атап  айтсақ,  зерттеуші 
шамандық  ұғымына,  оның  негізгі  белгілеріне  ерекше  тоқталады.  Сөйтіп,  одан  әрі  бәдік 
айтысы, жарапазан жырлары жайлы сөз етеді».  
Бәдік  айтысы  туралы  Ә.Қоңыратбаев:  «бәдік  жырларында  магия,  тотемизм, 
мифологиялық  сарындар  бар.  Оны  дуализм  дейді.  Дуализмнің  арғы  тегі  жақсылық  пен 
жамандық  тартысы  түрінде  келеді.  Бәдікті  бір  ғана  адам  кеселі  емес,  мал  емдеуге  де 
қолданған», - деп тұжырымдайды.  
Ал,  М.Ғабдуллин  болса,  діни  ұғымдарға  байланысты  туған  шығармаларды  сөз 
еткенде, біз оларды ертеде  қараңғылық жағдайда болған адамдардың  ой-өрісі, дүниетану 
дәрежесі  қандай  болғанын  және  ол  қазақ  ауыз  әдебиетінде  қай  түрде  суреттелгенін  білу 
жайын  көздейміз,  -  дей  келе,  оған  бәдік,  арбау,  жалбарыну  өлеңдері,  бақсы  сарыны, 
жарапазанды жатқызады.  
Ә.Қоңыратбаев жарапазанды: «бір кезеңде діни әдет-ғұрыпқа байланысты айтылған 
өлеңдер»,  -  деп  атап,  «жарапазан  жырларынан  ислам  дініне  байланысты  әдет-ғұрып 
көбірек орын алған. Бақсылық сарынында «тәңірі» сөзі басым болса, жарапазанда «алла», 
«құдай»,  «пайғамбар»  дейтін  сөздер  үстем,  -  дейді.  Сондықтан  жарапазанды  діни  әдет-
ғұрыпқа байланысты туған жыр деп қабылдайды.  
Осылайша Ә. Қоңыратбаев өз тұжырымын нақты мысалдармен дәлелдейді.  
Ал,  М.Ғабдуллин:  «бесік  жыры,  шілдехана  сияқты  балаларға  арналған  жырларды 
әдет-ғұрыпқа  байланысты  туған  шығармалардың  қатарында  қарастырса,  Ә.Қоңыратбаев 
«бөбек»  жыры,  -  деп  бөлек  алып  зерттейді.  Оған  шілдехананы,  жаңылтпаш,  өтірік  өлең, 
бесік жырын жатқызады.  
М.Ғабдуллин:  «Қазақ  халқының  өткендегі  тұрмыс-салтына  байланысты  туған 
шығармалардың  енді  бір  түрі  –  адамның  көңіл-күйін,  қуанышы  мен  қайғысын,  іштей 
тартқан мұң-шерін, ауыр  қазаға душар болғандағы күйініш-күйіктерін білдіруге арналған 
лирикалық  өлең-жырлар.  Бұл  өлең  жырлар  арқылы  өткендегі  адамдар  ауыр  қаза  күйігін 
серпіп  тастауды,  оны жеңілдетуді  көздеген»,  -  дей  келе,  әдеп-ғұрыпқа  байланысты  туған 
шығармалардың  өзін  «көңіл-күйін  білдіретін  шығармалар»[5,б.69]  деп  бөлектеп,  оған 
қоштасу, естірту, көңіл айту, жоқтауды жатқызады. 
Сол  сияқты  Ә.Қоңыратбаев:  «отбасының  тағдырына, жас  буынның  өсіп  жетілуіне 
байланысты  туған  жырларды  «үйлену  жырлары»  деп,  олардың  өзін  жар-жар,  сыңсыма, 
қоштасу,  жұбату,  беташар,  тойбастар  деп  бөліп  қарастырады.  Мұндағы  бір  ерекшелік 
жаназалау  жырларындағы  қоштасу  мен  жұбату  мұнда  да  бар.  Бірақ  оларға  ғалым 
жаназалау жырларының қатарында арнайы тоқталып өтеді. Яғни, тарихи оқиғаларға, адам 
қазасына  байланысты  туып,  ел  аузында  сақталған  естірту,  көңіл  айту,  қоштасу,  жоқтау 
сияқты  салт  жырларын  жаназалау  жырлары  дейміз»  [6,б.169]    деп,  әрқайсысына  жеке-
жеке  тоқталып,  өзіндік  белгілері  мен  ерекшеліктерін  саралап  көрсетіп,  халық  арасында 
сақталған, кең тараған кейбір үлгілеріне талдау жасайды.  
Мұнда  жеке  адам,  қала  берді  бүтін  бір  халықтың  көңіл  күйлерінің  сан  алуан 
толқыны бар. Жерімен, елімен, жарық дүниемен қоштасу өлеңдері ел басына түскен ауыр 
күндерде  туған.  Оның  өлген  адамның  тірі  күнінде  айтқан  өсиеті  түрінде  кездесетін 
үлгілері де болады. Халық өмірінің осындай сәттері де поэзия тілінде өрнектеліп отырған. 
Мұң-шер  өлеңдерінің  бірнеше  түрлері  бар.  Оларға  қоштасу,  естірту,  жоқтау  өлеңдері 

95 
 
жатады. Тұрмыс-салт жырларының бұл арнасын біз мұң-шер өлеңдері деп те атаймыз.  
Қазақ  әдебиетінде  мұң-шер  өлеңдері  деп  аталып  жүрген  жырларды  М.О.Әуезов 
«Әдебиет тарихы» (1927) деген еңбегінде сыршылдық салт өлеңдері қатарына жатқызып, 
оларды ретіне қарай  2 түрге бөледі: 1) Жалпақ елдің салтымен байланысқан шер өлеңдері 
(наурыз,  жарапазан,  бата  беру  өлеңдері,  бақсы  сарыны);  2)  Қыз  ұзату  үстіндегі  салт 
өлеңдері (жар-жар, сыңсу, беташар, тойбастар).  
Бұлай 
тұрмыс-салт 
жырларын 
екіге 
бөлу 
үлгісі 
М.Әуезовке 
дейін                                    
А.Байтұрсыновта 
кездеседі. 
Тек 
А.Байтұрсыновта 
тұрмыс-салт 
жыры 
орнына 
«сарындама»  ұғымы  қолданылады  да, оны  іштей  «салт  сөзі»,  «ғұрып  сөзі»,  «қалып  сөзі» 
болып  өзгеше  бөлген  (Әдебиет  танытқыш.  1926.)  Мәселен,  А.Байтұрсынов  «салт  сөзіне» 
мақал-мәтелмен  қатар,  әдебиет  жанрына  жататын  мысал  түрін  де  жатқызған.  Бұл  арада 
фольклор мен әдебиет жанрларының ара-жігі ажыратылмағаны көрінеді. 
Ал,  С.Сейфуллин  фольклордың  ауызекі  даму  ерекшелігін  дұрыс  айқындаған. 
Жалпы С.Сейфуллин фольклорды: эпос, ертегі, тұрмыс-салт жырлары т.б. деп жүйелеген. 
Егер  қазақтың  тұрмыс-салт  жырларын  М.Әуезов  сыршылдық  салт  өлеңдері  деп 
қарастырса,  С.Сейфуллин  салт  өлең-жырлар  ұғымында  алған.  Мұндағы  қыз  ұзату 
үстіндегі  салт  өлеңдеріне  М.Әуезов  (Әдебиет  тарихы,  1927)  жар-жар,  қоштасу-танысу, 
беташар  үлгілерін  жатқызса,  С.Сейфуллин  зерттеуінде  бұлардың  қатары,  сондай-ақ 
тойбастар,  сыңсыма,  жұбату-үгіт,  айт  келін  түрлерімен  толықтырады.  Ал,  дінмен 
байланысты 
өлеңдер 
деп 
М.Әуезов 
бақсы 
сарынын, 
жарапазанды 
атаса,                            
С.Сейфуллин  бұларды  ескілікті  дін  салтынан  туған  дей  отырып,  олардың  қатарына, 
сондай-ақ  шақыру,  арбау,  байлау,  күн  жайлату,  бұлт  пен  жауын  шақыру,  бәдік  т.с.с. 
түрлерін  жатқызған.  Ал,  мұндағы  фольклордың  шақыру,  арбау,  бәдік  түрлері                             
Х.  Досмұхамедұлы  еңбегінде  (Қазақ  халық  әдебиеті,  1928)  ғана  кездеседі.  С.Сейфуллин 
еңбегінде  фольклордың  алғаш  рет  күн  жайлату,  бұлт  пен  жауын  шақыру  түрлерінің 
ажыратылуы,  сөз  жоқ,  фольклортану  ғылымының  жетістігі  болып  табылады.  Сондай-ақ      
С.Сейфуллин  ажыратқан  Шопан  атаға,  Жылқышы  атаға,  Ойсыл  қараға,  Зеңгі  бабаға, 
Сексек  атаға  арналған  жануарлар  турасындағы  жыр  үлгілері  де  -  алғаш  зерттеушілер 
назарына ұсынылғаны, сөз жоқ, ХХ ғасырдың 30-шы жылдарындағы қазақ фольклортану 
ғылымының жеткен жетістігі болды. 
Тұрмыс-салт  жырларында  көне  эпостық  шығармаларға  негіз  болған  мұң-шер 
өлеңдері  мен  саят  жырларынан  бастап,  халықтың  күнделікті  тұрмыс-тіршілігіне 
байланысты,  қуаныш пен сүйініш-күйінішті көрсететін лирикалық  ән-өлеңдер де, тарихи 
шағын  жырлар  да  кездеседі.  Соның  ішінде  наурыз  жырлары,  төрт  түлік  мал  туралы 
өлеңдер ең  көне түр болып саналады. Мұндай жырларда ежелгі адамдардың  еңбек  кәсібі 
түрлі тотемдік түсініктері, табиғаттың жұмбақ сырына үңіліп, оған табынудан туындаған 
ұғым-түсініктері  сипатталады.  Мысалы,  «Жылқышы  ата»  (кейде  Қамбар  ата  деп  те 
айтылады),  «Шопан  ата»,  «Зеңгі  баба»,  «Ойсыл  қара»,  «Бозінген»,  т.б.  Төрт  түлік  мал 
жайындағы  жырлардан  тұрмыс-тіршілігі  мал  шаруашылығымен  байланысты  болған 
шаруа  адамының  көп  заман  бойына  төрт  түліктің  иелеріне:  «Малымызға  ауру,  індет 
жіберме,  одан  сақтай  гөр,  малымызды  өсімтал  ет»,  -  деп,  жыр  арқылы  тіл  қатады, 
әрқайсысына арнайы тілек айтады.  
Әрине,  төрт  түлік  жайындағы  шығармалардың  бәрі  бірдей  ескі  наным,  ескі 
ұғымдарды жырламайды. Олардың көпшілігі төрт түлік малдың адам баласына келтіретін 
пайдасын, атқаратын қызметін әңгіме етеді.  
Түркі  халықтарының  тұрмыс-салт  жырлары  тақырып,  мазмұн,  түр,  жанр  жағынан 
ұқсас  келеді.  Мысалы,  нәрестенің  дүниеге  келуі,  үйлену,  дүниеден  қайту,  жаңа  жыл 
салтанаты, еңбек мерекесі, т.б. дәстүрлі салттар түркі халықтарында өлең-жырсыз өтпейді. 
Қазақтың  тұрмыс-салт  жырлары  да  жеке  немесе  топтасқан  түрде  белгілі  бір 
әуенмен  орындалады.  Ә.Қоңыратбаевтан  басқа  қазақ  зерттеушілері  де  тұрмыс-салт 
жырлары терминін түрліше қолданған: салт өлеңдері (Ә.Диваев, Б.Кенжебаев), сарындама 
(А.Байтұрсынов), 
сыншылдық 
салт 
өлеңдері 
(М.Әуезов), 
салт 
өлең-жырлары 

96 
 
(С.Сейфуллин),  тұрмыс-салтқа  байланысты  туған  шығармалар  (М.Ғабдуллин),  әдет-
ғұрыппен байланысты өлеңдер (Б.Уахатов), т.б. Б.Уахатовтың “Қазақтың халық өлеңдері” 
(1974)  еңбегінде  тұрмыс-салт  жырларының  көне  түркілік  дәуірден  бергі  үлгілері  мен 
жиналу,  зерттелу  жайы  жан-жақты  қамтылып,  өлеңдер  жанрлық  тұрғыдан  4  түрге 
жіктелген. Алайда халықтың тұрмысы мен салты үнемі өсу, жаңару үстінде болғандықтан 
жырларды жіктеу де өзгеріске ұшырап отырады.  
Қорыта айтқанда, Ә.Қоңыратбаевтың тұрмыс-салт жырларына байланысты ғылыми 
тұжырымдары  мен  қазақ  фольклористика  ғылымының  дамуына,  зерттеуіне  қосқан  үлесі 
мол.  Ә.Қоңыратбаев  әрбір  жырдың  шығу  тегіне,  өзіндік  ерекшеліктеріне  жіті  мән  беріп 
қарап,  толымды  да  тұшымды  пікірлер  айтты. Десек  те,  ғалым  еңбектерінің  зерттелмеген 
қырлары да жетерлік.   
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Ғабдуллин М., Ысқақов Б. Халық ауыз әдебиеті.  – Алматы: Мектеп,1974. -14б.    
2.
 
Бұл да сонда. -14 б.  
3.
 
Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. -Алматы: Ана тілі, 1991. 
4.
 
Ғабдуллин М. Халық ауыз әдебиеті. -Алматы: Мектеп, 1984.
 
5.
 
Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті.  -Алматы: Мектеп, 1974. 
6.
 
Қоңыратбаев Ә. Шығармалары. -Алматы: МерСал 2004. –Т.1.  
 
 
 
УДК 367'67 
 

жүктеу/скачать 2,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: