Issn 2073-333x международный научный журнал
жүктеу/скачать 7,69 Mb. Pdf көрінісі
|
Наука и жизнь Казахстана №3 2020 РСИУ (1)
| 1. Практикалық іс-әрекеттілік.
2. Көрнекі бейнелік. 3. Сөздік логикалық. 4. Көркем ойлау Біз осы ойлау түрлері ішінен көркем өнерге, бейнелеу өнеріне қатысты көркем ойлау түрін қарастырамыз. Көркем өнер – қоғамдық сананың көркемдік ойлау тәсіліне негізделетін үлкен бір саласы, өмір құбылыстарын бейнелеп көрсету құралы. Шығармашылық өнердің сан алуан түрі (сурет, бейнелеу өнерінен бастап, ән, музыка, сәулет өнері, ою-өрнек, өлең, қара сөз) көркем өнер дүниесіне жата- ды. Сан салалы жанрда жасалып тұрғанымен, олардың бәрі, айналып келгенде, дүниені эстетикалық жолмен, әдеміні сезіну арқасында пайда болған нәрселер. Көркем өнер адамның екінші өмірі, сезім дүниесінің көркем бейнелер арқылы табиғи жаратылыстан тыс өзгеше өмір сүруі. Мұның бәрі, түйсік, түсінік көркемдік ойлау қабілетінен тумақ. Дүниені көркемдік жолмен танып, оның бейнесін келтіруге ұмтылу әріден, көне заманнан басталатыны анық. Ауыз әдебиеті туындылары мен тастағы таңбалар осыны дәлелдейді. Көркем өнердің барлық салаларына ортақ сипат дүниені, өмір құбылыстарын жинақтап, типтік дәрежеге көтере, сонымен бірге нақтылы қалпында бейнелеп көрсету болса, әр саладағы бейнелеу құралы, бейнелеу тәсілдері өзінше бөлек болып келетінін айту қажет. Айталық, сурет өнерінде бейнелеу құралы – бояу, түрлі түсті бояулардың мағыналық мол мүмкіндіктері. Ал музыка, ән-күй шығармаларында өмір шындығы дыбыстық әуезділігі, әннің, мелодияның ой-сезімді жеткізудегі мәнділігі арқылы көрінеді. Көркем әдебиетте өмір құбылыстары, ай- тылған ой-сезім сөзбен мүсінделеді, сөздің мағыналық байлығы, өсерлілігі аркылы жеткізіледі. Әрбір өнер саласының өз тілі, өз бейнелеу тәсілдері бар. Сонымен қатар кейбір тәсілдер, жанрлық түрлер бірнеше өнер сала- сына ортақ болып та келеді. Түгелдей алғанда көркем өнердің барлық салалары тамырлас, түп негізі бір, қазіргі дәуірде де бір-бірімен жалғаса дамып келеді. Бейнелеу қызметіне, көркем шығармашылық талаптарына байланысты бейнелеу өнері мамандарының ойлау қызметінің өзіне тән ерекшеліктері болады, Өнер адамдары өз шығармаларында қоршаған ортадағы оқиғалар мен құбылыстарды коркем бейнелеп көрсететін болғандықтан, олар өз ой- лау жүйесін көркем образдармен, бейнелермен байытып отырады. Суретшінің бейнелеу қызметі оның көркем образды ойлау жүйесінің қарқынды дамуына ықпал етеді. Өнер адамдарының көркем образдар арқылы ойлау қасиеттері туралы В. Г. Белинский мынадай пікір білдіреді. Суретші еңбегінің айқын бір ерекшелігі, ол -есіне түсіре, елестете отырып орындалатын көркем образдар жасауда ұқсастықтар, баламалар таба білу қасиеті болы табылады. Өнер адамының бүкіл шығармашылық қызметінде бала- малар табу бірге жүреді. Баламалар неғұрлым бай әрі жан- жақты, қызықты болған сайын осы балама- лар негізінде жасалған көркем бейнелер мен образдар да тартымды бола түседі. Көптеген керемет өнер туындыларының өмірге келуіне кездейсоқ ойға оралған баламалар себеп болған. Белгілі суретші Су- риков өзінің "Боярыня Морозова атты картинасын жазуға, оның идеясы мен бояу түстерін анықтауға аппақ қардың үстінде қанатын жайып отырған қара қарғаның әсері болғандығын жазады. Н.Тілендиев өзінің "Аққұсым" әнінің дүниеге келуін былайша баяндайды. Ол кісінің жұбайы денсаулығы болмай ауруханаға түседі. Нұрғиса ағамыз ауруханаға келгенде ақ түсті киім киген жұбайы терезеден сыртқа қарап тұрған екен, эмоциональды Нұрғиса ағамыз «мынау ақ құс қой, менің ақ құсым ғой» деп дауыстап жібереді. Осылайша "Аққұсым" әні дүниеге келген екен. Көркем образ дегеніміз нақты бір коріністер және бейнелер бола отырып жинақталған, жалпыланған бейне болып табылыды. Нақты бейнеленген бір адам бейнесі суретшінің шеберлігі арқасында сол кезеңде өмір сүрген мыңдаған адам өмірі мен тағдырынан хабар беретін, сол кезеңді көз алдына келтіретін жинақталған бейне деңгейіне жетеді. Көркем бейне жасай отырып суретші жеке мен жалпының арасындағы байланысты ашады. Мысалы, суретші А.Қастеевтің "Ана" деп аталатын картинасы, бұл жерде нақты өмірде болған өз анасы бейне- ленген болуы мүмкін, бірақ суретші осы әйел-ана бейнесі арқылы сол кезеңде өмір сүрген мыңдаған ана бейнесін беріп отыр. Бұл картинадан біз "қайран біздің аналар " дейтіндей ақылдылықтың, төзімділіктің бейнесін кореміз. Кейбір абстракционист суретшілер қоршаған ортадағы нақты көріністерді Қазақстанның ғылымы мен өмірі. №3 2020 156 бейнелемей-ақ абстракты көріністер арқылы өз ойларын бере алады. Мысылы, кенеп бетіне хаосты жағылған бояулар, түрлі мағынасыз сызықтар, осылар арқылы да суретшілер өз ойларын білдіреді. Осылайша әнер адамдарының көркем бейнелер, абстракциалы көріністер арқылы ойлау қасиеттеріне өзінше атау беріп көркем ойлау деп атаймыз. Көркем ойлау деген терминді қолданысқа енгізген бей- нелеу өнерін теориялық жағынан негіздеп, оқыту әдістемесіне өлшеусіз үлес қосқан белгілі ғалым В.С. Кузин болып табылады. Көркем ойлау, көркем образдар жасай білу ақыл ойды үнемі нақты істермен шыңдап отыруды қажет етеді. Суретші үшін маңызды әрекеттердің бірі – ол алғашқы әсерді жылдам нобайлар мен зарисовкалар арқылы бейнелеп отыру керек. Сондықтан да белгілі қылқалам шеберлері жылдам орындалған нобайларға көп көңіл бөлген. Репин сурет салатын қағазы мен қаламын жанынан тастамайды екен. Оның түрлі жиындарда отырып салған адам портретері бәрімізге белгілі. Пейзаж өнерінің белгілі шебері В.К. Бялыницкий- Бируля былай дейді "өзің жазамын деген көріністен алған алғашқы әсер өте маңызды болып саналады. Осы әсерді бүкіл картинаны жазу барысында жоғалтпаған жөн". Көркем образдардың бір ерекшелігі- мұнда бейнелеу әрекеті мен көркемдік ерекшеліктерінің бірігіп, қабысып жатуы. Егерде суретші нұсқаны өзінен айнытпай бейнелеуді ғана мақсат тұтса. оны фотоаппарат көмегімен-ақ іске асыруға болар еді. Керісінше, суретші нұсқаға қарамай тек көркемдік жағын ғана ойласа онда ешкімге түсініксіз, мақсатсыз бірнәрсе шығар еді. Бейнелеу мен көркемдік тартымдылығы көркем образдың бүтіндігін анықтайды. Әсіресе белгілі өнер шеберлерінің картина- ларынан көркемдік бүтіндіктің айқын үлгісін көре аламыз. Мысалыға мазмұны күрделі Рембрандтың "Возвращение блудного сына" және И.Е. Репиннің "Не ждали", Ә. Қастеевтің "Амангелдісін" алатын болсақ олардың көркемдік құндылығы осы картинаны жазуғу кеткен уақыт өлшемімен, немесе ізденіс ретінде жасалған этюд, эскиздің санымен емес суретшінің философиалық дүниетаным деңгейімен, өмірлік ұстанымдарымен, картинаның идеялық құндылығымен бағаланады [5]. Бейнелеу шығармашылығының тағы бір ерекшелігі өнер адамы тек туындыны жасау барысында ғана емес бос кезінде де үнемі ой үстінде ізденісте болады. Қоршаған ортадағы түрлі оқиғалар мен құбылыстарды шығармашылық сыни тұрғыда ой елегінен өткізе отырып көптеген сұрақтарға жауап іздеумен болады. Суретшінің үнемі ізденісте, ойда жүретінінің мысылы ретінде суретші Н. П. Крымов туралы естеліктерде мынадай ойлар айтылады. "Николай Петрович шеберханадан тыс бос кездердің өзінде тбиғаттағы құбылыстарды бақылайды, өзін мазалаған сұрақтарға жауап іздейді. Мысалыға "бүгін жерге түсіп жатқан көлеңке кешегіге қарағанда жарықтау, бұлай болу себебі: кеше бұлтсыз ашық күн болған еді, бүгін аспанда жеңіл ақша бұлттар бар. Күн саулесі осы бұлттар арқылы өтіп шашырап түсіп жатыр, сол себепті көлеңке де жұмсақ, жарықтау. Өзімізге сабақ берген суретші, ҚР Мәдениет қайраткері А.Айдосов сабақтан бос кезінде үнемі өзінің шеберханасында ізденісте бола- ды, жыл бойы жұмыс істейді. Біз көркем ойлау, образды бейнелер жасау сиякты кәсіптік ұғымдарды сол кісіден үйрендік. Белгілі суретшілердің пікірінше "нұсқаны қағаз бетінде бейнелемей тұрып-ақ оның композициасын ойша анықтап қоюға болады. Егерде суретші заттар арасындағы үйлесім мен композициалық байланысты сезіне алмаса оның композиция түзуі қиын болады. Осы мысалдарды келтіре отырып көркем бейнелі ойлаудың суретші шығармашылығындағы орынына біршама тоқталдық. Сонымен, жалпы білім беретін орта мектептердегі көркем еңбек пәнінің шешуге тиісті міндеттерінің бірі – оқушылардың көркем ойлау қабілетін дамыту да болып табылады. Жалпы алғанда бастауыш мектептің алдында тұрған негізгі мақсат – оқушыларға білім бере отырып ойлау қабілетін дамыту, қызығушылығын арттыру, оқуға ынтасын ояту. Бастауыш мектеп кезеңінде алған білімдерді бала өз іс-әрекетінде қолдануға машықтанады және ой қорытынды жасай алу, себеп-салдарды анықтау, түсінік беру, ойлау қабілетінің дамуы анық көріне бастайды және осы кезеңде оқушының ойлауы нақты-бейнеліден абстрактылы ойлауға қарай дамиды, заттарды тиісті ұғымдарға жатқызып, өзінің ойын дәлелдеуге, жалпылауға, жинақтауға үйрене бастайды. Көркем ой- лау анықтылығымен, бірізділігімен, дәлелділігімен ерекшеленеді. Бастауыш сынып оқушыларының көркем ойлауын дамытуға біріншіден – айнала қоршаған ортаны танып білу, екіншіден – баланың тап- сырмаларды шешуге деген өзіндік талаптардың күшеюі, үшіншіден – сөздік қорының кеңеюі, рухани дүниесінің, сезім жүйесінің жетілуі әсер етеді. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының заттар мен құбылыстардың белгілері мен қасиеттері туралы пайымдауларының негізінде көбінесе көрнекі бейнелеулер мен суреттеулер жатады. Сонымен қатар бұл пайымдаулар оқиға мен көріністі талдау, оның жекеленген бөліктерін ойша салыстыру, бұл бөліктердегі басты сәттерді ойша айқындау, оларды бірегей көрініске біріктіру, ақыр соңында, кейбір Наука и жизнь Казахстана. №3 2020 157 жаңа, ендігі жерде тікелей түп нұсқадан қашық жатқан және абстрактілі білім болған пайымдаулардағы жеке нәрселерді жалпылау болып табылады. Белгілі заттар мен құбылыстарды жіктеу іскерлігі баста- уыш мектеп оқушыларының ақыл-ой әрекетінің жаңа күрделі формаларын дамытады, ол қабылдаудан біртіндеп бөлінеді де оқу материалдарымен жұмыс істеудің өз алдына бөлек, өзінің ерекше әдістері мен тәсілдерін жинақтай бастаған үдерісі болады. Бастауыш сынып оқушыларының көркем еңбек сабақтарында көркем бейнелі ойлау қабілетін дамытудың маңызды факторы, баланың психикалық, ақыл-ой іс-әрекет тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу үдерісін жолға қою. Оқушыларды ой қорытулар жасау мен дұрыс қорытынды шығаруға үйрету – мектептегі барлық пәндерді оқытудағы басты педагогикалық мәселелердің бірі. Мұнда барлық пәннің маңызы ерекше. Мысалы, ана тілі сабағында жинақталған ана образы туралы айтатұғын болсақ дәл осы мәселе бейнелеу өнеріне де қатысты. Себебі жаңа білімдерді алу мен оларды игеру барысының әрбір қадамы сайын ой қорытулар жасау және қорытынды шығарып отыруға тура келеді. Зерттеліп отырған мәселеге қатысты жарық көрген еңбектердің бәрінің мазмұны, оларда ба- стауыш сынып оқушыларының көркем бейнелі ойлау қабілетін дамытудың арнайы нысаны жетік болмағандығын дәлелдейді. Мектеп бағдарламалары мен құралдарында да, сондай-ақ әдістемелік нұсқаулар мен ұсыныстарда да бұл мәселеге әлі де болса жүйелі көңіл бөлінбегендігі байқалады. Сөйтіп, бастауыш сынып оқушыларының көркем бейнелі ойлау қабілетін дамытуға ғылыми-практикалық нұсқаулардың, арнайы оқу кешендерінің аздығы белгілі бір қолбайлау болып отырғаны байқалады. Осыны мәселе ретінде қарап бастауыш сынып оқушыларының көркем бейнелі ойлау қабілетін дамытудың дидактикалық ерекшелігін анықтаудың, мәнін ашу мен құрылымы, құрамдас бөліктері, өлшемдер, көрсеткіштер бірлігінде моделін құруды, қалыптасу деңгейлерін анықтау бағытындағы ізденіс жұмыстары жүргізілуде. жүктеу/скачать 7,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|