Т ү р м а ға м б ет   Ізт іл еу о в   т.  б.  н егізін ен   р о м а н т и к а л ы қ   стильді

зерттеуш і  А.  Ісмақова  бы лай  деп  ж азды:  «Қ азақ  әдебиетінде 

сангасы рлы қ  дәстүрден  пайда  болган  ф о л ьклорлы қ  ж анрлар 

ж ү й есі  болды .  Кез  ке лген   идея  ү л тты қ -эстети кал ы қ,  саяси, 

материалдық  негізсіз  өмір  сүре  алмайды.  Егер  үлттық  ортанын 

өзінде  ж ана  жанрдын  тууы на  себепші  болатындай  көркемдік  -  

эстети калы қ  ам алдарды н  қо р л ан у   процесі  ж үрм есе,  бір  гана 

с ы р тқ ы   әд е б и   ы қ п а л   е ш т е н е   т у д ы р а   ал м ас  ед і.  Ө ткен  

тәжірибелерден  таныс  нәрселер  ғана  тамыр  жайып  кете  алады» 

(Ш.5.48  б.|.

Роман  ж ан р ы н ы н   та б и ғат ы н   көп  зе р ттеген   ғалы м   В.  В. 

Кожиновтын  мына  сөздері  ж оғарыда  келтірілген пікірді дәлеллей 

түседі:  «Роман  возни кает  первоначально  в  устном  творчестве 

народных  масс,  чутко  и  непосредственно  отражающем  сдвиги  в 

соотнош ении  личн ости  и  общ ества.  По  неи зм ен ном у  закону 

фольклора, даж е этот новый ж анр создается во многом из старых, 

порой древнейших элементов -  характерологических, фабульных, 

образных,  языковых.  Однако склалывающееся в  результате целое 

принцигіиально  отличается  от  всех  предшествующих  эпических 

форм»  (П.55.100  с.).

Қ азақ   ад е б и ет ін д е  ро м ан   ж ан р ы н ы н ,  ж ал п ы   п р озан ы ң  

қалыптасуын  бір  ж агы нан  Еуропа  әдебиеті,  орыс  әдебиетінін  игі 

әсерімен  байланыстырсақ,  екінші  жағынан,  әдеби  дамудын  ішкі 

заңды лы ғы м ен  түсіндірген  қ а ж е т.  Қ азақ  прозасы нда  барлық 

көркемдік амалдарды,  ж анр зандарын ж әне реализм принциптерін 

менгерген түнғыш классикалық туынды Б.  Майлиннін  1915  жылы 

жазылган  «Шүғанын  белғісі»  атты  п овеа  болды.  Ал  бүған  дейін 

жарияланған М.  Дулатовтын,  С.  Көбеевтщ,  С.  Торайғыровтын,  Т. 

Ж омартбаевтын т.  б.  шығармалары  ж еке  ж әне қоғамдық  өмірдін 

өзекжарды  маселелерін  ж ан-ж ақты   суреттеп,  оларды  күрделі де, 

қайш ылықты  бірлестікте  қарасты ра  алатын  роман  жанры ны н 

тууы на  жағдай  жасады.

1910 

жылы  автордын  өзінщ  жазуымен  роман  деп  аталған  VI. 

Д улатовтын  «Бақытсыз  Ж ам ал»  атты  шығармасы  ж ары қ  көрді 

ж ән е  қазақ  әдебиеті  тар и х ы н д а  бүл  шығарма  тунғы ш   қазак 

романы  ретінде  қаралды   (М әселен,  Әбсеметовтын  М.  Д улатов 

шығармашылыгы  туралы   кандидатты қ  диссертациясында).  М. 

Д улатовты н   «Бақытсыз  Ж ам алынын».  сол  сияқты   С.  Көбеев 

ш ы ға р м а л ар ы н ы н   ж а н р л ы қ   ан ы қ т ам ас ы   б о й ы н щ а  біз  А. 

Б айтүрсы новты н  1926  ж ы лы   ж ар и я лан ған   түн ғы ш   қазақш а 

теориялық  енбегі «Әдебиет танытқыштағы»  пікіріне  қосылғымыз 

келеді:  «Үлы  әнгіме  түрде  қазақ  тілінде  басылған  щығарма  әлі

11

ж оқ .  М ержақыптың  «Бақытсыз  Ж амалына»  роман  (үлы  әңпме) 

деп  ат  қойылса  да,  өресі  мен  өрісі  шағын  болғанды қтан  о  да  үлы 

емес,  үза қ   әнгімеге  жақын»  (П.5.283.).

Ж ү сіп б е к т ің   «Қа[7қожасын»  алғашқы  қ азақ   романы   деген  

пікірін  ғалым  С.  Қ ирабаев  өзінің  «Ж ү сіп б ек   А йм ауы тов»  атты 

е ң б е г ін д е   С ә к е н   С е й ф у л л и н н ің   «Т ар  ж о л ,  т а й ғ а қ   к еш у»  

шығармасымен  салыстыра  д әл ел д ей д і.  «Ал  қазақ   әдеби етін дегі 

р о м а н   ж а с а у ғ а   ү м ты л ы с  20-ш ы   ж ы л д а р д ы н   о р т а   т ү с ы н а н  

басталды .  Оның  алғашқы  үлғісін  Ж үсіпбек  А ймауытов  жасады. 

Оның  «Қарқожасы »  -   тек  ж азуш ыны ң  б ү л   ж анрдағы   алғашқы 

туындысы  ғана  емес,  бүкіл  қазақ  совет  романынын  төл  басы.  Ол 

1926  жылы  Қызылорда ж ек е  кітап болып басылды.  Бүдан бір  жыл 

кейін С әкен С ейф уллиннің  «Тар жол,  тайғақ кеш уі» шықты.  Бірақ 

б ү л   т а р и х и -м е м у а р л ы қ   кітап  ед і.  О н д а  ж а зу ш ы   р ев о л ю ц и я  

ж ы лдары   ө зі  көрген,  қаты сқан  әл еум еттік  тарты с  оқиғалары н 

еш б ір   ә д е б и   қосп асы з  д ер ек т і  ф актіл ер   к ө л е м ін д е  су р ет т е д і. 

Көркем  шығармаға тән  оқиғаны  жинақтап,  бейн елеп ,  тиісті  әсерін 

ж азуш ы   қиялымен  ж етілдір іп   су р еттеу   әдісін ен   С әк ен   саналы 

т ү р д е   б о й   тартты,  ол  шығарманың  дерек тіл ігін ,  тарихилы ғы н 

са қ т а д ы .  Ж а зы л у ,  б а с ы л у   м е р зім д е р і  қ а т а р л а с   б о л ғ а н м ен , 

« Қ а р қ о ж а д а н » ,  «Тар  ж о л ,  тай ғақ   к еш у дін »   ж а н р д ы қ   ф орм а 

жағынан айрылысатын ж ері осы.  Әйтпесе, ек еуі д е  үлкен прозаның 

үлгілеріне  жатады»  (П.32.7 3 - 7 4 ) .

Роман  жанры ның  барлы қ  талабына  ж а у а п   бер етін   түңғыш 

ш ы ғарм а,  б із д ін   ой ы м ы зш а,  Ж .  А й м а у ы т о в т ы ң   1926  жылы 

Қ ы зылорда  қаласында  басылған  «Қарқожасы».  Әйғілі  еуропалық 

ж ә н е  орыс  романшыларына ілесе Ж .  Аймауытов  та  өз  романында 

қоғам ды қ  өм ір  м ен  тар и хи   к үрестің   ен   м аң ы зды   пр оц естерін  

с у р е т т е у г е   ты ры сты .  З е р т т е у ш іл е р д ін   п ік ір ін ш е,  ром ан н ы н  

к лассикалы қ  үл гіл ерін ің   т у у ы н а   антикалы қ  д ә у ір д е н   бастап, 

өзгерісті  кезең  — қогамдық  ірі  қозғалыстардың,  ескі  м ен  жананын 

қ ы р қ ы с қ а н   к ү р е с ін ің   к е з е ң д е р і  ә с ір е с е   қ о л а й л ы   б о л ғ а н . 

«Қ артқ ож а»  романы  д а   тар и хи   күш тердің  ш и елен іск ен  күресі 

ж а г д а й ы н д а ,  б ір   қ о ғ а м д ы қ   ф о р м а ц и я   е к ін ш і  қ о г а м д ы қ  

ф орм ац и ян ы   ауы сты ры п,  қазақ  халқы  б а ста н   кеш кен  тарихи 

өзгерістерді  тудырған  к езең д е  дүн и еғе  келді.

Аймауытовтың екі романы  -   «Қартқожа»  м ен  «Ақбілек»  үліты қ 

тарих пен  қазіргі қоғам  өмірінің маңызды сәттерінің  көрінісі,  жеке 

тағдыр  мен  тарих  барысынын  арасындағы  үзілм ейтін  байланыс, 

х а р а к т е р л е р   м ен  с ю ж е т т ің   ә л е у м е т т ік -т а р и х и   д ә л е л д е м е с і, 

сю ж еттік оқиға байлығы,  сондай-ақ кейіпкердің ішкі әлем іне назар

12

салу  секілді  қазақ  романдарының  одан  арғы  дамуынын  жалпы 

үрдісін  айқындады.  Бул  екі  шыгарманын  екеуі  де  экстенсивті 

(ашық)  романдардын  қатарына,  яғни  әлеуметтік  сипатта  ж еке 

тагдырды  көрсететін,  толып  ж атқан  оқигаларды  бастан  кешетіи 

басты  қаһарманның  эволюциясының  себеп-салдарын  жан-жақты 

дәлелдейтін,  кейіпкерлері  мол,  қысқасы.  қогам  өмірш  мейілшшо 

кең қамтуға тырысатын туындылардың  қатарына жатады,  Ал, 

бір 

оқигаға, бір кейіпкерге. оның ішкі дүниесіне қүрылатын интенсивті 

(жабық)  роман  қазақ  әлебиетінде  кейінірек  пайда  болды.

Аймауытов  романдарының  кейіпкерлері  бүрынғы  жартылай 

патриархалдық  түрмыстың  ж ойы ла  басталуының  нәтижесінде, 

өздерінің  өмірлік  тәж ірибелеріне  сүйене  отырып  тағдырларынын 

тарихи  жагдайға  тікелеи  байланысты  екеніне  түсініп,  әлеуметтік 

өмірге біржола араласып кетеді. С уреткер адамдардың шиеленіске 

толы,  күрдел^  де  бай  ішкі  әлемін  қоршаган  ортадан,  қоғамдық 

ж ағдайдан  әсге  бөлмей,  біртүтас  күйде  қарастырады.  Кейіпкер 

санасы   мен  психикасының  эволю циясы   сы ртқы   себептерм ен 

тікелей байланысты болады,  Егер В.  Г.  Белинскийдін «роман тарихи 

...  уақыттың  көркем  идеяларымен.  әсіресе  «түлга  идеясымен», 

байланысты» деген пікірін ескерсек, Аймауытовтың роман жанрын 

таңдауы онын түлга табиғатын,  оның бостандыгын,  бақытты  өмір 

сү р у ге  хүқығын,  тари х  қозгалы сы м ен  байланы сын,  тағы  сол 

сияқты   түлгага  байланы сты   проблем аларды   дүры с  тануымен 

тікелей  байланысты  деп  түжырымдай  аламыз.

Адам  туралы   ж алп ы гум ан и стік  концепция.  ягни  адамды 

өмір,мн  ізгілікті  сипаты  ретінде  түсіну  қазақ  одебиетіне  ежелден 

тән  қүбылыс.  Бүл концепциянын тамыры  қазақ әдебиетіне дейінгі 

көне  түркі  әдебиетшде  ж ән е  халық  шыгармашылыгында  жатыр 

деп  қараган  жөн.  Қ азақ  әдебиетінін  бастауы   -   Асан  Қайгы, 

Қазтуган,  Маргасқа.  Шалкиіз,  Доспанбет  т.  б.  жы рауларды   сөз 

еткенде оларлы  калыптастырған,  оларга  ықпал  жасаган  айрықша 

тарихи  ж ағдайды  ескеру  қаж ет.  Бүл  тарих  аренасы нда  қазақ 

х ан д ы гы н ы н  

о р н ы гу  

д ә у ір і, 

кей ін  

қ а л м а қ , 

ж о ң ғ а р  

басқыншыларынан  отанды  қорғау,  мемлекеттік  түтасты қ  үшш 

күресу  дәуірі  болды.

Ж ы р ау л ар   осындай  үлы   оқиғаларды   ж ы рлады .  оларды ң 

шыгармаларында  адам  бейнесі  сол  тарихи  оқига,\ардың  мәні  мен 

магынасы  ретінде  көршдд.  Олардың  толгауларындағы  азаматтық 

пафос,  биік  рух  пен  патриотизм  адам  туралы  түсінік  пен  оның 

көркем  бейнеленуіне  өз  әсерін  тигізді.  Кез  келген  қүбылыстын 

қогамдық  мәні  біріншг  орында  түрғандықтан,  адамнын  маңызы

13

о н ы ң   м е м л е к е т т ің   и г іл іг ін е   с ің ір г е н   қ ы з м е т ім е н   ө л ш е н д і. 

Ж ы рауларды ң  негізгі  қаһармандары  -   Ж ән ібек ,  Еңсегей  бойлы 

Ер  Есім,  Қасымхан,  Абылай  хан,  Бөгенбай,  Қ абанбай  т.  б.  хандар 

мен  батьгрлар,  бір сөзбен   айтқанда,  үлы  қайраткерлер,  алып  ақыл 

мен  қайрат  иелері.  Олардың  бейнелері  тарихи  ерліктермен,  үлы 

о қ и г а л ғ а р м ен   к ө р к ем д ел г ен .  Б үлар  -   би ік   т а гд ы р ды ң ,  үлы 

м ін д ет т ің   адам дар ы ,  олар ды ң   ер ліктер і  м ен   е н б е к т ер і  қазақ 

мемлекетін  орнықтыруга,  өркендетуге,  сырт  ж аул ар д ан   қоргаута 

бағытталган.  Ірі  д е   кесек  түлғада  суреттелген  б ү л   кейіпкерлерге 

үсақ,  д үн и я уи   әрекеттер  тән  емес  секілді.  Ж ы раулы қ  поэзия  өз 

м ү д д ес ін   үмытып,  О тан  үш ін  ерлік  іст ер ге  б а р а   біл ген   күшті 

түлғаны н бейнесін  қалыптастырды.  С оған сәй к ес адам  бойындагы 

батырлық  пен  қайсарлықты,  даналық  пен табандылықты,  Отанга, 

ханга,  ата-бабалар  мүратына  берілген  адалдықты  ж ы рга  қосты. 

К ейіпкерлердің  ерекш елігін  білдіретін,  оларды   тобы рдан  бөліп 

ж огары  көтеретін  бүл  қасиеттер,  негізінен,  қүдай  берген,  түрақты 

тум а  қасиеттер  ретінде  сипатталган.

Кейбір  көріністердегі  суреттеу  ерекш еліктеріне  қарамастан, 

тіпті бір жыраудың бірнеш е толғауында нем есе бірнеш е жыраудын 

толғаулары нда  к ездессе  де,  бүл  бей н елер  езін ің   негізгі  қалпын 

ө з г е р т п е й д і.  Ж ы р а у л а р   к е й іп к е р д ің   іш к і  д ү н и е с ін ,  ж ан  

толқы ны стары н  си п аттап   ж атпайды ,  а д ам н ы ң   іс -әр ек ет ін ен , 

ж асаған қызметінен туындайтын негізгі қасиеттерін көрсетуте күш 

салады.  Ж ы рау  шығармаларындағы  көркемдік  амалдар,  көтеріңкі 

сгиль негізінен сол кездегі адам кониепңиясына тікелей байланысгы. 

Асқақ  рух,  түлға  қүдыреті,  батырлық  идеясы,  м әселен,  М ахамбет 

творчествосында  жарқын  көрініс  тапты.

Егер  ж ы раулардағы   батыр  түлғаларды н  б ей н есі  қоғамдық 

өм ір дін   әл еу м ет т ік -т а р и х и   ж ағдайы на  бай лан ы ссы з  ж асал са, 

кейінгі ақындардың (Шал ақын,  Көтеш ақын т.  б.)  шығармаларында 

адам   туралы   бірсыдырғы  дем ократиялы қ  тү сін ік   қалыптасты, 

оларды   суреттейтін  көркемдік  амалдар  да  соган  лайықты  болды. 

Тарихи  маңызды  ең бегі  бар  асқақ,  батыр  түлғаларды ң  орнына 

ә д е б и е т к е   қ а р а п а й ы м   к е й іп к е р л е р   к е л е   б а с т а д ы .  Ақын 

өлендеріндегі  бүл  ж ек е  адамдар  үлы  ерліктің,  кесек  мінездін  иесі 

емес,  күнделікті  тіршілік  мүддесім ен  ж ү р ген   адамдар:  «...  ақын 

поэзиясы   ж ы рау  поэзиясына  қарағанда  әл деқ а й д а   елгезек,  сол 

с е б е п т і  д е   ақын  ж ы рлары ны н  тақы ры бы   с а н -а л у а н .  Ө м ір де 

күнделікті  болып  ж атқан оқиғалар,  түрмысқа,  салтқа байланысты 

жайлар,  көңіл-күй,  міне,  осының бәрі ақын назары на ілінуі мүмкін. 

Ақындар  тіпті  ж ы рау  өлеңге  қосуды  айып  көрген  «үсақ-түйек»

14

мәселелерді  де  ж ы р  ете  берген»  (1.6.46.),  Осылайша  Шал,  Көтеш 

ақындардын  өлендерінде әлеуметтік сипаттын  алғашқы  белгілері 

пайда бола басталы.

Ж ы раулар  ж ы рлаған  қаһарман түлғалар  Шортанбай,  Дулат, 

М ұрат секілді зар-заман ақындарынын шығармаларьшда керісінше 

сипат  алды.  «Ж ы рау  жырлағанда  ел  басына  келе  ж атқан  ж ана 

заманнын  улы  денесін,  нобай  суретін  сөз  қылатын,  одан  қорқып 

толғанатын. О лар қазақ ж айлаған Сахараның бір шетінен шыққан 

қара  бүлтты  көріп,  соның  белгісінен  шошып,  содан  келетін  бәле 

қандай  екенін болжап,  түспал  қылып  айтатын.

Сонғы  ақы ндарды ң  заманында  сол  бүлт  бір  есептен  қазақ 

даласынын  үсгінен  соғып  өтті.  Сондықтан  бүл  күннін  ақындары 

баяғыдан  шыққан  бүлтты  сөз  қылмай,  содан  түскен  бүршақты, 

үй  ж ы ққан  дауылды,  малықтырған  соққынды  сөз  қылды.  Д ала 

жайлаған елдін өміріне бүлттан түскен қаза мен дерт қандай болды, 

соларды  айтып  күніренетін  болды»  (П.4.6т. 194).

Сол  дәуірдегі  тарихи  жағдайга  байланысты  қолға  қару  алып 

елін.  жерін  қорғау  мүмкіндігінен  айрылған  өз  замандастарының 

мүш кіл  халін е  бай лан ы сты   М үрат,  Ш ортанбай  ақы н д ард ы н  

көзқарастарынла пессимизм, торығушылық пайда болды. Оларлын 

кейіпкерінін бойында  ерлік сезімі де,  үлылық та  жоқ,  керісінше  -  

дәр м ен сіз,  б асы б ай л ы .  Ә й тсе  д е   ж ы р а у л а р   мен  за р -за м а н  

ақындарынын  ш ы гармаларында  ортақ  белгілер  бар.  О ларды к 

ортақ көркемдік амалдарын айтпағаннын өзінде,  азаматтық сипат, 

парыз  бен  ж еке  мүдде  мәселелері,  тарихи-әлеуметтік,  қоғамдық 

жағдайлармен  характерлердін байланысы  т.  б.  белгілер  поэзияны 

мүдделестік  ж ағынан  бір-біріне  жақындасгыра түседі.

Әр агымдагы ақын-жазушылардын творчестволарындағы адам 

туралы түсінік пен оны бейнелеу жүйесінін хронологиясын сақтау 

негізгі  міндетімізге  жатпаганнан  кейін,  енді  романтизм  ағымына 

ж атқы зы лы п   ж ү р ге н   ақ ы н -ж азу ш ы л ар д ы н   ш ы гарм аш ы лы қ 

э д іс т е р ін е  

т о қ т а л а й ы қ . 

Бүл 

б ағ ы т тағ ы  

а қ ы н д а р д ы н  

шығармаларындагы  адам  бейнесі  романтика  дүниесін  шындық 

өмірге қарсы қою арқылы ерекшеленеді, Олар тарихи оқиғалардан 

б ө л ек  

(ал, 

ж ы р а у л а р  

мен 

з а р -за м а н  

а қ ы н д а р ы н ы н  

шығармашылыгында  историзмнін  элементтері  болатын)  өмірдегі 

жағдайларга, әлеуметтік шындыққа қатысы жоқ. Солай бола түрса 

да,  бүл  авторлардың  ез  мүмкіндіктерінше,  өз  түрғысында  адам 

мағнасын  іштен  аш уға тырысқандарын  атап  өткен  жөн.

Казақ  әдебиеті  мен  қазақтын  бүкіл  қоғамдық  ойьшын  одан 

әрі  дамуына  айырықша  ықпал  ж асаған  Абай  шығармашылығы

15

адам   п роблем асы на,  о ны н  таб и ғи   ж ә н е   әл е у м е ттік   ж а қ т ар ы н ы ң  

а р а қ а т ы н а с ы н а   ж а ң а ш а   қ а р а й т ы н ,  а д а м г е р ш іл ік ,  к е м е л д е н у , 

гум ан изм  и д еялары н  өзгеш е пай ы м д ай ты н  ж а ң а  сы нш ы л-реали стік 

сан ан ы   туды рды .  Бұл,  ш ы н  м әнінде,  р у х а н и   өм ірдегі тө ң кер іс  еді. 

О н ы ң   ш ы ға р м аш ы л ы ғы   ф о л ь к л о р   м ен   ө зін е   д ей ін гі  п о э зи я н ы ң  

ж ет іст ік т ер ін ,  с о н д а й -а қ   Б а т ы с   п ен   Ш ы ғы с  м ә д е н и е т ін ің   о зы қ  

и деяларьш  бойы на сіңіріп қ а н а  қ о й ған  ж о қ , адам  м ен әлем  ж ай ы н д а 

м ү л д е ж а ң а  түсінік қалы п тасты р д ы .  О н ы ң   ш ы ғар м ал ар ы н д а  адам  

б ү р ы н -со н д ы   б о л м аға н   ш ы н ш ы л д ы ғы м ек,  то л ы ққ ан д ы л ы ғы м ен , 

а д а м   х а р а к т е р ін   қ а л ы п т а с т ы р а т ы н   т а р и х и -ә л е у м е т т ік ,  р у х а н и  

ж ағд а й л ар ы м ен   көрінді.  Ә сіресе,  а д а м н ы н   өзін-өзі  кем ел д ен д ір у  

ж ағд а й ы н д ағы   о й л ар   ай ы р ы қ ш а  к ө зге  тү сед і.  Р у х ан и   кем ел д ен у  

м әселесі А б ай д а ағ а р т у  идеясы м ен  б ай л а н ы сты . Ал,  а ғ а р ту  идеясы  

о л   үш ін  те к   қ а н а   х а л ы қ қ а   білім  б е р у м е н   ш ектелм ей ді.  А б ай д ы ң  

а й т у ы н ш а ,  а ғ а р т у   т е к   қ а н а   а д а м н ы ң   с а у а т ы н   аш ы п ,  б іл ім ін  

ж е т іл д ір у   ем ес ,  с о н ы м е н   б ір г е   о н ы ң   ж а н   д ү н и е с ін е   ө з ін -ө з і 

тә р б и ел еп ,  өзін-өзі  өнегелілік  т ү р ғ ы с ы н а н   к е м ел д ен д ір у ге  ы қ п ал  

ж а с а у .  

А д а м н ы ң  

ә л е у м е т т і к  

ж ә н е  

т а р и х и  

с и п а т ы н а  

(д ет е р м и н и р о в а н н о с т ь )  а қ ы н   ш ы ғ а р м а л а р ы н д а   т е р е ң   д е   ж а н - 

ж а қ т ы   пай ы м дам а  ж асал д ы ,  б ір а қ  А б ай д ы ң   ад а м  ту р а л ы   қү р а м ы  

көп,  қы р ы  көп концепңиясы  кейіпкердің та р и х и -әл е у м е ттік сип аты н 

ған а  емес,  оны ң  ту м а  болм ы сы н ,  т а б и ғ а т п е н   бай ланы сы н ,  р у х ан и  

с ү р а н ы с ы н   т.  б.  қ а м ти д ы .  Т ү ң г ы ш   р е т   а д а м   ө зін ің   с а н қ ы р л ы  

м үмкіндігімен,  іш кі  әлем ін ің   ға ж а й ь ш   к ү р д ел іл ігім ен   көзге  түсгі. 

А б ай д ы ң   адам   ту р а л ы   түсінігі,  о н ы   с у р е т т е у   тәсіл д ер і  қ а за қ т ы н  

әд е б и ет і  м ен  ф и л о с о ф и я л ы қ   о й ы н ы ң   ш е ш у ш і  к е зең ш е   ай н ал д ы . 

А б ай   ш ы ғ а р м а л а р ы н д а   т ү т а с   д ә у ір д ің   б е й н е с і  ж а с а л д ы .  Б ү л  

К азақстан д а о та р л а у  процесі а я қ тал ғ ан , х ал ы қ т ы ң  басы н қ ү р ай ты н  

б ір   о р т а л ы қ қ а   б ағ ы н ғ ан   б и л ік   ж ү й е с і,  я ғн и   м е м л ек етт іл ік   пен 

тәу ел сізд ік тің   белгісі  -   х ан д ы қ т ы н   т а р а т ы л ғ а н   кезі  б о л аты н .  Б ү л  

кезд е қ о л ы н а қ а р у  алы п, өзің н ен  ә л д е қ а й д а  кү ш ті им п ер и яға қарсы  

т ү р у   м үм кін  ем ес  еді,  со н д ы қтан   о сы н д ай   қ и ы н   кезд е  х ал ы қ т ы ң  

м ін е з-қ ү л қ ы н ,  қ а д ір -қ ас и ет ін ,  іш кі  ә л е м ін   с а қ т а у   а р қ ы л ы   ғ а н а  

ү л тт ы   сақтап   қ а л у   қа ж еттіл ігі  т у д ы   ж ә н е   ол   қаж е тт іл ік т і  бірінщ і 

А б ай   көрді.  А бай   а ш қ а н   б ү л   ж а ң а л ы қ   бір  ған а  әд е б и ет  көлем ін е 

сы йм ай ты н, ж ал п ы  ү л т т ы қ  и д е я д әр е ж е сін д егі ж а н а л ы қ  еді.  О н ы ң  

ш ы ғар м ал ар ы н д агы   белгілі  бір  та р и х и   си п ат  ж ал п ы   ад а м зат ты қ  

д әр е ж е ге, ал  өлеу м еттік-п си х о ло ги ял ы қ си п ат ж ал п ы  адам герш ьм к 

п си х о л о ги яға  ү ласады .  А бай  көр к ем д ігін ің   қ ү д ір еті  д е   осы нда.

А ғар ту ш ы лар д ы ң  адам  ту р а л ы  үғы м  ж ай ы н д а ғ ы  ең б ектер ін д е 

ад ам н ы ң  қо ғам д ы қ таби ғаты  ту р а л ы , ад а м  б о й ы н д ағы  ізгілік,  ақы л-

16

парасат, сана-сезім т. б. қасиеттердщ қалыптасуы мен дамуындағы 

орта  мен  тәрбиенін  шешуші  рөлі  туралы   болжамдар  айтылған. 

Олардын пікірінше,  адамның адамгершілігі,  құлқы-тума қасиеттер 

емес,  ж үре  паида  болатын  қасиеттер.

Ж .  А ймауытовтың  романдарындағы  керкем   тұлга  ж әне  оныц 

бейнелеу  ерекшелігі

Үлы  А б ай д ы ң   ж а р ы қ   д ү н и е ге  к елген   ад ам   б ал ас ы н ы ң  

мандайына  ж азы лған   тағдыры  ж айлы ,  онын  дүниеден  алатын 

орны  мен  рөлі  ж айлы   философиялы қ  пайымдауға,  санқилы  да 

күрделі  адам  бейнесін  ж ан-ж ақты   әлеум еттік  қарым -қаты нас 

ж а гд а й ы н д а   кө р к ем д ік  қалы п қ а  т ү с ір у г е   үм ты лы сы   19-шы 

ғас ы р д ы ң   аяғ ы   м ен  20-ш ы  ғас ы р д ы ң   б ас ы н д а ғы   а қ ы н - 

ж азушылардың  шыгармашылықтарынан  өзінің  жалғасын  тапты.

А бай  мүрасы на  м ирасқор  болган  сөз  шеберлерінің  ішінде 

Ж үсіпбек  Аймауытовтын бар  екенш  арнайы  атаған  жөн.

Ж .  Аймауытовтың «Қартқожа»,  «Ақбілек» романдарында түлға 

б олм ы сы  

м ү л д е  

ж а ң а  

қ ы р ы н ан  

кө р ін д і. 

О ны н 

ш ыгармашылығындагы  түлға  ж ағдайы ның  (аспект)  айырықша 

магынаға  ие болуы,  ен  алдымен,  түлғаға  деген  ықыласты  бүрын- 

сонды  болып  көрмеген  дәрежеге  жеткізген,  сол  арқылы  бүқара 

халықтың  сана-сезімін  оятқан дәуір  атмосферасының  ықпалымен 

тікелей  байланысты.  Ж үсіпбек  романдары  жазылған  1926-1928- 

ші  ж ы лдары   қоғам дық  қүрылыстын  тоталитарлы қ  ж үйеге  бір 

ж о л а  кө ш е  қ о й м а ған ,  ад ам д ар д ы ң   рево л ю ц и я  ж а р и я л а ғ а н  

бостандық,  теңдік.  бауырласгық  мүраттарына  әлі  де  сенетің  кезі 

болатын.  «Түлғанын қадірін  білу»  (чувство  личности)  мәселесінін 

и л ео л о ги я л ы қ  м әні  п ай да  болды .  Ж ү сіп б е к   р о м ан д ар ы н д а 

қоғамдық  ж ағдайларды н  ауысуына  байланысты  адам  бойында 

пайда  болған өзгерістер  мен  онын  таркхи  көніл-күйі  суреттелелі. 

Нкіншіден,  ав то р   қ о л ға  алған  ром ан  ж анры   қаш ан д а  «ж еке 

түлганы ң  тағды рын,  онын  қалы птасу  ж ән е  даму  процестерін 

керкемдік  кеңістік  пен  уақы т  аясында  ж ан-ж ақты   толы қ  етіп 

көрсететін  еді»  (VI.2.330.).

А й м ау ы то в ты ң   бас  кей іп кер   аты м ен   ат а л а т ы н   тү ң ғы ш  

« Қ артқож а»  ром аны ндағы   қалы п тасу   кезені  енді  басталы п, 

дүниеден,  қоғамнан  өз  орнын,  ез  жолын  іздеген  ж ас  адамның 

бірінші  планда  көрсетілуі  18-19-шы  ғасырда  Еуропа  мен  Ресейде 

кен  тараган   «тәрбие»  романдарынын  ж елісімен  үндес  келеді. 

К артқож а басында шыгармадағіі оқиғаның ішіне бала болып енеді

17

жүктеу/скачать 2,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: