Ж-аймауъітов т уы н лы ла ры ндағы

к   •♦«с1ІМ)ПЧ

ЛСс4іШ 

‘іҮМШ Ь 

ТҮ Ы НДЫЛАРЫ НДАҒЫ 

ГҮЛҒА

*

К.Әбдікова

Ж-Аймауъітов 

т уы н лы ла ры ндағы

 

түлға 

/оку 

куралы/. 

-Алматы. 

Республикалык баспа  кабинеті,  1998  ж.,  88  бет.  15 5 -8 3 8 0 -1 6 6 9 -8

Үсынылып  отырған  еңбекте  Ж.Аймауытовтыц  “ К.арткожа’'  және  “Акбілек” 

романдарындағы  түлға  мәселесі  карастырылған.  Жазушыныи  дүниетанымдык 

және  көркемдік  бейнелсуінің  кайнар  көздері  аныкталып.  образдар  жүйесі, 

олардьпс  жасалу  ерекшеліктері  мен  негізп  принииптері, 

с о н ы

мен  катар 

кейіпкердін  ішкі  әлемін  с>реттеу  ама»тдары  талданады.

Оку  күралы  студентгерге  және  көпшшік  кауымға  арналған.

Пікір  жазғандар:  Ж.Дәдебаев  -  филология  ғылымдарының докторы.  Әл-

Фараби  атындағы  Кдзак 

мем лекеттік  үлтгык 

университепніц  профессоры:

Т.Тебегенов-  филология  ғылымдарының докторы.  Абай

атындағы  Алматы  мемлекетгік университеті- 

нің доценті

Васпаға  К.азакстан  Республикасы  Білім.  мәдениет  және  денсаулык  сактау 

министрлігініц  оку-  әдістемелік  бірлестігі  үсынған.

Казакстан  Республикасы  Білім.  мэдениет 

және  денсаулык  сактау  министрліпнің  оку- 

лы к және  әдістемелік  әдебиеттер  жөніндеп 

Республикалык  баспа  кабинел.  1998

К  I  Р  I  С  П  Е

Кезіндегі  қоғамның  рухани  өміріндегі  бетбүрыс,  әдебиеттегі 

ж ан а  дәуір  отызыншы  жылдары  жазықсыз  жазага  үшыраған  бір 

топ  классиктердін  ақталуынан.  «ақтаңдақтардың»  жойылуынан 

басталып еді. Солардын бірі -  ақьгн, прозаик, драматург, аудармашы, 

сыншы,  ғалым,  қоғам  қайраткері  Ж .  Аймауытов.

Ж .  А й м ау ы то в ты ң   ш ы ғар м ал ар ы   м ен  о ны н  ж ал п ы  

творчествосы  туралы  пікірлердің  жарық  көруін  екі  кезеңге  бөлігі 

қарастыруға  болады.  Бірінші  кезең  20-30-ш ы   жылдар  аралығын 

қамтиды  (Ж .  Аймауытовтың  шығармашылығы 

Ғ. 

Тоғжановтың 

«Жүсіпбектің сыиы,  Мағжанның ақындығы туралы», Москва,  1925. 

Осы  автордың  «Әдебиет  ж әне  сын  моселелері»,  Қызылорда,  1929, 

С.  М үқан о вты ң   «XX  ғасы рдағы   қа зақ   әдебиеті»,  1932,  т.  б. 

еңбектерінде  біршама  қарастырылды).  2 0 -3 0   жылдары  ж азушы 

ш ығармаларына  қатысты  айтылған  пікірлерге  объективті  әдеби 

талдаудан  гөрі  бір  жақты  идеологиялық  баға  беру  тән  болса  да, 

б ар л ы ғ ы н д а  да  Ж .  А й м ау ы то в ты н   су р е тк е р л ік   т а л а н т ы  

мойындалып,  XX  ғасырдағы  қазақ  әлеби  процесіндегі  ірі  түлға 

екендігі  айтылады.

Ж .  Аймауытов  шығармаларынын  басылуы  мен  зерттелуінің 

бірінші кезеңі 20-30 жыллар аралығын қамтитын 

бОу\са, 

екінші кезені 

сексёнінші жылдардың соңынан басталалы.  1988-ші жылдан бастап 

Ж ү с іп б е к   А й м ау ы то вты ң   ш ы ға р м а л ар ы   қай та  б а с ы л ы п ,1 

ж а з у ш ы н ы ң   ш ы ғар м аш ы л ы ғы н а  ж ал п ы   ш олу  ж а с а й ты н  

мақалалармен  қатар  жеке  проблемаларды талдауға арналған  сын- 

зерттеулер  ж ары қ  көрдь-  Енді  ғана  Ж үсіпбековтен  қалған  бай

1  А йм ауы тов  Ж .  Ш ығармалары.  Алматы:  Ж азуш ы ,  1989.

Айм ауы тов  Ж .  Ш ернияз.  П ьесалар ж инағы .  Алмагы: Өнер.  1990. 

А йм ауы түлы  Ж .  Психолоғия.  Алматы: Рауан,  1995.

А нм ауы тов  Ж .  Ш ы гармалар  ж инағы .5  томды қ.  Алматы:  Гылым. 

1996.

2  К ен ж ебаев Б. Т ел егей теш з.  «у\ениншіл  жас». 6.01.1989.  Қнрабаеп 

С. 

Ж ү сіп б ек  Аймауытов. Алматьі;  Ана тілі,  1993:

Е>\еукенов Ш. Әсем сөздің зергері.  Ж аң а ж олдан кітабында.  Алматы: 

Ж азуш ы ,  1989;  Н үрғалиев Р. Сегіз қы рлы  бір сырлы лары н.  А рқау 

кітабынын 2-ші  томында.  Алматы:  Ж азуш ы ,  1991;  М үхамбетханов 

Қ.  Ж үсіпбек Анмауытов.  Бес арыс кітабында. Алматы:  Ж алы н,  1992; 

К ер ей қүлов  Қ.  Ағысы күш ті бір арна.  «Қ азақ әлебиеті»  13.10.1989; 

Т.  Қ о ж ак еев .  Үспазлық  еткен   ж ал ы қп ас...  Бес  арыс  кітабы нда. 

Алматы:  Ж азуш ы ,  1989;  Д.  Ы сқақов.  А қбілек  әлемі.  «Ж үллы з».

3

м үран ы   объ ек ти вті  ж ү й е л і  ғылыми  зер т т еу   м үм к ін дігі  туды . 

Ж үсіп бек   ақталғаннан  бер і  бірталай  уақыт  өткеніне  қарамасган 

ж азуш ы  дүниетанымының,  көркем әдісі,  поэтикасы, стилінін өзіндік 

ер е к ш е л ік т е р ін е   а р н а л ғ а н   е н б е к т е р   ә л і  д е   ж е т к іл ік с із .  Ж . 

Аймауытовтың  шыгармалары  қазақ  әдебиеттану  пллыми  үшін  әлі 

болса  да  тын  өлке,  ал  А й м ауы тов сы з  қазақ  әд еб и е т ін ің   д а м у  

занды лы ғы н,  онын  тар и хы н ы ң   қалы птасуы н  толы қ  т ү сін д ір у  

мүмкін  емес.  Яғни,  Ж үсіп бек   шығармаларының  қазақ  әдебиетінен 

алар  орнын,  маңызын,  көркемдік сипатын  анықтау  -   ең  көкейкесті 

мәселелердің  бірі.

Ж е к е л е г е н   ж а зу ш ы л а р д ы ң   ш ы гарм алары ндағы   к ү р д е л і 

м әсе л ер д і  адам,  тү л га   арқы лы   зе р т т е у   -   қазіргі  ә д е б и е т т а н у  

ғылымының  дамуыидағы  негізгі  әрі  тиімді  ж олдарды н  бірі.  Адам 

түлғасы   кез  келген  ж азуш ы н ы ң   шығармашылығы  үш ін  негізгі 

о б ъ ек т і  болы п  табы лады .  С ол   се б еп т і,  М.  Горький  ә д е б и е т т і 

«адамтану  гылымы»  деп  атаған  болатын.

Түлға  проблемасын,  кеңірек  алғанда  адам  проблемасын,  ж еке 

объект  етіп  алып,  арнайы  зер ттеу  орыс  әдебиеттану  ғылымында 

60-шы  жылдардың  екінші  жартысынан  бастап  етек  ала  бастады .1

Қ азақ  әд е б и е т т а н у   гылымында  түлга  проблем асы   арнайы

1990,  №  3;  Д.  Ы сқақүлы .  Қ алам гер  келбеті.  «Ж үлды з».  1990,  №  5; 

М айтанов  Б.  А қбілек  -   п си хологи ялы қ роман.  «Ж үлды з».  1992,  № 

10;  А қш о л ақо в  Т.  А қ б іл е к   -   көш басы   ром ан.  « Қ азақ  тіл і  мен 

әдебиет»,  1996,  №  4 - 6 ,  М үратбеков  С.  Қара  сөздің  қ а с  ш ебері. 

«Қазақ әдебиеті»,  7.12.1990;  Түрысбеков Р.  Ж үсіпбек А ймауытовтын 

әдеби  мүрасы.  ҚР  ҒА-нын  хабарш ы сы.  Тіл-әдебиет  сериясы .  1992, 

№  4;  Ісмақова А.  М әдени ет тарихы   -   ел тарихы .  «Ж алын».  1990.  № 

2;  Б ай ғал и ев  Б.  Ж ү сіп б е к   А й м ауы товты н   З ү р кен ш е к  есім дері. 

«Қ азақ әдебиеті».  30.03.1990;  Таханов  Б.  Н ациональный х ар актер  в 

ром ан е  Ж .  А й м ау ы то ва  « Қ а р т қ о ж а» .  И звести я  АН  РК.  С ер и я 

ф и л о л о г и ч е с к а я .  1992,  №  1;  Б іт іб ае в а  Қ.  Ж .  А й м ау ы то в ты н  

шығармашылығы.  «Қ азақ тілі мен әдебиеті».  1996,  № 5,  6;  П іралиева 

Г.  Ішкі монолог.  Алматы;  Ер-Д әулет.  Қ азақстан,  1994, С ағы нбекүлы  

Р.  Ж үсіп б е к А йм ауы түлы .  А лматы ;  Рауан,  1997  т. б.

1  Л ихачев Д.  С.  Ч еловек в л и т ер а т у р е древней Руси.  М осква;  Наука, 

1970; 

Д н е п р о в   В 

Д . 

И с к у с с т в о   ч е л о в е к о в е д е н и я . 

Из 

ху д о ж ествен н о го   опы та  Л.  Н.  Т олстого.  Ленинград:  С о ветски й  

п и с ате л ь,  1980;  Ф е д ю к о в а   Н.  К он ц еп ц и я  че л о в ек а  в  р у сс ко й  

л и т е р а т у р е   н ач ал а  XX  в.  М инск.  1982;  К аш ина  Н.  Ч е л о в е к   в 

тво р честве  Ф.  М.  Д о сто евс ко го .  М осква;  Высшая  ш кола,  1986; 

Колобаева Л.  А.  Концепция личности в русской ли тер ату р е  рубеж а 

Х ІХ -Х Х   вв. Москва:  И здательство  МГУ,  1990, т.  б.

4

қойылмаса да,  алам образы,  характер  мен  жағдай,  кейшкерлердін 

р у х ан и  әлемі  т,  б.  мәселелерді  зерттеуге  арналган  енбектерде 

әрлайым  қарастырылып  келді.

Б ұ л   м әсел еге  қы зы гу ш ы л ар д ы ң   көп тігіне  де,  ж азы л га н  

әдебиеттің  біршама  көлемділігіне  де  қарамастан.  түлга  мәселесін 

түсініктемелік,  теориялық  түргыдан  қарастыратын  жинақталган 

қормтындыланган  зерттеу әлі  күнге дейш  жоқ.

Ж .  Аймауытов  ф илософ  та,  ойшыл  да  емес,  ең  алдымен  -  

суреткер,  сондықтан  оның  адам  түлғасы  жайлы  үғымдарынын 

қ а л ы п т а с қ а н   ж ү й е с ін   қ а л д ы р м а ғ а н ы   тү с ін ік ті  қ ү б ы л ы с . 

А й м а у ы то в ты ң   «түлға  кон цепци ясы н»  т а за   ф и л о со ф и я л ы қ  

түрғыдан  қарасгырудыи қажеті жоқ.  Өзінің адам түлғасы туралы 

көзқарасын, түсінігін ол өзі жасаған бейнелер арқылы көрсете білді. 

Аймауъгтов  20-шы гасырдың бас кезіндегі  қазақ қоғамынын  үлкен 

қөрінісін жасады және сол дәуірдегі, сол қоғамдагы түлғаның рөлін. 

маңызын  ж әне  қалыптасу  жолдарын  зерттеді.

Көркем  әдебиеттегі  түлға  мәселесін  зерттеген  С.  Г.  Бочаров,

А.  Б очаров,  С.  Е.  Ш аталов,  В.  Н.  Белопольский,  тағы   б асқа 

галымдардың  ткірлерін  қолдай  отырып,  біз  де  адам  түлғасының 

концепциясы   дегеніміз  ж азуш ы   ж асаган  бүкіл  характерлердщ  

негізін  қүрайты н  ж ән е  оларды н  ерекш еліктерін  айқындайтын 

бастапқы  тезисгердін  жүйесі деген  түжырымға  тірелеміз.  «Түлға» 

мен  «мінез» үгымдары  қанша бір-бірімен тығыз байланыста,  кейде 

бір-біріне  сәйкес  десек  те,  бәрі  бір  оларды ң  айырмаш ылығын 

еш қаш ан  ж оққа  шығаруға  болмайды.  Ә дебиеттану  ғылымында 

эпикалық  шығармалардағы  адам бейнесінің белплі  бір  мазмүндық 

формасы бо,\ьш саналатын «мінез» категориясымен са,\ыстырғанда, 

«түлға»  -   кең  ауқымды,  бәрін  қамтушы  үғым.  Әрине,  реалистік 

шығармашы/іықтың, оның ішшде роман жанрынын негізгі мақсаты

-   ж аң а  да  айқын  әрі  түтас,  сонымен  бірге  курделі  адам  мінезін 

ж асау.

Әдебиеттің  негізгі  предметі  адам  болғандықтан,  оның  рухани 

әл е м ін ,  о й -сезім ін ,  т ү с ін ік -тү й с ігін ,  д ү н и е тан ы м ы н ,  іш кі 

қайшылықтарын ашып көрсету  -  суреткердін негізгі мшдеттершін 

бірі.  Психологизм  әдебиетте  бүгін  пайда  болған  қүбылыс  емес. 

С онау  ауы з  әдебиетіндегі  ертегі,  влен-ж ы рларда  қаһарманны н 

қайгы-зарын  суреттейтін  түстарда  психологизм  элементтері  бар. 

Бірақ  психологизм  адамның  жан  дүниесін  ж еке  көркем  зерттеу 

ж ән е  бейнелеу  тәсілі  ретінде  әлемдік  эдебиетке  шамамен  18-ші 

ғасырдың аягында келе бастады.  Психологизмнін  осындай  ерекше 

тәсілге айналуын кейбір ғалымдар реалистік әдісгін тікелей ықпалы

5

д еп   қараса,  енді  бір  бөлігі  ж ек е  бас  пен  оны  қоршаған  ортаның 

к ү р д е л і  ди алек тикалы қ  қары м-қаты насы   сек ілді  м ә с е л е л е р д і 

к ө т е р г е н  

р о м а н д ы қ  

п р о б л е м а т и к а н ы ң  

и г е р іл у ім е н  

байланыстырады .

Адамның  ой-сезіміне  тер ең   үн іл у  арқылы  оның  іс-әрекетінің, 

тағды р  талабынын  заңдылықтарын  ашу,  шыншылдық  сипатын 

к ү ш е й т у ,  ф и л о с о ф и я л ы қ   м ә с е л е   д е ң г е й ін е   д е й ін   к ө т е р у   Л. 

Толстой,  Ф.  Д остоевский  шығармаларында  өзінің  шырқау  биігіне 

көтерілді.

X X   ғас ы р д а   Д ж о й с ,  Ф о л к н ер ,  К аф ка  ш ы га р м а л а р ы н д а  

психологизм  өмір  шындығын,  қоғам тіршілігін  к өр сетуде ен   негізгі 

ә д е б и   т а с іл г е   а й н а л д ы .  Болм ы с,  т а р и х ,  қ о ғ а м д ы қ   п р о ц е с с  

кейіпкерлер  түйсігі,  оның  әсері  арқылы  суреттеледі.

А л , 

осы   қ ү б ы л ы ст ы  

қ а з а қ   ә д е б и е т ін ің   т а р и х ы м е н  

байлан ы сты рсақ,  ғасырымыздың  жиырмасынш ы  ж ы лдары н да  

қ а л ы п т а сқ а н   п си х о л о ги зм   т ә сіл ін ің   н егізін   қ а л а у ш ы л а р ды ң  

қатары нда  Ж .  Аймауытовты  айтамыз.  Ж үсіпбектің  адамныи  ішкі 

әлем ін суреттеудегі  жаңашылдыгы мен  кейіпкерді  психологиялық 

м ін езде у   амалы  түлға  концепциясының  бөлінбес  бір  бөлігі  болып 

табы лады .

Ж а зу ш ы н ы ң   к өр к ем   п си х о л о г и зм ін ің   си п аты   м ен   адам 

табиғаты,  онын  мақсат-мүраты  туралы  сол  ж азуш ы ны ң  түсінігі 

ар асы н дагы   байланы сты   к өп теген   ғалы мдар  атап  к ө р сет к ен . 

М ы са л ы ,  С .  Е.  Ш а т а л о в   ө з ін ің   « П р о з р е н и е   как  с р е д с т в о  

психологического анализа» атты мақаласында Чеховтың жасырын 

пси хологи змш   адам  туралы  түсінігі  Толстой  мен  Д остоевский ден 

басқа  түлға  концепциясының  өзгешелігімен  түсіндіреді  (П.58.35.). 

Д .  М а р к о в т ы ң   а й т у ы н ш а ,  « п си х о л о ги я л ы қ   т а л д а у д ы ң   әр 

суреткердегі жагдайы да философиялық-эстетикалық принциптері 

д е  әртүрлі».  Ал,  философиялық-эстетикалық  ізденістің  орталығы, 

кез  келген  ж азуш ы   үшін  адам  болып  табылады  (П.40.127.).

Ж .  А ймауытов  романдары нда  шешім  тапқан  көркем  түлға 

м әселесінің өзіндік ерекшелігін,  психологиялық талдау  шеберлігін 

з е р т т е у   ж а зу ш ы н ы ң   көркем  м үрасы н  реттеп,  к ө зқ а р а с ,  әд іс 

м әселелерін  түсіндіруге  ғана  мүмкіндік  беріп  қоймайлы,  сонымен 

бір ге қазақ әдебиегін ін дамуының,  оның іш інде қазақ прозасынын 

қалыптасуының  толық,  біртүтас  көрінісін  жасаута  көмектеседі.

С ебебі,  Ж .  Аймауытов  шығармашылығы  -   адамның реалистік 

б е й н е с ін е   қол  ж ет к ізу л ігі,  сол  сияқты  гум ани зм   дам уы ндағы  

манызды  белесгін  бірі  болып  табылады.

6

А Й М А У Ы Т О В Т Ы Ң  Р О М А Н Д А Р Ы Н Д А Ғ Ы  

К Ө Р К Е М   Т Ү Л Ғ А   М Ә С Е Л Е С І

Ж .  Аймауытовтың  түлға  концепцііясынын  дүниетанымды к 

ж әне  көркемдік  кайнар  көздері

Адами түлға мен  оньщ болмысына байланысты  мәселелер  19- 

ға с ы р д ы н   о р тасы н ан   б а с та п   қ а з а қ т ы н   қо ғ ам д ы қ   ойы   мен 

әд е б и етін д е  зерделі  зе р ттеу   объектісіне  айналды .  Б үл  кезде 

капи тали зм   злементтерінің  келуімен  еліміздін  экономикалық, 

ә л е у м е т т ік ,  са яси   ө м ір ін д е  б о л ғ а н   тү б е г ей л і  ө зғ е р іс т е р г е  

байланысты  түлға  проблемасы  айрықш а  мәнге  ие болған.  19-20- 

ғасырлардың аралығында  бүрынғы  патриархалдық әдет-ғүрыпты 

ығыстырып,  бірте-бірте  орныға  бастаған  қоғамдық  қатынастың 

ж аң а  капиталисгік  жүйесі  әлеуметтіқ  қайшылықты  бүрынғыдан 

ар м ан   шиеленістірді.  Қ азақстан д а  капитализм   процестерініи 

басталуы мен  бірге  оның  әлеуметтік  өмірінін  барлық  саласында 

Ресейдің  үстемділік саясаты  күшейе  түсті.

Түлғаның  санасы,  онын  өмірден  орын  алуы  кезінде  Шоқан 

Уәлиханов,  Абай  Күнанбаев,  Ыбырай  Алтынсарин  оятпақ  болып 

те р   төккен  халы қтық  сана  проблемасы нын  қүрам дас  бөлігіне 

айна>\ды.  Барлық  дагдарыстан  қүтқарып,  даланы  босгандық  пен 

өркениетке  жеткізетін  даму  жолдарын  іздестірген  халқымыздың 

үлы   перзенттері  ақыры  ат  басын  ағарту  мүратына  өкеліп  тіреді. 

О ларды н   ж асаған  қы зметі  еліміздегі  алғаш қы   ағар ту   кезеңін 

қүрайды.  Атап  айтқанда,  солардын  енбектерінде  ағартуш ылық 

и д е о л о г и я сы   ж а н -ж а қ т ы   н е г ізд е л д і.  А ға р т у ш ы л ы қ т ы н  

Қ а з а қ с т а н д а   п ай д а  б о л у   та р и х ы   ә л е у м е т т ік   д ам у д ы ң  

закдылықтарымен,  онын  ішкі  логикасымен  тікелей  байланысгы. 

Бүл арада қазақ ойшылдары мен ақын-жазушыларының Ресейдін, 

Батыс  Еуропаның  озы қ  идеялары мен  танысуы  макы зды   роль 

атқар ға н ы н   айтып  кеткен  ж өн.  А гартуш ы лы қ  идеясы   18-ші 

ғасырда  Еуропада,  19-шы ғасьгрда Ресейде кен тарап,  етек  жайған 

болатын.  Еуропалық  агартушылық  -   тек көркем  әдебиет арқылы 

ғ а н а   ем ес,  ф и л о с о ф и я   а р қ ы л ы   д а  к ең   т а р а г а н   т ү т а с   бір 

идеологиялық  агым.  Еуропада  феодализмнен  капитализмге  өту 

дәуірінін  идеологиясы  ретінде  пайда  болған  ағартуш ылық  ағым 

Қазақстанда үлттық жағдайға бейімделш өзіндік сипатқа ие болды. 

Қ азақ   ағартуы ,  зерттеуш і  ф и л о со ф тар   мен  тари хш ы ларды н  

айтуынша, сол кездегі қазақ қоғамының әлеуметтік, саяси денгейіне 

сай,  халық мүддесін көздеген жалпы демократиялық, озық идеялы

7

ағы м  т ү р ін д е   қ а л ы п т а с ты .  А л,  баты с  еу р о п а л ы қ ,  р е се й л ік  

ағартушылық бурж уази ялы қ  идеологияның айқын  үлгісі болатьш.

Қ а л ы ң   б ү қ а р а ғ а   б іл ім   б е р у ,  а ғ а р т у   ж о л д а р ы   арқы лы  

м еш еулік п ен   к үр есі  -   қ азақ   ағартуш ы лары ны н  басты   идеясы 

болдь;  ж ә н е   онын  бүкіл  демократиялық,  гуманистік  мазмүны  да 

осы  и деяда  жатыр  еді.  Ағартушылық  идеясы  қазақ  әдеби етінің  

барлық  бағытында,  көркемдік  әдістеріне  д е  кеңінен  уағыздалды. 

А лайда,  ағартушылық  идеология  мен  ағартушылық  реализмнің 

ти птік   ерек ш ілік тер ін   ан ы қ та у   б ү л   ар ада  б із д ің   м ін д ет ім ізге 

ж атпайды .  Біз агартуды кең мағнасында,  халық арасына білім мен 

озы қ  идеяларды   тарату,  оны ң  м үддесі  үшін  к ү р есу   түрғысында 

қарасты рамы з.  Соны мен,  халы қты ң  әл еум еттік-экон ом ик ал ы қ  

ауыр  жағдайы ,  Ресейдің  отарлау  саясатының  қатаюы  ж ә н е   қазақ 

х а л қ ы н ы ң   са н а л ы   ү л д а р ы н ы ң   ө з   т в о р ч е с т в о л а р ы н   халы қ  

бостандыгы  үшін  күрес  м әселелерін е  негіздеуі,  міне,  осының  бәрі 

ағартушылық  багытты  үстануға  алып  келді.

А ғарту  идеясы  20-шы  ғасырдың  бас  к езін д е  д е   неғізгі  идея 

болып сақталды,  бірақ,  әрине,  ж аңа тарихи жағдайлар оны н жалпы 

сипатына  өзінің  әсерін  тигізді.

«Халы қты   а ға р т у ...  б ү қ а р а н ы ң   әл еу м ет т ік   м еш е у л іг і  мен 

н а д а н д ы қ т а н   қ ү т ы л у   ү ш ін   ж ү р г із іл г е н   к ү р е с   р е в о л ю ц и я  

алдындагы  к езен де  бүрынғыдан  да  күшейіп,  әр і  ш иеленсе  түсті.

Енді  б ү л   іске  әдеби еттің   ішінара  көрнекті  қайраткерлері  ғана 

емес,  қоғамды қ-мәдени  дам уды ң  іс  ж үзің дегі  м індетерін  өзінш е 

т ү сін ет ін ,  б асқ а  идеялы қ  ағы мдарды ң  өкілі  болы п  саналатын 

көптеген  ж азуш ы лар  да  араласты»  (Ш.2.31.).

Енді  А йм ауы товты ң  д ү н и ет а н у ы н а   е л еу л і  ы қпал  ж асаған 

ағартуш ы л ы қ   эв олю ц и я сы н а  тоқ талм ас  б ү р ы н ,  со л   кезен н ін  

әлеуметтік-эконом икалы қ,  саяси  ортасын  су р ет т еу г е  талап  етіп 

к ө р е л ік . 

1 8 -ш і 

ғ а с ы р д ы ң  

с о ң ы н д а  

б а с т а л ғ а н  

Р е сей  

сам одерж авиесінің  отарлау  саясаты  бүрынғыдан  да  күшейіп,  19- 

шы  ғасы рды ң   ба сы н д а   ө з ін ін   ш ары қтау  ш е гін е  ж е т т і.  Оған 

мысалдар:  К.  Қасымов  тағы  басқалар  басш ылық  ж а са ға н   үлт- 

а затты қ   қозғалы стар ы н ы ң   а я у сы з  ж ан ы ш талуы ,  ханды қты ң 

таратылып,  өлкелік  губерн аторға  тікелей  багынатын  аға  сүлтан 

билігінің енгізілуі;  Қазақстаннын ең шүрайлы ж ерлерінін Ресейден 

келген ж үздеген  мың келімсектерге бөлініп, қазақтардың тіршілікке 

қ о л а й с ы з   ш ө л е й т   ж е р л е р г е   ы ғы сты р луы ; 

қ а з а қ т а р д ы н  

майдандағы қара ж үмысқа шақырылуға қарсы көтерілгендері үшін 

қ а т ы г е з д ік п е н   ж а з а л а н ғ а н ы   т.  б.  « Т а у а р -а қ ш а »   т ү р ін д е г і 

капитализм  әсер ін де  ж а ң а   орныға  басгаған  қаты насгар  бүрынғы

ф еодаллы қ-патриархалдык  қатынастармен  қосылып,  халықтың 

онсы з  да  әлеум еттік-эконом икалы қ  ауы р  ж агдай ы н  одан  ері 

қ и ы н д а т а   тү с ті.  М інеки.  осы н дай   ж а ғ д а й д а   «А лаш »  саяси  

партиясын  қүрған  Ә.  Бөкейханов,  А.  Байтүрсынов,  М.  Дулатов 

тағы басқалардын аттарымен тікелей байланысгы қоғамдық ойдын 

дамуының  келесі  кезеңі  басталды.  1905  жылғы  революция  қазақ 

даласын дүр сілкіндірді. Революция жариялаған бостандық, теңдік 

идеялары   бірден  қолдау  тауып,  Қазақсгандағы  қоғамдық-саяси 

атм осф ераға  үлкен  ықпал  ж асады.  М әселен,  А.  Б айтүрсы нов 

бастаған  бір  топ  қазақ  зиялылары  Қарқаралыда  қазақ  халқының 

атынан  петиция  жариялады.

1909 

жыл да  тарихи  жылдын  бірі болды.  Бүл  жылы  еліміздін 

а л еу м е ттік ,  м әдени  өм ірінде  ел еу л і  о қи ға  б олған   А байдьщ  

алғаш қы  өлеңдер  жинағы,  А.  Байтүрсыновтың  «40  мысалы»,  М. 

Д у л ато в ты ң   «Оян,  қа зақ !»   ж и н ағы   ж ар ы қ  көрлі.  С о л   кезде 

Қ азақстан  мкн Орта  Азияда кең тараған  білім  реформасы  үшін ат 

салысқан  жәдиттер  қозғалысы,  мерзімдік баспасөз қызметі,  қазақ 

авторларының Уфада,  Қазанда, Орынборда,  Петербургте басылган 

шығармалары  үлтгық  сананың  дамуына  зор  ықпал  жасады.

Қ азақ  ағартуш ылы ғы ның  екінші  кезені  Ә.  Бөкейханов,  А. 

Б ай тү р сы н о в,  М.  Д у л ато в ,  С.  Т орайғы ров,  С .  К өбеев  тағы 

б асқаларды ң   есімдерімен  байланы сты .  А ғартуш ы лы қты ң  бүл 

кезеңі  -   халық  мүддесін  қорғау,  онын  бостандығы  мен  саяси 

хүқы қтары  үшін күресу секілді саяси сипатымен ерекше.  Бүл идея 

әр т у р л і  бағыттағы,  әртү р л і  көзқарастағы   қай раткерлерді  бір 

ортаға  біріктіретін  күшке  айналды.

20-шы ғасырдын басьшдағы қазақ тарихы әлеуметтік апаттарға 

толы .  Ә йтсе  де,  1905-ші  ж ы лғы   бірінші  орыс  револю циясы ,  I 

дүниежүзіліксоғыс,  1916-шы жылғы көтеріліс,  февраль, оданкейін 

октябрь  революциялары  секілді  оқиғалар  ж еке басгың,  түлғанын 

маңызын бүрын болмаған дәреж еде биікке кетерді. Түлға мәселесі 

көрнекті  ақын-жазуш ылардын  идеялық-көркемдік  ізденісгеріне 

м ү р ы ң д ы қ   болды .  Ә р и н е,  б ү л   м әсе л е  әр   тү р л і  б ағ ы т тағ ы  

су р е тк е р л е р д ін   ш ы ға р м аш ы л ы қ тар ы н д а  әр   қа л а й   ш еш іллі. 

Алғашқы  отыз  жылдын  ішінде,  яғни  тоталитарлық  ж ү й е  толық 

ү стем   б о л ған ға  дей ін ,  қ о ғ ам д ы қ   өм ір  мен  ә д е б и е т т е   адам 

бойындағы түлғаны бағалау өріс алды, халық ішінде өзінщ жалпы 

тарихи  өмірге араласу  қажеттілігін  сезінген  түлға санасы  оянды.

Өдеби процесс ғасырдың басында күрделеніп, сапалық өзгеріске 

үшырады.  Бүл  кезендегі  көптеғен  ағымдар  мен  бағыттар.  яғни 

әлеби  алақүлалық  -   соның  куәсі.  Егер  М әш һүр-Ж үсіп  Көпеев,

9