Ізденістер, №1 исследования, НƏтижелер 2015 результаты

216 

 

                                P

а

/ρg = P

1

/ρg + 



2

вх

/2g  + Z +h

ω

,                                           (5) 

 

мұндағы: Z – судың  еркін  беткейі  деңгейінен  жұмыс  дөңгелек  өсінің  геодезиялық  

биіктігі; 

         P

1

 – Сорғыштың жұмыс дөңгелегі алдындағы қысым; 

        



вх

 – Жұмыс дөңгелегі кірісіндегі ағын жылдамдығы. 

Сорғыштың статистикалық сору биіктігі H

s

 = Z +h

ω

, анықталады: 

                                       H

s

 = (P

а

 

– P

1

)/

ρg – 



2

вх

/2g.                                                (6) 

 

Зерттеу нəтижелері 

Гидроциклонды-сорғыш қондырғысының кавитациясыз жұмысы үшін сорғыш өсінің 

геодезиялық  биіктігінің  орналасуын  нақты  анықтау  қажает,  яғни  сору  сызығындағы  арын 

шығының дұрыс қондыру керек (гидроциклонды камерадағы шығынды ескере отырып). 

Кавитациондық қор –қаныққан бу қысымы туғызатын тікелей жұмыс дөңгелегі арыны 

алдындағы сору келте құбыры сұйықтық арынының көтерілуі, 

                     ∆h = P

1

/ρg + 



2

вх

/2g  – Р

н.п.

/ρg,                                             (7) 

 

яғни кавитационды қор көп болған сайын сору статистикалық биіктік азаяды H

s

. 

Рұқсат етілген статистикалық сору биіктігі келесі формула арқылы анықталады 

H

s доп.

 =

 (P

а

 

– P

1

)/

ρg – ∆h

доп.

 = 

10 – ∆h

доп.

 = 10 – (1,2…1,3) ∆h

кр

,  

 

мұндағы:     ∆h

кр

 

– Руднев С. С. формуласы арқылы анықталады 

 

                                 ∆h

кр

 =

 10(

C

Q

n

)

4/3

;                                                   

(8) 

  

C – бірінші  ауыспалы  режим  үшін  жүрдектіктің  кавитационды  коэффициенті, C = 

600…700;  қалыпты  сорғыш  үшін, C = 800…1000; көтеріңкі  кавитационды  қасиеті  бар 

сорғыштарға арналған, C = 1300…3000. Көрсеткіш Q [м

3

/с], n [ай/мин],  ∆h

кр

 [м]. 

Сорғыштың рұқсат етілген сору биіктігі келесі формула арқылы анықталады 

 

                           H

s доп.

 =

10 – (1,2…1,3)10(

C

Q

n

)

4/3

.                                           

(9) 

Сыртқа айдағыш сорғыштың жұмыс дөңгелегінің кавитационды сапасын жақсартуды 

алдын ала қосылған өсті жұмыс дөңгелегін (шнек) сору келте құбырына орналастыру арқылы 

қол  жеткізуге  болады.  Зерттеулердің  нəтижесі [2, 4, 5] сыртқа  айдағыш  сорғыштардың 

осындай  конструкциясы  жүрдектік  коэффициентін 3000...4000 жоғарылатуға  мүмкіндік 

беретінін көрсетеді. Кірісте кавитационды қордың минималды көрсеткіші ∆h

min 

қарапайым 

сорғыштарға қарағанда (3...5) есе аз. 

Нəтижелерді сараптау 

Осыған ұқсас зерттеулер алыс шет елдерде де жасалды.Алдын ала қосылған төлкесіз 

дөңгелек  конструкциясы  бар.  Жұмыс  дөңгелегінің  сыртқы  дискі  цилиндрлық  бөлігіне 

созылған сорғыштың  сору келте құбырының құрсауы ішкі беткейіне шнектің бағыттағыш 

бұрамасы бекітілген. [5] 

Жұмыстардағы [1, 3] экспериментальды зерттеулер нəтижесі алдын ала қосылған өсті 

дөңгелекті сыртқа  айдағыш  сорғыштың  кавитациондық  сапасы  шнектен  шығатын  ағынды 

қысатын сатылы диафрагма қондыру арқылы жақсару мүмкіндігін растайтын дəлелдерге ие. 

217 

 

Вакуумды гидроциклонды сорғы қондырғысынығ (ВГЦСҚ) басты элементтерінің бірі 

вакуумды жəне арынды-вакуумды жағдайда жұмыс жасайтын гидроциклонды камера болып 

есептеледі. Камера сыртқа айдағыш сорғыштың сіңіргіш сызығында орналасатындықтан, ол 

жергілікті  кедергі  ретінде  рұқсат  етілген  вакуумметрикалық  биіктіктің  жоғарлауына  жəне 

сорғыштарда кавитацияның басталуын жеделдетуіне себептеседі. Гидроциклонды камерада 

пайда болатын сейітілген ауаның (газ, су буы) өсті бағанасы бір шетімен жұмыс дөңгелегінің 

төлкесімен, екінші шетімен – гидроэлекватордың қабылдауыш камерасымен шектеседі, бұл 

циклонды камерада ағынның қарқынды айналуынан пайда болатын кавитацияның айрықша 

түріне жатады. Нəтижесінде сұйықтықта бар газ бен еріген ауа шығатын гидроциклон өсінде 

абсолютті  қысым  түседі.  Бірақ  олар  жиналмайды,  əуе  бағанасының  екі  жағынан  шығады. 

Сейітілген  ауаның  бағанасы  пішіні – цилиндр  тəрізді.  Диаметрі (0,3…0,5)d

сл

  құрайды. 

Гидроэлеватор 

қабылдауыш 

камерасының 

терең 

вакуумында 

сейітілген 

ауа 

гидроциклонының  құмды  саңылау  жағына  шығарылады  жəне  оның  диаметрі  минимумға 

дейін азаяды (0,3d

сл

). Максималды сейітілген əуе бағанасы (0,5d

сл

) гидроэлеватор жағынан, 

сонымен бірге сыртқа айдағыш сорғыш жағынан да бірқалыпты вакуумға сəйкес.  

 

Қорытынды 

Бұл  типтік,  гидроциклонды  сорғыш  қондырғылар  үшін  кавитационды  қауіпті  əуенің 

сейітілген бағанасын түрлі тəсілдермен жеңілдетуге болады: 

а) гидроциклонда өсті қуыс құбыр қондыру (өсті қуыс кеңістікті жою); 

б)  оның  жұмысын  арынды-вакуумды  режимде  жасайтын  гидроциклон  кірісінде 

құйылмалы сорғыш арқылы қосымша қысым жасау; 

в)  вакуумгидроциклонның  өсті  облысына  тазартылған  сұйықтықтың  ағысын 

(минигидроциклон құйылысы) бағыттау; 

г)  ВГЦСҚ  кавитационды  құбылыстар  қалыптасуына  қарсы  арнайы  конструкциялар 

құрастыру. 

 

Əдебиеттер 

 

1

 

. Дульнев В.Б.  Абразивный износ радиально-осевых гидротурбин и методы борьбы с 

ним. М-Л., Госэнергоиздат, 1962, 192 б. 

2

 

.  Карелин  В.Я.    Кавитационные  явления  в  центробежных  и  осевых  насосах. – М., 

«Машиностроение», 1978, 336 б.  

3

 

. Карелин В.Я. Износы лопастных и гидравлических машин от кавитации и наносов. 

М., «Машиностроение», 1970, 183 б. 

4

 

.  Чебаевский  В.Ф.,  Петров  В.И.  Кавитационные  характеристики  высокооборотных 

шнеко-центробежных насосов. М.: «Машиностроение», 1973, 191 б. 

5

 

.  Лопастные  насосы:  Справочник.  Под  общей  редакцией  В.А.  Зимницкого  и  В.А. 

Умова. Л. «Машиностроение», 1986, 334 б. 

 

Қасымова Н.Н., Тапанова Е.М., Сейтасанов И.С. 

       

  ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ КАВИТАЦИИ В ГИДРОЦИКЛОННЫХ НАСОСНЫХ 

УСТАНОВКАХ И МЕРЫ БОРЬБЫ С НЕЙ 

 

В статье представлены процесcы кавитации в гидроциклонных насосных установках и 

главные причины их образования. А также способы борьбы с ними.   

Ключевые  слова:  кавитация,  гидроциклон,  вакуумногидроциклонная  насосная 

установка. 

 

 

218 

 

Kasymova N., Tapanova E., Seitasanov I. 

 

FEATURES OF DEVELOPMENT OF CAVITATION IN HYDROCYCLONE PUMP 

INSTALLATIONS AND MEASURES OF FIGHT AGAINST IT 

 

 Processes of cavitation in hydrocyclone pump installations and the main reasons of their 

education are presented in article. And also ways of fight against them. 

Key words: cavitation, hydrocyclone, vacuum hydrocyclone pump installation. 

 

 

ƏОЖ 332.3 

Кемалова М., Жоламанов Т.Д.

 

Қазақ ұлттық аграрлық университеті 

 

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖЕРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДА ГАЖ ТЕХНОЛОГИЯСЫН 

ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУ 

 

Аңдатпа

  

Ауыл шаруашылық жерлерін пайдалануда ГАЖ технологиясын пайдалануды жетілдіру 

сұрақтары қарастырылған. 

Кілт сөздер: 

ГАЖ технологиялары, ауыл шаруашылығы, жер ресурстары. 

Кіріспе  

Жер табиғи байлықтарымен, жылжымайтын мүлкімен бірге экономиканы ұстап тұрған 

байлықтардың  бірі  болып  табылады.  Əр  мемлекетте  жер  негізгі  маңызды  орын  алады,  ол 

өзінің пайда болуы мен қызмет көрсету мүмкіндігін анықтайтын фактор болып табылады. 

Мемлекетіміздің  əлеуметтік-экономикалық  саласында  ауыл  шаруашылығы  маңызды  орын 

алғандықтан, Қазақстан Республикасының Президентінің ауылдық аумақтарды дамыту мен 

агроазық-түлік бағдарламасы – ауыл шаруашылығы өндірісінің экономиканың тұрақты өсу 

факторына  айналдыру  үшін  назар  аударып  отыр. 2014 жылғы  «Халықтың  əл  ауқатын 

жақсарту    үшін  Елбасының 27 тапсырмасы»  бағдарламасындағы 24 тапсырмасында 2014 

жылдың 15 наурызына  дейін  əртүрлі  категориядағы  жер  пайдаланушылардың 

ауылшаруашылық жерлерін ұзақ мерзімге жалға беру тұрақтылығы мəселесі қарастырылған. 

Соған  байланысты  ауылшаруашылығы  саласына  мемлекет  тарапынан  жан-жақты  қолдау 

көрсетіліп, жыл сайын қаржыландыру көзі өсіп отыр [1]. 

Экономикасы дамыған елдерде жер кадастры, жерге орналастыру жұмыстары қалпына 

келу мерзімдері 200-400 жылды алып жатыр.  

Қазіргі  кезде  ол  мемлекеттер  толығымен  жерді  есепке  алу,  ол  жердің  салық  салу 

мəселесі  толығымен  қамтамасыз  етілген.  Біздің  мемлекетімізде  жер  мəселесін  бір  жүйеге 

қою  үшін  деңгейі  жəне  көлемі  жағынан  өте  үлкен  ақпаратты  өңдеу  заманауи  аппарат-

жүйелерінсіз  мүмкін  емес.  Сондықтан  кадастрлық  ақпараттарды  автоматтандырылған 

жүйеге заманауи компьютерлік технологиямен телекоммуникациялық комплекстер арқылы 

толық ақпарат алуға болады. 

Бүгінгі таңда жерді толығымен есепке алуда жəне жер туралы ақпараттарды өңдеуде 

географиялық  ақпараттық  жүйе  (ГАЖ) (географический  информационный  система  ГИС) 

технологиясы толығымен қолданыс тауып отыр. 

Геоинформатика  дегеніміз  ол  ГАЖ-технология  координаталық  ақпараттарды  жинау, 

сақтау, өңдеу, көрсету жəне оны көлемді координаталық ақпарат ретінде тарату, олар жерді 

есепке алу, шоғырландыру жəне басқару жұмыстары болып табылады. 

Бүгінгі  таңда  ақпараттық  технология  кез  келген  ғылымның  ажырамас  бөлігі  болып 

келеді, оны түрлендіре отырып шексіз жетілдіруге ұмтылуда. Осы орайда геотехнологиялық 

əдістерді жетілдірудің маңызы зор. 

219 

 

Геотехникалық  əдістер  геоақпараттық  технологиялар  жəне  құралдардың  жиынтығы 

болып табылады. 

Геотехникалық  əдістерді  пайдалану  арқылы  жер  ресурстарының  мүмкіндігі  туралы 

ақпараттар жер ресурсын тиімді жоспарлауда жəне басқаруды ұйымдастыруымызға болады. 

Елімізде  жер  ресурстарын  ұтымды  жəне  тиімді  пайдалану  экономиканың  нығаюы,  оған 

ықпал  етуші  формалардың  пайда  болуы  мемлекет  алдында  қойып  отырған  өзекті 

мəселелердің бірі болып отыр.  

Геотехнологиялық əдістерді пайдалануда жерді есепке алу, талдау, модельдеу, басқару, 

болжам жасау, жоспарлау, мониторинг, картаға түсіру, тұтынушыларға қызмет көрсету қатар 

жүргізіледі [2]. 

Жер  ресурстарын  ұтымды  пайдалануда  геотехнологиялық  əдістерді  қолданудың 

мақсаты, инновациялық технологияларды қолдану арқылы іске асыру.  

Атап  айтқанда,  жер  телімдерін  ғарыштағы  спутниктер  берген  ақпараттар  арқылы 

межелеу, спутниктерден жердің сапасы туралы алынатын мəлімет-ақпараттарды пайдалану 

географиялық  ақпарат  жүйесінің  (ГАЖ)  технологиясын  пайдалануды  кеңейту,  интернетті 

сызу  технологиясын  пайдалану  секілді  көптеген  технологиялық  іс-шаралар  орындалуын 

қамтамасыз ету.  

Міне,  осы  жұмыстар  орындау  арқылы  ғылыми  өндірістік  орталыққа  қарасты 

кəсіпорындарды  инновациялық  технологияны  игеру,  қолданылып  келген  құрал-

жабдықтарды жаңарту, жұмыстың жалпы тəсілдерін технологияландыру.  

ГАЖ функциясы өз кезегінде төменгі төрт сұрақтарды шешеді: 

1) жинау; 

2) өңдеу; 

3) моделдеу жəне зерттеу оларды шешім қабылдау кезінде қолдану. 

4) Географиялық ақпараттық жүйе төменгі компонентті құрайды: 

5) басқару; 

6) өңдеу; 

7) зерттеу; 

8) қолдану. 

ГАЖ  жүктемесіне  келетін  болсақ,  онда  тағы  да  бірнеше  бағыттар  бар.  Мысалы, 

олардың мəселелік бағдары бойынша жіктемесі: 

1.

 

Инженерлік. 

2.

 

Кадастрлық  мəліметтерді  өңдеуге  арналған  мүліктік  (жылжымайтын  мүлікті 

есептеуге арналған ГАЖ). 

3.

 

Тақырыптық  жəне  статистикалық  картографиялау  үшін  ГАЖ,  мақсаты  табиғи 

ресурстарды басқару, санақ бойынша карта құрастыру жəне қоршаған ортаны жоспарлау. 

4.

 

Библиографиялық,  көптеген  географиялық  құжаттар  бойынша  каталогтанған 

ақпараттар бар. 

5.

 

Функционалдық жəне əкімшіліктік шекаралар жайлы мəліметтер бар географиялық 

файлдар. 

6.

 

Суреттерді өңдеу жүйелері жəне т.б. 

Алайда шешілетін мəселелер нұсқаларының көп болуы жəне жылдам өзгергіш болып 

келуі  ГАЖ  құрылымы  мен  архитектурасын  ескеретін  басқа  жіктеме  енгізуді  талап  етеді. 

Келесідей белгілер бойынша ГАЖ-дың үш компонентті жіктемесі ұсынылып отыр: 

1)

 

мəселелік-процессорлық үлгі сипаты бойынша; 

2)

 

мəліметтер базасы үлгісі құрылымы бойынша; 

3)

 

интерфейс үлгісі ерекшелігі бойынша. 

Жіктеменің  жоғары  деңгейінде  барлық  ақпараттық  жүйелер  кеңістіктік  жəне 

кеңістіктік  емес  болып  бөлінген.  ГАЖ  кеңістіктікке  жатады,  ол  тақырыптық  (мысалы, 

əлеуметтік-экономикалық) жəне жер (кадастрлық, ормандық, инвентарлық жəне т.б.) болып 

бөлінеді.  Территориялық  қамтуына  (жалпы  ұлттық  жəне  аймақтық  ГАЖ);  мақсатына 

(көпмақсаттық,  арнайы,  оның  ішінде  ақпараттық-анықтамалық,  инвентарлық,  жоспарлау, 

220 

 

басқаруға қажетті); тақырыптық бағдарына (жалпы географиялық, салалық, оның ішінде су 

ресурстары,  жерді  пайдалану,  орманды  пайдалану,  туризм,  рекреация  жəне  т.б.)  қарай  да 

бөлінеді. 

Географиялық  карталарды  мəліметтер  базасы  тақырыптық  құрылымының 

қалыптасуы үшін бастапқы мəлімет көзі ретінде пайдалану бірнеше себептерге байланысты 

ыңғайлы  жəне  тиімді  болып  келеді.  Картадан  алынған  деректер  келесідей 

артықшылықтардан тұрады: 



 

нақты территориялық жалғасымы бар; 



 

оларда бейнеленген территория шектерінде бос орындар, «ақ таңдақтар» болмайды; 



 

олар өзінің кез келген формасында ақпараттық машиналық тасымалдаушыларда жазуға 

болады. 

Картографиялық  мəлімет  көздері  жалпы  географиялық  жəне  топографиялық 

карталардан басқа алуан түрлілікпен ерекшеленеді, онда тіпті жүздеген типті тақырыптық 

карталар  бар.  Деректер  проекциялары,  масштабы,  басқы  дəрежесі,  қазіргі  заманға 

жұғымдылығы,  нақтылығы  жəне  басқа  да  параметрлері  бойынша  біркелкі,  жүйелі,  өзара 

келісілген формада берілетін карталар сериясы мен атластарды ерекше атап өту керек. ГАЖ 

үшін негізгі мəліметтер көзінің бірі ара қашықтан зерделеу материалдары болып табылады. 

Олар  ғарыштық  (басқарылатын  орбиталық  станциялар, «ШАТТЛ»  сияқты  бірнеше  рет 

пайдаланатын кемелер, автономдық жерсеріктік түсіру жүйелері жəне т.б.) жəне авиациялық 

негіздеу  (ұшақтар,  тікұшақтар  мен  микроавиациялық  радиобасқару  аппараттарымен) 

тасымалдаушыларынан алынатын барлық типті мəліметтерді біріктіреді жəне ара қашықтан 

алынған мəліметтердің (remotely sensed data) біршама бөлігін түсірілімнің жанасқан (бəрінен 

бұрын жердегі) түрі сияқты құрастырады, түсірілімнің жанасқан түрі түсірілім нысанымен 

жанасу  жолымен  өлшегіш  жүйелермен  дерек  алу  болып  табылады.  Жанасу  емес  (ара 

қашықтан)  əдісіне  əуеғарыштықтан  басқа  теңіздік  жəне  жердегі  түрлі  өлшегіш  жүйелер 

жатады, мысалы, фототеодолиттік түсірілім, сейсмо- электро-, магниттік барлау жəне басқа 

да жер қойнауын геофизикалық зондылау, теңіз түбі бедеріне бүйірлік шолу гидролокаторы 

көмегімен  геоакустикалық  түсірім  жүргізу,  өзіндік  немесе  толқын  сигналын  тіркеуге 

негізделген  басқа  əдістер  жатады.  Əуефотосурет  материалдары  əдетте  топографиялық 

картографиялауда,  сондай-ақ  геологияда,  орман  шаруашылығында,  жерді  инвентарлау 

кезінде кеңінен қолданылады. Ғарыштық суреттер 60-жылдардан бастап қолға тие бастады 

жəне  бүгінгі  күнде  олардың  қоры  ондаған  миллионға  жетеді.  Соңғы  жылдары  ГАЖ 

ортасында ғаламдық навигация жүйесі GPS-тен нысандар координаты жайлы мəліметтерді 

портативтік  қабылдау  кеңінен  қолданыс  табуда,  ол  нысанның  пландық  жəне  биіктіктік 

координаттарын бірнеше метрден бірнеше миллиметрге дейінгі дəлдікпен алуға мүмкіндік 

береді,  оларды  портативтік  ЭЕМ  жəне  арнайы  бағдарлама  көмегімен, GPS көмегімен 

алынған мəліметтерді өңдеп, оларды далалық зерттеулерде қолдануға жол ашады. Сандық 

формадағы  статистикалық  материалдарға  жүгіне  отырып,  олардың  ГАЖ-да  тікелей 

пайдалануға ыңғайлы екенін айтуға болады, олардың арасында ерекше орынды мемлекеттік 

статистика алады. Оның негізгі мақсаты – халық шаруашылығындағы, халық құрамындағы, 

оның  өмір  сүру  деңгейі,  мəдениетінің  дамуы,  жылжымайтын  мүліктерін  есепке  алуда, 

материалдық  резервтерінің  болуы  жайлы  жəне  оларды  пайдаланудағы,  шаруашылықтың 

түрлі  салалары  дамуының  қатынастарындағы  жəне  т.б.  өзгерістер  жайлы  түсінік  беру. 

Мемлекеттік  статистика  алу  үшін  еліміз  территориясында  оның  жинаудың  бірыңғай 

əдістемесі  қолданылады. ABRIS-Cadastr деп  аталатын  арнайы  геоақпараттық  жүйе. 

Геоақпараттық  жүйелер  бүгінгі  күні  географиялық  нысандарды  жинау  мен  жоспарлауда 

маңызды  құрал  болып  табылады.  Бүгінде  əлемде  қолданылатын  ГАЖ-ды  үш  негізгі 

категорияға бөлуге болады: 

1.

 

UNIX-жүйелер  мен RISK- процессорлардағы  жұмыс  станциялары  негізіндегі 

қуатты толық функционалдық ГАЖ. 

2.

 

PC-платформасындағы MAPINFO классты орташа қуатты ГАЖ. 

221 

 

3.

 

ГАЖ  қағидасы  бойынша  құрастырылатын  жəне  ЭЕМ  ресурстарына  деген 

сұранысы аз бағдарламалар. 

Соңғысы  əдетте  тар  шеңберде  мамандандырылған,  нақты  жұмыс  нарығына 

бағытталған. Мұндай жүйеге ABRIS-Cadastr жатады. Бұл жүйе жерді инвентарлау кезінде 

мəліметтер  базасын  өңдеуге  негізделген.  Оның  арқасында  ақпаратты  енгізе  отырып 

бекітілген  формадағы  анықтамалық  ақпараттарды  оперативті  түрде  алуға  болады. ABRIS-

Cadastr  ГАЖ-ы 1993 жылдан  бері  Мəскеу  Геодезия  жəне  Картография  Университетінде 

жасалып келе жатқан ABRIS-ке жатады. Аталған жүйе жер кадастры мақсатына қызмет етеді. 

Ол  дигитайзер  немесе GPS-қабылдағыш  көмегімен  алынған  файлдардан  алынған 

картографиялық  ақпаратты  енгізуге  мүмкіндік  береді.  Ақпараттық  негізінде  жерді 

оперативті  түрде  есепке  алуға  жəне  мəліметтерге,  алынған  нəтижелерге  салыстыру 

жүргізуге,  қағазға  шығарылған  құжаттар  алуға  болады.  Графикалық  жəне  атрибуттық 

ақпараттарды  редакциялау  жəне  өзгерту  мүмкіндіктері  бар.  Бұл  əрқашан  жер  кадастры 

жұмысын тез əрі ыңғайлы жүргізуге, жер кадастры жайлы мəліметтерді электрондық түрде 

сақтауға мүмкіндік береді. 

Сондықтанда 

нарық 

заманында 

жер 

ресурстарын 

тиімді 

пайдалануда 

геотехнологиялық əдістерді қолданудың маңызы зор болары сөзсіз. 

Осы  ГАЖ  технологиясы  арқылы  Мемлекеттік  жер  кадастр  жүйесі,  жер  туралы 

мəліметтерді,  оны  жер  телімдері  иелеріне  жерді  жалға  алушыларға  бөліп  беру,  сондай-ақ 

жердің сапасы туралы жəне шаруашылық құндылығы туралы мəліметтерді алуға болады. 

 

 

 

жүктеу/скачать 8,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: