Егер қазақ тіл білімінің атасы – А.Байтұрсынұлының сөзімен айтсақ: «Қазақ тілінде Қ, Ғ дыбыстары еш уақытта жіңішкірмейді, яғни жіңішке айтылмайды; К, Г дыбыстары еш уақытта жуандамайды, яғни жуан айтылмайды». Оның үстіне бұлар өзге дауыссыз дыбыстар сияқты дауыстылардың ыңғайына қарай жуандаудың немесе жіңішкерудің орнына, олар, керісінше, маңайындағы дауыстыларды өздеріне икемдеп, өзгертіп алады. Мысалы: Күләш (<гүлаш), Гүләйім (<гүл айым) т.б. Үнділер – жетеу. Оның үшеуі (м, н, ң) – мұрын жолды, төртеуі (л, р, й, у) – ауыз жолды. Үнділер – жетеу. Оның үшеуі (м, н, ң) – мұрын жолды, төртеуі (л, р, й, у) – ауыз жолды. Ал ұяңдар мен қатаңдар өзара шендестіріле, теңестіріле отырып, 6 жұп құрайды: Ал ұяңдар мен қатаңдар өзара шендестіріле, теңестіріле отырып, 6 жұп құрайды: б г ғ д ; ж з (ұяңдар) п к қ т ш с (қатаңдар) Алты жұптың алдыңғы төртеуі (нүктелі үтірге дейінгілері) айтылуына қарай – шұғылдар, яғни олар шұғыл, келте айтылады. Соңғы екі жұп (ж/ш, з/с) – ызыңдар. Бұлар жасалғанда созылып, ызылдап, ысылдап айтылады. Егер барлық дауыссыздарды (үнділерді, ұяңдарды, қатаңдарды) қосып жіберіп, жасалу орнына қарай қайта топтастырсақ, оларды ерін, тіл, көмек фонемалары деп, үш топқа бөлуге болады: Егер барлық дауыссыздарды (үнділерді, ұяңдарды, қатаңдарды) қосып жіберіп, жасалу орнына қарай қайта топтастырсақ, оларды ерін, тіл, көмек фонемалары деп, үш топқа бөлуге болады: а) Ерін фонемалары: б/п; м, у ә) Тіл фонемалары: г/к, ғ/қ, д/т, ж/ш, з/с; н, ң, л, р, й б) Көмей фонемасы: һ Осының екінші тобындағы тіл фонемалары іштей тағы да үшке бөлінеді: Осының екінші тобындағы тіл фонемалары іштей тағы да үшке бөлінеді: а) Тіл алды: д/т, ж/ш, з/с; н, л, р ә) Тіл ортасы: г, к, й б) Тіл арты: ғ, қ, ң
Достарыңызбен бөлісу: |
