Issn 2073-333x международный научный журнал

Наука и жизнь Казахстана. №3 2020
101
ӘӨЖ 343.339 (274)
Рахметова Г.Р.
з. ғ. к., доцент, Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті, 
Шымкент, Қазақстан
Калканова Ж.С.
з. ғ. к., аға оқытушы, Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті, 
Шымкент, Қазақстан
Литвинова Т.А.
з. ғ. к., аға оқытушы, Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті, 
Шымкент, Қазақстан
Жаксылыков Н.Н.
з. ғ. к., аға оқытушы, Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті, 
Шымкент, Қазақстан
САЛЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Түйін. Бұл ғылыми мақалада салық экономикасы туралы мәселелер қарастырылған.
Кілт сөздер: салық, тұлға, заң, борыш, мемлекет.
Резюме. В данной научной статье рассматриваются теоретические проблемы налоговой экономики.
Summary. In this scientific article theoretical problems of tax economy are considered.
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да, міне, он бес жылдың 
жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында «Заңды түрде белгіленген салықтарды, 
алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады» деп 
атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі көзі 
болып табылады.
Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, 
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу 
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады.
Салықтар – бұл мемлекетке заңды түрде белгілі бір мөлшерде және белгілі бір мерзімде төленетін 
міндетті төлем болып табылады.
Салықтың мәжбүрлі төленуі екі жағдайда байқалады. Біріншіден, салық мәжбүрлі түрде, 
яғни, міндетті төлем салық төлеушінің еркіне қарсы енгізіледі. Екіншіден, егер салық төлеуші өз 
міндеттемесін өз еркімен орындамаса, онда мемлекет одан ақшаны күшпен тартып алады. Осы 
салықты өндіріп алудың мәжбүрлі сипаты мемлекетке берілетін әр түрлі қайырымдылық жасаулардан 
ерекшелендіреді. Жалпы, салықты өндіріп алу мемлекеттік қазынаның шығындарын көбейтпес үшін, 
халыққа арзан түсуі тиіс.
Салықтық құқық бұзушылық – бұл мемлекетпен бекітілген салықтар, алымдар мен міндетті 
төлемдерді төлеуден салық төлеушінің бас тартуы бо лып табылады.
Салық төлеуден жалтару – мемлекеттің кірісіне ақшалай қаражаттарды төлеу бойынша 
міндеттемесін ол соманы төлеуге мүмкіндігі бола тұрып, әдейілеп орындамауы.
Салықтан жалтару түсінігі – салық төлеуге байланысты салық төлеушінің заңсыз іс-әрекеті бо-
лып табылады.Салықтан жалтарудың салық декларациясын бермеу, салықтық тексеруге кедергі жа-
сау, тиісті құжаттарды бермеу сияқты көптеген нысандары бар. Жалпы салықтан жалтару көбінесе 
мынадай жағдайларда көп туындайды: салық төлеушінің салықтық сауаты аздығынан, салық заңын 
101

Қазақстанның ғылымы мен өмірі. №3 2020 
102
дұрыс білмегендіктен немесе өте жоғары салық ставкаларының болуынан, тиімді салық механизмдері 
жұмыс істемегендіктен және т.б. жағдайлардан туындайды.
Экономикалық мазмұны жағынан салықтар – бұл заңды белгiленген ретте тұрғындардан, 
кәсiпорындар мен мекемелерден алынатын мiндеттi төлемдер жүйесi. Табыстардың әртүрлi 
нысандарының салық көздерi мыналар болып табылады: пайда, пайыз жалақы, дивиденд, рента, т.б. 
Салықтардың мәжбүрлі сипатының басқа ерекше қасиетi – олардың алым-салықты өндiрiп алу ретiмен 
төленген сомасының мөлшерi мен салық төлеушiлердiң мемлекеттен алатын қызметтерiнiң құнының 
арасындағы сәйкессiздiк болып табылады. Салық салудың мынадай негiзгi принциптерi бар:
1. азаматтар салықты мемлекеттен алатын игiлiктерге пропорционалды төлеу керек;
2. салықтар табыстың мөлшерiнен, салық төлеушiлердiң тұрмыс халының дәрежесiне тәуелдi 
болуы керек.
Қазақстан Республикасының салық заңдары және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi 
төлемдердi төлеудiң мiндеттiлiгi, салық салудың айқындығы, әдiлдiгi, салық жүйесiнiң бiртұтастығы 
және салық заңдарының жариялылығы принциптерiне негiзделедi. Қазақстан Республикасының салық 
заңдарының ережелерi Салық кодексiнде белгiленген салық салу принциптерiне қайшы келмеуге тиiс.
1. салық салудың мiндеттiлiгi принципi – салық төлеушi салық заңдарына сәйкес салық 
мiндеттемелерiн толық көлемiнде және белгiленген мерзiмдерде орындауға мiндеттi;
2. салық салудың айқындығы принципi – Қазақстан Республикасының салықтары және бюджет-
ке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын болуға тиiс. Салық салу айқындығы салық төлеушiнiң 
салық мiндеттемелерi туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негiздерi мен 
тәртiбiн салық заңдарында белгiлеу мүмкiндiгiн бiлдiредi;
3. салық салудың әдiлдiгi принципi – Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бiрдей 
және мiндеттi болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңiлдiктерiн беруге тыйым салынады;
4. салық жүйесiнiң бiртұтастығы принципi – Қазақстан республикасының салық жүйесi Қазақстан 
Республикасының бүкiл аумағында барлық салық төлеушiлерге қатысты бiртұтас болып табылады;
5. салық заңдарының жариялылығы принципi – салық салу мәселелерiн реттейтiн нормативтiк 
құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға тиiс.
Нарық жағдайында салықтар үш қызмет атқарады:
1. фискальдi қызмет (мемлекеттiк табыстарды жинау);
2. қайта бөлу қызметi;
3. реттеушi қызмет.
Салықтардың фискальдық қызметi – мемлекеттiң салық саясаты тұтқаларының көмегiмен нарық 
конъюктурасының жағдайына әсер етуде, экономикалық өсудi тұрақтандыру және ынталандыруға ты-
рысуында тұр. Бiр сөзбен айтқанда, салық түсiнiгi арқылы алынатын қаражаттар мемлекеттiң саяси 
шаруашылық қызметiн атқарудың қаржы негiзi болып табылады. Салық қаражаттары ең алдымен 
ғылыми-техникалық прогрестi ынталандыру, прогрессивтi технология мен өнiм түрлерiн игеру, эконо-
микада құрылымдық өзгерiстер жасау, табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру, әлеуметтiк саланың 
объектiлерiн ұстау үшiн белсендi түрде пайдаланылады. Мысалы, Рейгандық әкiмшiлiк жаңа өндiрiс 
салаларына инвестициядан түскен табыстарға салынатын салықтарды азайтты. Ол кәсiпкерлердiң 
өндiрiске қаржы бөлудi ұлғайтуына, еңбек өнiмдiлiгiн арттыруына және потенциалды жалпы Ұлттық 
өнiмдi көбейтуге түрткi болды. 
Салықтың қайта бөлу қызметi – салық механизмi арқылы мемлекеттiк бюджетке жалпы ұлттық 
өнiмнiң едәуiр бөлiгiн жұмылдыруда тұр. Батыста және бiздiң елiмiзде мемлекеттiк бюджет арқылы 
жалпы ұлттық өнiмнiң 30 пайыздан 50 пайызға дейiнгiсi қайта бөлiнедi. Салық түсiмi есебiнен мем-
лекет әскери бағдарламаларды қаржыландырады. Бұдан басқа, айтарлықтай қаржы ағарту саласы-
на, денсаулық сақтауға, ғылымға, басқару аппаратын ұстауға, экологияға, зейнетақымен қамтуға 
жұмсалады. Қаржының мұндай мақсаттарға жұмсалуы, әлеуметтiк саладағы мезгiл-мезгiл шиеленiсiп 
тұратын қайшылықтарды басуға, азаматтардың кедей топтарының мүддесiн ескере отырып жеке табы-
старды барынша бiркелкi бөлуге мумкiндiк бередi.
Сонымен бiрге салықтар экономиканы жанама түрде реттейтiн маңызды құралдардың бiрi болып 
табылады. Осы мақсатта салықтар көбiнесе дағдарыстық құбылыстарды тезiрек жоюға, нарық конъ-
юнктурасына әсер етуге, экономиканы тұрақтандыруға пайдаланылады. 

Наука и жизнь Казахстана. №3 2020
103
Нарықтық экономика жағдайында салықтар түбегейлі қоғамдық өзгерістердің негізгі құралы 
болып саналады: олар барлық деңгейдегі мемлекеттік бюджетінің кірістерінің басты көзі ғана емес, 
сонымен бірге олар әлеуметтік кепілдіктер, жергілікті бақарудың негізі болып табылады және 
салықтар мемлекеттің қаржылық қызығушылығы мен мүмкіндіктерін, сонымен қатар шаруашылық 
субъектілердің және халықтың экономикалық қызығушылығын теңестіреді. 
Кез келген мемлекетте салықтық төлемдерді мәжбүрлеп алу ең алдымен салық төлеушілерге 
қолданады. Салық төлеуші салық жүйесінің орталық элементі. Олардың уақытылы салық мін дет те-
мелерін орындауы барысынан мемлекеттің өз қызметтерін сапалы атқарылуы байланысты
. 
Сонымен мемлекет салық органдарының дұрыс және айқын жұмыс істеуін үнемі бақылап оты-
рады.
Мемлекет салықтық міндеттемелерді орындалуын қағадағалайтын субъект құзырында келесі 
топ тұлғалар болады:
1. салық төлеушілер, олар салықтардың толық және уақытылы төленуіне жауапты;
2. салық органдары, олар өздерінің қызметтерін дұрыс орындауына жауапты;
3. мемлекеттің қаржылық агенттері, олар табыс көзінен ұсталынатын салықтарды дұрыс есепте-
уге жауапты;
4. банктер, олар төленген салықтық сомаларда уақытылы аударуға жауапты. 
Мемлекет салық салу процесінде екі жақты орында болады:
1. мемлекет салық заңнамаларын қабылдаған орган ретінде барлық салық субъектілеріне ұзақ 
дистанцияда болуы тиіс, яғни тек әділетті іс – әрекет жасауы тиіс;
2. мемлекет салық жинауда өзінің экономикалық мүдделерін сақтауға үнемі тырысады, оны ар-
найы салықтық органдары арқылы қамтамасыз етеді. 
Демек, мемлекет бір жағынан салықтарды енгізеді, тәртібін бекітеді, ал екінші жағынан оның 
орындалуын қадағалайды.
Салықтық заң бұзушылық- салықтық міндеттемелерді орындалуын бұзу нәтижесінде пайда 
болған және құқықтық жауапкершілікке тартылатын құқықтық нормаларының бұзылуы.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.

жүктеу/скачать 7,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: