Ықпалды өзгерістер Ықпалсыз өзгерістер Дыбыстық өзгерістер
Ықпалды (комбинаторлы) өзгерістер деп – көрші дыбыстардың ықпалынан сөз құрамында болатын алуан түрлі дыбыстық өзгерістерді айтамыз. Мұны орыс тіл білімінде «комбинаторлық немесе позициялық өзгерістер» деп атайды.
Ықпалды (комбинаторлы) өзгерістер деп – көрші дыбыстардың ықпалынан сөз құрамында болатын алуан түрлі дыбыстық өзгерістерді айтамыз. Мұны орыс тіл білімінде «комбинаторлық немесе позициялық өзгерістер» деп атайды.
Қазақ тілінің сөздік құрамында болатын дыбыстық өзгерістердің өз заңдылықтары бар. Ол заңдылықтар үш түрлі. Тіліміздегі қалыптасып кеткен заңдылықтарына сәйкес келмей тұрған сөзге:
Қазақ тілінің сөздік құрамында болатын дыбыстық өзгерістердің өз заңдылықтары бар. Ол заңдылықтар үш түрлі. Тіліміздегі қалыптасып кеткен заңдылықтарына сәйкес келмей тұрған сөзге:
1) не бір дыбыс қосылады (қыстырылады);
2) не оның бір дыбысы түсіп қалады;
3) болмаса қатар тұрған екі дыбыстың орны ауыстырылады.
Мәселе қыстырылатын немесе түсіп қалатын дыбыстар сөздің қай шенінде (позициясында) іске асатындығында ғана.
Әдетте мұндай құбылыс сөздің не басында, не ішінде, не аяғында іске асады. Осыған орай тілімізде ықпалды өзгерістердің бірнеше түрі кездеседі.
Дыбыстардың қыстырылуына байланысты болатын өзгерістер:
Дыбыстардың қыстырылуына байланысты болатын өзгерістер:
1) Протеза – сөйлеуде (кейде жазуда да) кірме сөздердің басындағы Р, Л, С дауыссыздарының алдынан дауысты (көбіне қысаң дауысты) дыбыстың қосылып айтылуы: [ы]рас, [ы]рай, [ы]разы, [і]рет, [і]рең, [ы]лақ, [ы]лас, [ы]лай, [ы]лайық, [ы]стақан, [ү]рөл, [ұ]ру, [ұ]рұқсат т.б.
Ал ырым, ырыс, ырық, үстел, орыс сөздері осылай өзгерген күйінде жазылады.
Лақ (етті), лап, лау, лып, лүп-лүп деген сияқты еліктеуіш сөздердің басынан ы/і қысаңдары қыстырылмайды. Себебі, олар – еліктеуіш сөздер.
