Issn 2308-0590 Индекс 74661 редакциялық кеңес мағауин Мұхтар Қазақстанның халық жазушысы Ғарифолла Есім

69

Karizmatik otoriteyi temsil eden kağanın en buyuk ozelliği tanrı soylu olarak kabul 

edilmesi olduğunu ifade etmiştik. Hakanın insani ozellikleri yonetici olması icin yetmez, 

insanustu tanrısal ozelliği olması gereği vardır. Turklerde hukumdara goğun oğlu demek 

oldukca yaygındır (Ulken, 2004: 28).Tanrı soylu olmak, simgesel anlamda dunyadaki en 

buyuk yonetici olmak anlamına gelmektedir. Bu yonetim, tanrı adına ve insan olma adına 

guc birliği sağlamaktaydı. Yoneten kutsalın gucunu kullanarak dunyadaki erkini sağlam bir 

hanedanlığa donuşturme gayreti icindedir (Onal, 2009: 52- 57). 

Tanrısal vasıfları taşıyan kağanın halkının ihtiyaclarına cevap vermesi gerekir. Turk 

tarihinin onemli kaynaklarından birini oluşturan Orhun Yazıtları incelendiğinde beslemek 

kelimesinin sıklıkla kullanıldığı gorulmektedir. Kelimenin kullanılışı sadece fizyolojik 

ihtiyacın karşılanması olarak değil, guc ilişkisi icinde simgelenmektedir. Konargocer Turk 

boylarının bolgelerinde varlıklarını surdurmeleri boylar arasındaki siyasi cekişmelerin 

sona ermesine bağlıdır. Bu kapsamda kağanın halkını beslediğini belirtmesi bolgede siyasi 

duzenin tesis ettiğini vurgulaması acısından oldukca onemlidir. Siyasal duzenin sağlanması 

zenginlik işaretidir. Aksi durum, siyasal duzen tesis edilmediği kargaşa, siyasal istikrarsızlık 

sonuclarının gorulduğu aclık, yokluk ve kole olma durumudur. 

“Doğuda Kadırkan ormanını aşarak milleti oyle kondurduk, oyle duzene soktuk. 

Batıda Kengu Tarbana kadar Turk milletini oyle kondurduk, oyle duzene soktuk. O zamanda 

kul kullu, cariye cariyeli olmuştu. Kucuk kardeş buyuk kardeşini bilmezdi, oğlu babasını 

bilmezdi. Oyle kazanılmış, oyle duzene sokulmuş ilimiz, toremiz vardı. Turk, Oğuz beyleri, 

milleti işit: Ustte gok basmasa, altta yer delinmese, Turk milleti, ilini, toreni kim bozabilecekti? 

Turk milleti, vazgec, pişman ol! Disiplinsizliğinden dolayı, beslemiş olan kağanına, hur ve 

mustakil iyi iline karşı kendin hata ettin, kotu hale soktun. Silahlı nereden gelip dağıtarak 

gonderdi? Mızraklı nereden gelerek surup gonderdi? Mukaddes Otuken ormanının milleti, 

gittin! (Bilge Kağan Yazıtı, Doğu Yuzu) 

Kağanın yazıtlarda milletini beslediğini vurgulaması aynı zamanda onun siyasal ve 

ekonomik anlamda yetenek ve yeterliliğinin bir gostergesidir. Boylar arasındaki mucadelenin 

hakim olduğu bozkır kulturunde otlak ve avlak alanları sağlanması kağanın gerek siyasal 

anlamdaki gucunu gerekse buna bağlı olarak ekonomik anlamdaki gucunu gostermektedir. 

Hayvancılığın temel ekonomik bicim olduğu bunun yanında yağma ekonomisin de onemli 

belirleyici olduğu konargocer Turk topluluklarında, hakanın hayvanların besleneceği otlaklar 

uzerindeki hakimiyetini ve siyasal birliği tesisi ile duşman uzerine orduların sevk edilmesinin 

sağladığı gelir, zenginleşme icin onemli unsurlardır. Bunları başaran hakan halkını doyurmuş 

ve gucunu gostermiş olur. Burada hakanın gucunun sivrilmesi ile Turk budunun yaşama 

şartlarının iyileşmesi arasında ilişki soz konusudur8. Bu durum Tonyukuk Yazıtının Guney 

Cephesinde “Geyik yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk. Milletin karnı tok idi. Duşmanımız 

cevremizde ocak gibi idi, biz ateş idik” şeklinde ifade bulur. Bilge Kağan Yazıtı Doğu 

Yuzundeki  ise  ifadeler  şoyledir:  “Turk  milletinin  adı  sanı  yok  olmasın  diye,  babam  kağanı, 

annem hatunu yukselten 

Tanrı, il veren Tanrı, Turk milletinin adı sanı yok olmasın diye, kendimi o Tanrı kağan oturttu 

tabi. Varlıklı, zengin millet uzerine oturmadım. İcte aşsız, dışta elbisesiz; duşkun, perişan 

millet uzerine oturdum. Kucuk kardeşim Kul Tigin, iki şad, kucuk kardeşim Kul Tigin ile 

konuştuk. Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye Turk 

milleti icin gece uyuyamadım, gunduz oturmadım. Kucuk kardeşim Kul Tigin ile, iki şad ile 

ole yite kazandım (Bilge Kağan Yazıtı Doğu Yuzu). 

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2014  №3  (24)

70

Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oğuz kavmine doğru; doğuda Kıtay, Tatabı kavmine 

doğru; guneyde Cine doğru on iki defa ordu sevk ettim... Savaştım. Ondan sonra Tanrı 

buyurduğu icin, devletim, kısmetim var olduğu icin, olecek milleti diriltip besledim. Cıplak 

milleti elbiseli kıldım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti cok kıldım. Değerli illiden, 

değerli kağanlıdan daha iyi kıldım. Dort taraftaki milleti hep tabi kıldım, duşmansız kıldım. 

Hep bana itaat etti (Bilge Kağan Yazıtı Doğu Yuzu). 

Turk milleti ac idi. O at surusunu alıp besledim. Otuz dort yaşımda Oğuz kacıp Cin’e 

girdi. Eseflenip ordu sevk ettim” (Bilge Kağan Yazıtı Doğu Yuzu) 

Bununla beraber kağanın halktan beklentisi ise itaat ve sadakattir. Acları doyuran ve 

cıplakları giydiren kağana, itaat ve sadakatin gosterilmemesi halk icin felakete goturucu bir 

surecin başlangıcıdır9. 

“Turk milleti, tokluğun kıymetini bilmezsin. Aclık, tokluk duşunmezsin. Bir doysan 

aclığı duşunmezsin. Oyle olduğun icin, beslemiş olan kağanının sozunu almadan her yere 

gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orada, geri kalanınla her yere hep zayıflayarak, 

olerek yuruyordun. Tanrı buyurduğu icin, kendim devletli olduğum icin, kağan oturdum. 

Kağan oturup ac, fakir milleti hep toplattım… Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti cok 

kıldım. Yoksa bu sozumde yalan var mı? Turk beyleri, milleti, bunu işitin! Turk milletini 

toplayıp il tutacağını burada vurdum. Yanılıp oleceğini yine burada vurdum. Her ne sozum 

varsa ebedi taşa vurdum (Bilge Kağan Yazıtı, Kuzey Yuzu)”. 

Her yonetimin, her hukumdarın ceşitli duzeylerde, hem fiziksel zorlama gucunun 

maliki ve hem de bir erk kulturunun vaizi olduğu goz onunde tutulmalıdır. Bir yandan 

emniyet, gonenc ve beka bakımından zorunlu gorulen bir duzenin kutsallaştırılması; 

diğer yandan ise, kelimenin her anlamıyla duzene sokmayı sağlayana iktidarın canlılığına 

şahadet eden guc kullanımı vardır (Balandier, 2010: 101). Hakan sadece sahibi olduğu 

siyasi iktidarın değil tanrısal vasıflarla yeryuzundeki duzenin de tesisinden sorumludur. Bu 

gorevi halkıyla tanrı arasındaki ilişiklerin duzenlenmesi gorevini de ona vermiştir. Eğer bu 

ilişkide bir bozulma varsa bu hakanın toplumunun karşılaşacağı felaketler şeklinde kendini 

gosterecektir. Toplum kıtlık doğal afetler gibi felaketlere maruz kalması soz konusu ise 

hakanın insan ile tanrı arasındaki ilişkilerin duzenlenmesinde sorun olduğu, duzenleyici 

rolunu sorgulamasının gerekliliği duşunulur. Kut sahibi olmak imtiyaz ve sorumluklar 

esasında şekillenir. Burada kutsallığı bunyesinde barındıran hakan, kutsallığın gereğini yerine 

getirme gorevini ustlenmektedir (Hassan 2009: 209). Hakanlar ve pek tabii ki onun halkı 

oteki milletlerle olan savaşlara, ac halkına yiyecek ve cıplak halkına giyecek bulmak icin pek 

tabi bir vasıta olarak bakmaktadırlar. Ayrıca Gokturk yazıtları, Barthold’a gore (2004: 14) yeni 

bir gocebe devletin meydana gelişi tarihinde Radlof ’ un dikkat etmediği noktalardan 

biri hakkında yeni bilgiler de vermiştir. Ulkenin oluşumunda etken olan olağanustu 

durumlardan biri zenginlerle fukara, beylerle halk arasında cereyan eden mulkiyet ve sınıf 

farkının bu gibi gerginliklere sebep olacak derecede mucadelelerinin şiddetlenmesi olabilir. 

Yazıtlar gosteriyor ki, Turk yurdunda Cinliler hakim olduğu vakit –medeni memleketlerde 

olduğu gibi- Turklerin aristokrasisi kendi sınıf ayrıcalığının korunmasını ileri surerek başka 

medeniyetin elinde esarete daha cabuk alışmışlar, milli adet ve ananelerine sadakatsizlik 

gostermişler ve hıyanet etmişlerdir. Ancak milletin halk kısmı başka bir toplumun esaretine 

girmeye cabuk alışamamış ve ananelerine sadık kalmışlardır. 

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2014  №3  (24)

71

Sonuc 

Toplumları birbirinden ayıran kulturdur. Kulturu oluşturan gelenekleri ve diğer 

kurumsallaşmış davranış oruntulerini oğrenerek sosyalleşme surecinde ediniriz. Kultur 

grup tarafından anlaşılan semboller icermektedir, bu semboller insanlar arasında toplumsal 

anlamda kabul edilebilir etkileşimi sağlamaktadırlar. Bu, toplumsal hayatta oluşan anlamlar 

sistemi icinde oluşmaktadır. Toplumun sosyal ve kulturel yapısının temelinde semboller 

sistemi yatmaktadır. Toplumu oluşturan fertlerin, ortak duyuş ve geliştirdikleri tepkilerinde 

dahil oldukları semboller sistemi etkilidir. Bu değerler icinde bireylerin toplumsal 

konumlarının tesisinde yiyeceklerin ve yeme pratiklerinin oldukca onemli bir yeri vardır. Bazı 

yiyeceklerin besin değeri veya bu değeri oluşturan kimyasal ozelliklerine veya teminindeki 

gucluğe bakılmaksızın diğer besinlerden daha değerli olduğu gorulmektedir. 

Toplumda otoritenin tesisinde simgeler onemli bir yer işgal etmektedir. Bireylerin 

toplumsal olarak inşa ettikleri iktidar ve itaat simgeleri toplumsal hayatın duzeninin tesisinde 

onemli bir yere sahiptir. Toplumsal hayat denge eğilimindedir. Bu dengenin tesisi yeme 

pratiklerinde gorulduğu gibi gucu kabul etme ve bunu gosteren simgeleri kullanmayı 

beraberinde getirir. Bu simgeler toplumsal hiyerarşiye sofrada oturma duzeni, yemeğin 

belirlenen parcasını yeme ve takdir edilen sırada hizmet gormeyi ifade eder. Tum bu simgeler 

uzerinde uzlaşılmış toplumsal unsurlardır. 

Sonnotlar 

2 Tor konusunda COBANOĞLU Ozkul (2004) “Turk Halk Kulturunde “Tor/Başkoşe” Kavramı 

ve Anlam Yaratma Simgesel Surekliliği” Turkbilig Turkoloji Araştırmaları, Ankara, Hacettepe 

Universitesi Yayınları, S.2004/7 s. 33-44 calışması incelenebilir. Cadırda oturma duzeni icin 

DULKADİR,  Hilmi.(1997).  İcel’de  Son  Yorukler  Sarıkecililer.  İcel,  İcel  Valiliği  Yayınları. 

KUTLU, 

Muhtar.  (1987).  “Doğu  Anadolu  Gocer  Topluluklarında  Kara  Cadır”,  III.  Milletler  Arası  Turk 

Folklor 

Kongresi Bildirileri. V.Cilt. Ankara, Kultur ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi 

Yayınları,  BEŞİRLİ,  Hayati.  (2005).  “Sarıkecili  Yoruklerinde  Cadır”,  Son  Konar-Gocerlerin 

Sosyo- 

Kulturel  Yapısı,  ed.  M.C.  Ozonder,  E.Aksoy  ve  G.  Kokturk  ,  Ankara.  Hacettepe  Universitesi 

Yayınları, 

s.59-72,  incelenebilir.  Cadırdaki  oturma  duzeni  icinde  bozuyde  ercak  ve  epcicak  ayrımı 

Kırgıztoplumunda halen gecerli bir ayrımdır. Chou Hanedanlığı’nda kurban torenindeki duzende 

hiyerarşiktir. Beyler ve halk hukumdarın 

karşısında  kuzeye,  buyuk  askerler  hukumdarın  solunda  doğuya,  kucuk  askerler  hukumdarın 

sağında 

batıya  yonelmişti.  Cu  hukumdar  ayinleri  devlet  toreni  niteliği  almaktaydı.  Bakınız  Esin,  Emel 

(2001), 

Turk Kozmolojisine Giriş, İstanbul, Kabalcı Yayınları s. 95-96. 

4 Bu konuda Gokyay, Orhan Şaik(2006). Dede Korkut Hikayeleri, İstanbul, Kabalcı Yayınları, 

s98 incelenebilir. 

5 “Her kişi adet uzerine hediyesini verdi. Mertebelerine gore oturdular. Mısır Sultanı’nın elcileri 

de geldi 

o  da  hediyesini  sundu.  Ona  butun  elcilerin  ustunde  yer  gosterdiler.  Bunlar  tamam  olup 

oturduktan 

sonra izin verildi. Hepsi mertebelerine gore hediyelerini arz ettiler. Aşıkpaşaoğlu Tarihi,(1985) 

 

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

АЛАШТАНУ

2014  №3  (24)

72

A. 

Nihal Atsız. Ankara Kultur ve Turizm Bakanlığı Yayınları sayfa 61’e bakılabilir. 

6 Dede Korkut Hikayeleri, Dirse Han Oğlu Boğac Han Boyu Hikayesi 

7 Turklerde siyasal alanda kabilelerin ve mensuplarının diğer kabile fertleri ile olan etkileşim 

surecinde  konumlarını  belirleyen  kurallar  orun  ve  uluş  meselesi  şeklinde  tartışılmaktadır.  Bu 

konuda 

Abdulkadir İnan (1998), Orun ve Uluş Meselesi, Makaleler ve İncelemeler, Ankara, Turk Tarih 

Kurumu  1.Cilt,  s.  247–254,  Oğel,  Bahaeddin,  (2003),  Turk  Mitolojisi,  Ankara,  Turk  Tarih 

Kurumu, 

Cilt 1, s. 217 ayrıntılı bilgi edinilebilir. 

8  Bk.  Hassan,  Umit  (2009),  Eski  Turk  Toplumu  Uzerine  İncelemeler,  Ankara.  Doğu  Batı 

Yayınları. s.147 

9  Bu  konuda  Taneri,  Aydın  (1993),  Turk  Devlet  Geleneği,  İstanbul,  Milli  Eğitim  Bakanlığı 

Yayınları 

s.253 incelenebilir. 

Kaynakca 

ABRAMZON, S.M. (1997), “Kırgızlarda Yemek Kulturu”, cev. Husamettin Yıldırım, Turk 

Mutfak Kulturu Uzerine Araştırmalar, Yayına Hazırlayan: Kamil Toygar, Ankara, Turk 

Halk Kulturunu Araştırma Vakfı Yayınları, s 19-23 

AHMETBEYOĞLU, Ali (1995), Grek Seyyah Priskos’a Gore Avrupa Hunları. İstanbul Turk 

Dunyası Araştırmaları Vakfı Yayınları 

BABURNAME, (2006), Gazi Zahireddin Muhammed Babur, Doğu Turkcesine Ceviren: 

Reşit Rahmeti Arat. İstanbul, Kabalcı Yayınları, 

BARTHOLD, V. V. (2004), Orta Asya Turk Tarihi-dersleri-. Ankara, Cağlar Yayınları 

BALANDİER, Georges. (2010), Siyasal Antropoloji. Cev. Devrim Cetinkasap, İstanbul. İş 

Bankası Kultur Yayınları 

BEARDSWORTH, Alan ve T. Keil, (2002), Sociology of Menu London, Routledge 

BEŞİRLİ, Hayati (2010), “Yemek, Kultur, Kimlik”, Milli Folklor, Geleneksel yayıncılık, S.87, 

s.159-169 

COHEN, Anthony(1999), Topluluğun Simgesel Kuruluşu. Cev: Mehmet Kucuk, Ankara 

Dost Kitabevi 

EDLES,  L.  Desfor  (2005),  Uygulamalı  Kulturel  Sosyoloji,  Cev:  Cumhur  Atay,  İstanbul,  Babil 

YayınlarıFIEDLHOUSE,  Paul  (1996),  Food  and  Nutrition,  Customs  And  Culture,  London, 

Chapman@ 

Hall 

GOKYAY, Orhan Şaik (2006), Dede Korkut Hikayeleri, İstanbul, Kabalcı Yayınları 

HASSAN, Umit (2009), Eski Turk Toplumu Uzerine İncelemeler Ankara. Doğu Batı 

Yayınları 

MANHHOL-UN Niuca Tabca(1995), Moğolların Gizli Tarihi, Cev. Ahmet Temir, Ankara, 

Turk Tarih Kurumu 

İNAN,Abdulkadir(2000),Tarihte ve Bugun Şamanizm, Ankara, Turk Tarih Kurumu 

İSAKOV Baktıbek(2009), XVII. Ve XIX yuzyıllarda Kırgızların Sosyal Ve Ekonomik Tarihi 

Sayak Uruusu(Boyu), Bişkek. Kırgızistan-Turkiye Manas Universitesi Yayınları 

KAFESOĞLU, İbrahim (1992), Turk Milli Kulturu, İstanbul, Boğazici Yayınları 

LIPSON, Leslie(2005), Siyasetin Temel Sorunları, İstanbul,Turkiye İş Bankası Kultur 

Yayınları 

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2014  №3  (24)

73

MONTANARI, Massimo (1995), Avrupa’ da Yemeğin Tarihi, Cev: Mesut Onen-Biranda 

Hinginar-İstanbul Afa Yayıncılık 

NEMETH, Gyula (1962), Atilla ve Hunları. Cev: Şerif Baştav. Ankara. Ankara Universtesi 

Dil Ve Tarih Coğrafya Fakultesi Yayınları sayı:106 

ONAL, Mehmet Naci (2009), “Kutsalın Turk Kulturundeki İzleri: Tanrısal Simgecilik”, 

Milli Folklor, S. 84, s. 57- 72 

OĞEL, Bahaeddin (1982), Turk Mutfağının Gelişmesi ve Turk Tarihi Gelenekleri, Turk 

Mutfağı Sempozyumu Bildirileri, Kultur Turizm Bakanlığı, Milli Folklor Araştırma Dairesi 

Yayınları, Ankara s.15–18 

RASONYI, Laszlo (1993), Tarihte Turkluk, Ankara, Turk Kulturunu Araştırma Enstitusu 

Yayınları, 

STANDAGE, Tom (2005), Altı Bardakta Dunya Tarihi, Cev. Ahmet Fethi, Merkez Kitapları, 

İstanbul 

SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet (2009), “Eski Turklerde Devlet Meclisi “Toy” Uzerine 

Duşunceler” Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakultesi Tarih Bolumu Tarih 

Araştırmaları Dergisi Cilt: 28 Sayı: 45, s. 1-11 

ULKEN, Hilmi Ziya(2004), Turk Tefekkuru Tarihi, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları 

UNSAL, Artun(2008), “Siyasi Guc, Statu, Meşruiyet, İtaat Ve Otorite Mucadelesinin 

Gostergesi Olarak Yemeğin Sembolizmi”, Turk Mutfağı, Ed. Ozge Samancı. Ahmet Bilal 

Arslan Ankara. Kultur ve Turizm Bakanlığı s. 179-195 

 

Resume

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2014  №3  (24)

Food has an important role in the construction of individual status besides its crucial function of

fulfilling the physiological needs of human beings.

74

Ғ.ӘНЕС,  филология ғылымдарының докторы, профессор

Тірек сөздер: мәтін, дискурс, тілдік ерекшелік, тілдесім.

Мақалада автор мәтін мен дискурстың  мағыналық және тілдік ерекшелігін, сондай-ақ

қоланыс аясындағы айырмашылықтарын сараптайды.

Мәтін ұғымын тілші қауымы көп жағдайда

коммуникативтік  акт  аясында,  яғни  сөйлеуге

(«речь») тән элемент ретінде де қарастырады.

Ауызекі шығармашылық («речетворчество») –

тоқтаусыз, үздіксіз қозғалыстағы және құбылып

отыратын  құбылыс.  Оның  бір  ғана  сәттік

«тұрақты»  қалпын    қағазға  не  магнитофон

таспасына түсіріп алуға болады. Бұл үзік те,

әрине, мәтін деп танылады. Бірақ, бұл үзік мәтін

деп  танылғанмен,  мұра  ретіндегі  мәні

(қолжазбасы  немесе  үнтаспаға  басылғаны)

тарихи нұсқамен бір дәрежеде танылмайды. Кез

келген мәтіннің лингвистикалық нысан бола

алатынын жоққа шығаруға болмаса да, «мәтін-

мұра» принципіне келгенде, екеуінің екі бөлек

дүние екенін айту жөн.  Әрине, бұларды бір-

біріне  қарама-қарсы  қою  мақсатында  емес,

мәтін-мұраны  зерттеудің  тарих  төріне

тереңдейтін  қиындығын,  жан-жақтылығын,

тарихпен  байланыстылығын,  т.б.  атауға

болады. Ал көркем немесе ғылыми, я болмаса

публицистикалық мәтінді зерттеу, талдау қазақ

топырағында  тым  тереңдемей,  ұзаса  ХІХ

ғасырдың  ІІ  жартысы,  ұлттық  жазба  әдеби

тілдің дүниеге келуімен ұштастыруға болады.

Бұл  арада  қазақтың  ауышза  әдеби  тілі  мен

оларды  танытушы  мұралардың  тілінің

оқшауланып  бөлек  тұратынын,  олар  ауызш-

жазбаша 

мәтін 

қисынынмен

қарастырылатынын тағы да ескертеміз.  Осы

орайда  И.Р.Гальпериннің  мына  анықтамасы

мәтіннің кез келген түріне де, «мәтін-мұраға» да

қайшы келмейді деп санауға болатын анықтама

екенін  айтпаса  болмайды:  «Текст  –  это

произведение  речетворческого  процесса,

обладающее 

завершенностью

объективированное  в  виде  письменного

документа,  литературно  обработанное  в

соответствии  с  типом  этого  документа,

произведение,  состоящее  из  названия

(заголовка)  и  ряда  особых  единиц

(сверхфразовых  единиц),  объединенных

разными  типами лексической, грамматической,

логической,  стилистической  связи,  имеющее

определенную  целенаправленность  и

прагматическую установку» [1, С. 18].

Мәтін  лингвистикасының  негізін

қалаушылардың бірі, голландық линвист ғалым

Т.Ван  Дейк    дискурс  терминін  мәтіннің

статикалық  күйінен  динамикалық  күйін

зерттеуге көшкенде, қолданды [2, С.153-212.].

1950  жылдар  Эмил  Бенвенист  айтылым

теориясын  қалыптастыра  отырып,  француз

лингвистикасында  дәстүрлі түрде қолданылып

жүрген  дискурс  терминін  жаңа  мағынада  –

сөйлеушіге  тән  айтылымның  сипаттамасы

ретінде қолданды. 1960 жылдары Мишель Фуко

Эмиль  Бенвенист  дискурстық  талдаулардың

мақсат-міндеттерін  айырып  берді.  Бұл    пікір

бойынша дискурс белгілі бір саяси-әлеуметтік

МӘТІН ЖӘНЕ ДИСКУРС: ҚОЛДАНЫСЫ, МАҒЫНАЛЫҚ ЖӘНЕ ТІЛДІК

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2014  №3  (24)

ӘОЖ 811.512.122

75

топқа немесе дәуірге тән айтылым типі, соған

орай  оны  коммунистік  дискурс  деп  атады  [3,

С.47-56]. Мәтін мен дискурс синоним ретінде

қолданылса да, олар әр түрлі құбылыстар болып

табылады.

Дискурс  –  қолданыстағы  тілдесім.  Бұл

прагматикалық, 

әлеуметтік, 

мәдени,

психологиялық және т.б. экстралингвистикалық

факторлармен  бірге,  оқиғалар  аспектісінде

алынып, 

осы 

факторлармен

байланыстырылатын мәтін; әлеуметтік мақсатқа

бағытталған,  әрекет,  жұмсалым,  қолданыс

ретінде қарастырылатын тілдесім. Дискурстың

мәтінге  қарағанда  ұғымы  кең,  бірақ  мәтінді

ғалымдар  күрделі  категория  деп  түсіндіреді,

себебі 

мәтін 

ішінде 

коммуникация

элементтерімен бірге оның мәнін ашуға арналған

белгілер  бар.  Бірақ  дискурста  хабар  алмасу

жүреді. Мәтінде автор мәтінді қалың көпшілікке

арнап,  соларға  бағыттайды,  бірақ  өзі  тікелей

қарым-қатынасқа  түспейді.  Кейбір  ғалымдар

көркем  мәтінді  дискурстың  нәтижесіне

жатқызып жүр. Ал дискурстың бүгінгі ұғымы

мәдени-әлеуметтік, тарихи факторлардың бірге

қарастырылуымен ұштастырылады. Сондықтан

ғалымдар  ғылыми,  мемуарлық,  феминистік,

саяси,  әлеуметтік,  идеологиялық,  діни,  кәсіби

(медицинаға,  педагогикаға,  т.б.)  дискурстар

туралы айтып, француз мектебінің дискурстық

көзқарасына біршама жақындады. Яғни дискурс

әлеуметтік  және  мәдени  институттар

қалыптастыратын,  ағымдық  сөйлеу  ретінде

қарастырылады. Дискурстың негізгі белгілерінің

бірі  «процессеуалдығы»  немесе  үдерістілігі.

«Дискурстың өзі ағымда жүріп жатқан, шынайы,

физикалық уақыттан тыс болуы мүмкін еместігі»,

дискурс қызметінің уақытпен байланысты болып

келетіні анық. Бірақ қазіргі кезде дискурс туралы

түсінік тағы да кеңейді. Дискурсты «құрамында

мәтіннен  басқа  оны  түсінуге  қажетті

экстралингвистикалық факторлары бар күрделі

коммуникативтік құбылыс» ретінде қарастыру

керек деген көзқарас бар [4, С.8].  Дискурс үш

деңгейлі  құрылымға  жатқызылады:  1)

суперқұрылым;  2)  байланыс  құрылымы;  3)

синтаксистік құрылым. Оның өзінде де мәтін сөз

актісінің  жазудағы  көрінісі,  ал  дискурс

қолданыстағы мәтін деп ұғынылады.

А.Әділова дискурс пен мәтіннің мынадай

ортақ  белгілері  мен  айырмашылықтарын

келтіреді:1.дискурс автор интенциясына, стиль

ерекшеліктеріне  байланысты  сұрыпталып,

іріктеліп  алынатын  тілдік  құралдардың

жиынтығы;  2.дискурс  мәтінге  қарағанда  кең

ұғымды қамтиды, ол сөйлеу үдерісі; 3.дискурс

нақтылы уақытпен ажырамас бірлікте, ал мәтін

тек  мәдени  кеңістікте  өмір  сүреді,  яғни  ол

уақытқа тәуелді емес, кез келген кезеңде екінші

бір  дискурста  өзектенуі  мүмкін;  4.дискурсты

қайта туындатуға болмайды, ал көркем мәтін

қайта  туындатуға  қабілетті    және  бейім;  5.

дискурс  ақпаратты  беру  тәсілі  болса,  мәтін

ақпаратты  сақтаушы,  жинақтаушы,  жаңа  мән

тудырушы көпқырлы, көпқабатты құрылым [5,

49 б.].

Зерттеушілер дискурстың белгілері ретінде

динамикалық,  функционалдық,  өзектілік,

үрдістілік, когнитивтілік әрекет, дыбыстық не

графикалық репрезентациядағы тілдік шикізат

болатындығы, белгілі бір уақыт аясында, белгілі

бір  ортада  өтетіндіктен  шартты  түрде

тұйықталатындығы, біреуге бағытталатындығы,

сөйлеушілердің  ой  және  ойлау  деңгейінде

әрекеттесетіндігі, арнайы мақсатты түрде мәтінді

тұйықтауы, т.б. сипаттарды келтіреді. Дискурс

ұғымы уақытпен тығыз байланысты, күнделікті

өмірдегі  тіл,  сондықтан  ол  индивидуалды,

қозғалыстағы,  айтушы-қабылдаушы  деген  екі

тараптың    өзгеріссіз  болуы,  ауызша  сипатта

болуы,  т.б.  құбылыстармен  бірлікте  болып

келеді.

Ал 

мәтін 

статикалық 

күйде,

құрылымдылық,  кең  өлшемді,  терең  мәнді,

когнитивті  әркеттің  қорытындысы,  синтезі,

жеткізуші және сақтаушы құрылым. Мәтіннің

нақты  шегін  көрсету  қиын,  тілдік  дерек

мәтінішілік  уақытпен  байланысты,  екінші

деңгейлі  күрделі  сөйлеу  жанры  түріне

жатқызылады.

Тілдегі ұғымдардың ішінде дискурсқа ең

жақыны  –  диалог.  Ғалым  Н.Уәли  көркем

шығарма  дискурсын  оқырманға  тигізетін

ықпалы  мен  оқырманның  зерделеу  әрекеті

тұғысынан  зерттеудің  маңызын,  мәнін  айта

келіп: «Көркем шығарма дискурсын оқырманға

тигізер  ықпалы,  оқырман  реакциясы,

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

жүктеу/скачать 2,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: