политические  взглдды.  Одноплановый  по  своей  структуре  спор  в

М әселен,  Төлегеннін  сөзін  алай ы қ:  «Бізде  Энгельс  те  бар, 

м арксш і  б о лудан   да  дәмеміз  бар»,  -   дед і  (1.2.226.).  А лайда, 

Төлегеннін  шьш  ниетін  автор  ертерек  берілген  мінездеуде толық 

ашады:  «Өзіндей  ж астар  партияга  ж азы лы п  ж атса  да,  Твлеген 

жазылган  ж оқ.  Ж азы лмауы   да  есеп  еді:  қызылдар  құлап  қалса, 

кім  біледі...  Одан  да  байқай  тұрайы н  деп  ойлаушы  еді.  Алайда 

партияға  кірген  жолдастарымен  пікірі,  қызметі,  ымы-жымы  бір 

еді.  Пікір дерлік Төлегенде пәлендей  пікір де ж оқ.  Көптің ауқымы

-   оган  пікір.  коммунистер айтса  -   құп,  алайда Телеген  пікірсіз  де 

жігіт емес еді. Онысы рушылдық пікір еді.  Қызметке адам сайланса, 

елге кісі жіберілсе,  елден шыгын жиылса, өз еліне,  өз ез тұқымына 

бұйрегі бұрып отырар  еді.  Бірақ  ол  бұрғандығын  өмірі сездірмей, 

еппен іс қылар еді» (1.2.220.), Н ем есеанағұрлы м саналы, өз сеніміне 

берілген  кейіпкер  -   А қбаланын  сөзіне  назар  аударайы қ.  «Біз 

тенкеріске дайындалған ел емеспіз. Төнкеріс бізге көктен түсгі. Біз 

орыс  пролетариаты,  орыс  большевиктері  қан  төгіп  алып  берген 

даяр  олж аға  ортақ  болып  отырмыз,  -   деп  бір  ныгыздап  қойды. 

Бүл  сез  төңкеріс  болғалы  талай  айтылып,  талай  жазыл&іп  иіні 

қанған ескі сөз болса да,  Ақбала шыт ж ан а сөздей айггы» (1.2. X 36.).

Тәлегенге  қараганда,  сенімділігі,  ай тқан   сөзі  мен  идеялық 

багытынын  сәйкес  келуі  мұлде  ө згеш е  болғанымен  авторлы қ 

тұсініктемелер  арқылы кейіпкерді  «әшкерелеп»,  мінезін  әрі  қарай 

аша туседі. Осындай авторлық мінездеу мен түсініктемелер Ақбала 

бейнесін  ашуда  маңызды  рөль  атқарады.  Ақбала  сезінен  бұрын 

б ерілетін  ав то р л ы қ  м інездеу  әр   текті,  қа р ам а-қай ш ы л ы қты  

қасиеттердін  құрамдас  жиынтығы  секілді.

Романдағы диалогтардьш қостұргылы сипаты (двуплановость), 

сы р тқы   ж ә н е   іш кі  д а у ы с т а р д ы н   е к і  ж ү й е   қ ұ р а у ы ,  а в т о р  

түсініктемелершін,  кейіпкер  ишара-қимылдарынын  мәнінің  арта 

түсетінін  Б.  Майтанов  өзінін  «Ақбілек  -   психологиялық  роман» 

атты  мақаласында  атап  өтп:  «Диалог  репликаларында  адамнын 

ішкі  ойы  мен  ашық  сөзінін  тікелей  байланыспай  жатуы,  адресат 

үшін  ол   м үлде  б асқа  м ағы на  а л у ы н   бед ер л ей тін   сәт,  сезім  

қайшылықтарын  аңғартады»  (Ш.7.195.).

Ж үсіпбек  Аймауытов  поэтикасы на  тән   нәрсе  -   іс-әрекетті 

ишара-қимыл ерекшелігімен көрсету,  адамнын бүкіл болмысымен 

бейнелеу.  «Көрші  қатын  үйге  кіріп  келген  кезде,  Бозінген  аузын 

қайыстай  созьш:

-  

Қошы  енді,  Ә нуарж ан !  Ү йықташ ы,  қалқам!  -   деп,  бір 

қолымен Әнуаржанды қагып,  келіншегімсіп, қыпшасын қылмитып. 

бексеан  бұлтитып,  өз  денесіне  өзі  сүйінгендей  қылымсып  жатыр

61

еді.  К өрш і  қ а т ы н   си п аң дап  босаға  ж а қ т а  т ұ р ғ а н ы н  көріп,  Б о зін ген  

м ан ы зд ан ы п ,  қ а сы н   бір  керіп:

-   К ум сінай,  ж а й   ж ү р сің   ба?  -   деді.

-   Ж а й   ем ес...  Бір  ж ү м ы сп ен ...  -   деп ,  К ү м сін ай   бір  ж а м б ас тап  

сы рғы п,  Б о зін ген н ін   қасы н а  келді.  Б о зін ген   ә л д е   бір  қ ы зы қ   өсек 

а й т а д ы   е к е н   д е п ,  ки м е ш ег ін   ж е л к е с ін е   қ а р а й   б ір   бір  т а р т ы п , 

ж ам п а н д ап ,  қ ү л а ғ ы н   таяй   берді.  К үм сін ай   сы б ы р   етті.  Б озінген :

-   Ә,  қой ш ы !  -   деп басы н  көтеріп   ал ы п .  -   Ж а л ғ ы з   о ты р   ма?  -  

д еп   м ы л т ы қ   а т а р ы н   кісіш е  б ү ғы п ,  т а ғ ы   к ү б ір л е с т і.  С ө й т к е ш е  

б о л м а д ы ,  « к ү й е у   келд і»   д е г е н н е н   ж а м а н   Б о зін г е н   а п а р а ң д а п  

тү р е гел іп ,  ж а л м а -ж а н   ау ы з  ү й ге  бар ы п ,  К ү м сін ай ға  қ а й т а л а т ы п  

бір  а я қ   үн  са л ы п   берді.  Беріп  ж аты п :

-   Ө зім   д е   барам ,  -   деді.

К үм сін ай :

-   Б ар ға н м ен   кө р е  алм ассы з,  ү й ы қ т а п   қалд ы ,  -   деп   еді,  о л   сө з 

Б озін ген н ің   қ ү л а ғ ы н а  б и т ш а қ қ а н д ай   қ ү р л ы   кірген  ж о қ .  К о л -а яғ ы  

ж е р г е   ти м ей,  ш о ш ал ад а  с ү т  пісіріп  ж а т қ а н   қ а р а   кем п ірге  б ары п , 

к ө з ін   а ш ы п -ж ү м ы п ,  е стіл ген   х а б а р ы н   а й т т ы .  Қ а р а   к е м п ір   бір  

та м сан ы п ,  о ты н   кө сей   берді.  О ған   ж а р ы м а ғ а н   кісідей,  Б о зін ген  

ш у д а сы   ж е л к ід е п ,  бай ы н  іздеді...

Ө з  ү й ін е т ү г е л  естірген соң, б ү л  х аб а р д ы   іш іне сы й гы за ал м ай , 

Б о зін ген   б о ш а л ағ ан   тү й еш е  та й р а ң д а й   басы п,  екі  қо л ы н   а л д ы   -  

ар т ы н а  қ ү л а ш т а й  сермеп,  Б ір қ ү л а қ тік ін е қ а р а й  ж өн елд і»  (1.2.191.).

А й м а у ы т о в   с у р е т т е у ін д е   іс - ә р е к е т   іш кі  п с и х о л о г и з м г е   и е 

болы п,  адам  ж а н ы н ы ң  тереңіндегі ой-сезім  қо зғал ы сгар ы н  өр б іту ш і 

қы зм етін   а т қ а р а д ы ,

Ж а л п ы  қи м ы лды ң , іс-әрекеттің  п си х о л о ги за ц и я с ы  А й м ау ы то в  

ш ы ғ а р м а л а р ы н д а   б а с қ а   а в т о р л а р д а н   ( Д у л а т о в ,  К ө б е е в , 

Т о р а й ғ ы р о в )  

а н а ғ ү р л ы м  

б а с ы м  

ж ә н е  

с о н ы м е н  

б ір г е  

п с и х о л о г и за ц и я   б ағы ты н ы ң   ө зін д е   а в т о р д ы ң   ке й іп к ер ге  б ер е тін  

а д а м г е р ш іл ік   т ү р ғ ы с ы н д а ғ ы   б а ғ а с ы   б е л г іл і  б ір   д ә р е ж е д е   б о й  

көрсетіп тү р а д ы . М әселен,  ж о ға р ы д а б ерілген  ү зін діде К үм сін ай даң  

А қ б іл е к   ж а й л ы   х а б а р   а л ғ а н   а д а м н ы н   и ш а р а - қ и м ы л ы   о н ы ң  

п с и х о л о г и я л ы қ   ж а й -к ү й ін   а ш у м е н   қ а т а р   б а ғ а л а у   с и п а т ы н   д а  

қам ти д ы .  Б озін ғен   негізінен  сы р тқ ы   қи м ы л ы ,  и ш ар а-б ел гі а р қ ы л ы  

б ей н ел ен ед і.  Екі  ә й ел д ің  д е  ж ай -к ү й і  п си х о л о ги зм н ің   ж а н а м а  т ү р і 

а р қ ы л ы   аш ы л ад ы

Ж ү с іп б е к  ром ан дары н   «сөзді и ш ара» кей іп к ер л ер д ің  ж ай -к ү й ін  

к ө зге  е л ес тет е  суреттей тін ,  д и а л о г ты ң   екінш і  п л ан ы н   қ ү р а й д ы .

-   Біз  с о ғы сқ а барам ы з,  сен  қай тесің ?  -   д ед і  А қбілекке.

Ақбілек  көзі  бажырайып,  не  дерін  білмей  сасып  қалды.

62

-   Кайда болғын келелі? -  деп тағы сұрағанда,  Ақбілек мойнын 

ән тек  қи сай ты п ,  б ұ ғағы н   б ұ л ти ты п ,  ж ал ы н ған ,  н а з д а н ғ а н  

дауыспен:

-   А уылы ма  қайтарм айсы з  ба?..  -   деді.  Қара  м ұрт  басын 

шайқады.  Ақбілек  кірпігін  жыпылықтытып,  жерге  қарады.

Тілмәш  тагы  сұрағанда  Ақбілек:

-   Тым  болмаса,  ж ақы н  жердегі  бір  ауылға  жеткізлірсеңі:і,  -  

деп  көзіне  ж ас мөлдіреп  келіп  қалды.

Қара  мұрт басын  тагы  да  бір  шайқадыды  да  :

-   Бізбен  бірге  жүргің келмей  ме?  -   деді.

-  Соғысқа ма?  -   деді Ақбілек еңсесін  бүкситіп.

-   Соғысқа,  -   деді  қара  мұрт иегін  бір  қағып.

Ақбілек басын  шайқап:

-Ендеше,  мені осында-ақ тасып  кетіңіз,  -   деді.

-   Түнде жалғыз  өзің  қорықпайсын  ба?

-   Қорықсам  да  қалайын...  сіздер  қайтып  келмейсіздер  ме?  -  

деді  жұлып  алгандай.

-   Мәлім емес,  -   деп  қара  мұрт мұртын дірілдетгі»  (1.2.176 б.).

Көріп  тұрмыз,  Ақбілек  пен  офицердін  диалогы  ишара-қимыл

көмегімен берілген. Бүл ишара-қимылдарды әнгіменің барысыннан 

бвліп   а л у г а   б о л м ай д ы .  О л а р   с ө й л е у ш іл е р д ің   а й т қ а н ы н  

толықтырып,  құптап  түрғандай.

Ж .  Аймауытов бұл принциптерді әрдайым ұстана бермегеніне 

қарамастан,  негізінен  психологиялық  ишара-қимылдарды  егжей- 

тегжейлі  суреттеуден бас  таргпайды.

Романдардагы кейбір  қимылдар  (жест)  кейіпкердің сол сәттегі 

эмоционалды күйін ғана емес, оның жалпы бойына тән психикалық 

ерекшелігін  де  сипаттайды.

^Р о м ан д ар д агы   к е й іп к е р д ің   п с и х о л о ги ял ы қ   ж а й -к ү й ін , 

толғаныстарын ашудағы жанама психологизмнін маңызы жайында 

С.  Қирабаевтын,  Д.  Ысқақов,  Б.  Майтанов,  Г.  Піралиеваның  т.  б. 

авторлардың  еңбектерінде  де  ай ты лган^ Адам  психологиясын 

ж ан ам а  тү р д е  су р еттеу   Ж ү сіп б е к к е  дейінгі  ав то р л а р д а  да, 

фольклорда  да  кездесетінін  атап  айтқан  жөн.  П сихологиялық 

п роцестердің  сы ртқы   эксп ресси вті  ерекш еліктерін  с у р е тте у  

фольклордағы психологиялық анализдщ қалыптасуының алғашқы 

кезеніие  тән.  Бұл  мәселе  көптеген  ғалымдардың  еңбектерінде 

зерттеліп,  көрініс  тапты.  Бұл  зерттеулерден  туындайтын  негізп 

пікір  -   фольклорда  кейіпкердін  ішкі  сыры,  психологиялық  әлемі 

негізінен  оньщ  сыртқы  гашінінен  көрініс табу  арқылы  ашылады.

Т екст  арқылы  А й м а у ы то в   ке й іп к ер д ің   іш кі  ө л ем ін ,

63

э м о ц и о н а л д ы -п си х и к а л ы қ   ж а й -к у й ін   а ш у   и ш ар а-қи м ы л ,  м им ика, 

д а у ы с   ы р ғ а ғ ы н   қ а л а й   п а й д а л а н а т ы н ы н   к ө р с е т у г е   т ы р ы с а й ы қ . 

М ә с е л е н   Б е к б о л а т   Т ө л е г ен н ің   қ о н а қ т а р ы н   к е р е   с а л а :  « қ о л ы н  

к ө к ір егін е  басы п   сәлем   беріп,  қ о л ы н   үсы н ы п   еді,  Ы қ а н   көзілдірігі 

ар қ ы л ы   с ү з е   қар ап ,  қ у   сү й ек  м ы қы р   қо л ы м ен   б о стау   үстап :

-   А м ан сы ң   ба?  -  деді.

...Екі  қ о л ы м д ы   бергенім   қ а т е   б о л д ы   м а  деп,  ж е н ін   сы баны п, 

қ а л а қ т а й   а л а қ а н ы н   Т ы паң н ы ң   ж ы п -ж ы л ы   ж ү м с а қ   у ы сы н а  сү ға 

қ о й д ы .

Т ы п ан   к ө зін ін   асты м ен  бір  қ ар ап :

-   А м ан   ба,  ш ы рағы м ?  -   д еп   и егін   б о л а р   б о л м ас  қ о з ғ а л т ь т , 

Ы қ аң н ы ң   қ а сы н ан   оры н   алды »  (1.2.223  ).

А в т о р   т е к   қи м ы л д ы ң   көрінісін  с у р е тте п ,  қ и м ы л д ы ң   сы р тқ ы  

б ей н есін   ж а с а п   қ ан а  қо й ған   ж о қ ,  со н ы м ен   қатар ,  п си х о л о ги я л ы қ  

а т м о с ф е р а н ы ң   д а   нобайы н   бел гіл еп   қо й д ы .

« К о м и сс ар л ар   саусы лд ап   кіріп  к е л г ен д е  Т өлеген:

-   Ә ,  к елің ізд ер ,  келіңіздер!  -   д е п   а л д ар ы н а н   ж ү гір д і.  Біздін 

Б ек б о л а т  т а   үш ы п   түрегеліп ,  б о са ғад а  қа зд и ы п   т ү р а   қа л д ы .

-   Ә   ...  -   деп   Ты п ан   д а  қ у т ы ң д а п   тү р егел д і.

Ы қ аң   т ү р у д ы ң  да,  о ты р у д ы ң   д а   есебін  т а б а   ал м ай   «Е!»  -   деп 

кү ш ен ің кір е п ,  о р ы н д ы қта н   б өксесін  ти ер -ти м е с  көтеріп ,  б үкш и ді.

Т ы п аң   б ір-екеуін ін   қ о л ы н   үстап,  қ а л ғ а н   екеуіне:

-   Б ү гін   б із  көрісгік  қой?  -   деп   ө тір ік  ж ы м и ған   боп  ж а т ы р .

А қ б а л а ғ а   қ а р ап   Ы қаң   д а  б ас ы н   қ ы л қ а ң   өткізд і.  Б ір   ш еттен

т ү р ы п   Б е к б о л а т   т а   қ а л а қ т а й   а л а қ а н ы н   қ ы р ы н ы н а н   ж а п с ы р ы п  

ж а т ы р »   (1.2.226.).

К өріп  оты р м ы з,  д и ало г тар г а  қ а р а ғ а н д а   (А м анбы сы ң?  А м ан  ба, 

ш ы р ағ ы м ...  Ә ,  келіңіздер,  к елің ізд ер ...  Ә,  Е!  Бүгін б із к ө р істік қой?) 

и ш ар а,  д е н е   қ и м ы л д ар ы   к е й іп к е р д ің   п с и х о л о г и я л ы қ   ж а й -к ү й ін  

а ш у ғ а   б а ғ ы т т а л ғ а н  т ү т ас  бір  ж ү й е н і  қ ү р а й д ы .

«К олы н  б о стау  үсгап,  бүксиіп...  «ну» деп  б ір ақ өлетін кісі» Ы қан, 

н е м е се  Б е к б о л а т қ а   иегін  б о л а р -б о л м а с   қ о зғал т ы п ,  к ір іп   ке л г ен  

к о м и с с а р ғ а   ө т ір ік   к ү л іп   ж а т қ а н   « еп ті  кісі»  Т ы п а ң н ы ң   и ш а р а - 

қ и м ы л д а р ы   б ір   сә ттік  п си х о л о г и я л ы қ   к ү й д і  аш ы п  б ер іп   т ү р ғ а н  

ж о қ ,   к е й і п к е р д і н   б о й ы н д а   қ а л ы п т а с қ а н   п с и х о л о г и я л ы қ  

ер е к ш ел ік те р д і,  о л ар д ы ң  өм ірге д ег ен  қ а р ы м -қ а ты н асы н  ай қ ы н д ап  

т ү р .

Б ек б о л а тт ы ң  «алақаны н қ ы р ы н ан  ж ап сы р у »  әд еті о н ы н  мінезін 

ж а н - ж а қ т ы   а ш у   ү ш ін   б ір н е ш е   р е т   қ а й т а л а н а д ы .  А л ғ а ш   р е т  

Т ө л е г е н н ін   ү й ін д е   б ө т е н   о р т а ғ а   т а п   б о л ғ а н   о н ы ң   қ ы с ы л ы п - 

қ ы м ты р ы л ы п ,  аб д ы р аган   күй ін  білдірсе,  р о м ан н ы ң   со ң ы н д а  б ү л

64

әдет  (жест)  рухани  өсу  мүмкіндігінен  айрылып  қалган  адамнын 

бойындағы  қарабайырлық  қасиетін  білдіргендей  болады.

А қбілек,  Б ал та ш ,  Т ө л еген   әй елім ен   Б ек б о л а тт ы ң   ү й ін е 

тоқтаган  кезден  көрініс:  «Тымағын  қисайта  киіп,  шапанының  бір 

иыгын  жамылып,  бір  иығын  ж үре  сүгынып,  қалбандай  Бекболат 

щыгып,  қон ақтарға  қарсы  ж үрді.  Анадайдан  сәлем  беріп,  келе 

Балташтың  атын  үстады.  Баяғысындай  алақанын  қалақ  қыльш, 

Төлегеннің, Ақбілектің алақанына жапсырып амандасты» (1.2.338.).

Бекболаттын  ж ан   дүниесінің  динамикасы  бүл  ар ад а  онын 

жүріс-түрыс,  дене  қимылы,  әдеті  арқылы  ашылып түр.  Алғашқы 

көріністегі адамның бір сәттік жай-күйін ғана білдіретін қол алысу 

әдеті,  екінші көріністе күрделірек мазмүнға  ие болып,  кейіпкердін 

бүкіл  табигатын  білдірмесе  де,  онын  мінез-қүлығындағы  елеулі 

ерекшеліктерді  байқаталы.

Ж алпы  Аймауытов  адамның  сырт  келбетін,  жүріс-түрысын, 

қим ы л-қозгалы сы н,  қо л   алы сы п  ам ан д асу   секілді  болм аш ы  

қимылдарын  кейіпкердің  сипатын  ашуға,  оған  баға  беруге  тишді 

пайдаланады:  «Бай  келді.  Ақсақал  үшып  түрегеліп,  қол  қусырып 

сәлем берді. Бай дауысын шыгарып, әлікалды... Мамырбай ақсақал 

екі  қолын  үсынғанда,  бай  бір-ақ  қолын  берді,  тіп-тік  болып  қара 

ешю  терісі  бестегіне келіп  отырды»  (1.2.276.).  Диалогтын  мимика, 

көзқарас, дауыс ырғағы мен ишарада көрініс тапқан негізгі мазмүны 

авторлық  ремарка  арқы лы   айқандала  түседі.  Балташ тын  совет 

үгаметі  үшін  тосг  көтеретін  көрінісін  алайық:

«Сол  кезде  Балташ  үшып турегеліп,  стаканды  көтеріп:

-   Ж асас ы н   совет  өкіметі!  -   деп  әркім нің  стакан ы н а  бір 

шағылыстырды.

-   Ж асасын!  -   деп  бәрі  де  шу  ете  түсті.  Ж ал ғы з-ақ  Ықаң, 

Ты пандарды н  көз  қү й р ы қтар ы   үш ы расып  қалған ы   болм аса, 

«жасасын»  деген  дауы сгы ң  кемдігі  болған  жоқ.  Қайта  Тыпаңның 

«жасасыны»  басым  шықты»  (1.2.229.).

Бүл  көріністе  үкіметтін,  билікте  отыргандардын  белсенділігі, 

былайгы жүрттың жалтақтыгы мен жасқаншақтығы,  қаж ет десеңіз 

енді күш алып  келе  ж атқан тоталитарлық биліктщ ызғары  -   барі 

бар.  Екі  кейіпкерге  бірін-бірі  түсіну  үшін  сөздің  қаже-п  шамалы. 

Бүкпе ой-сезім,  яғни басты психологиялық план дауыс ырғагы мен 

көзқарас  арқылы  беріліп  түр.

Ишара  қимылды суреттеу арқылы Аймауытов  сазге қосымша 

магына  беретін  көріністің  сыртқы  бейнесін  жасайды.  Көптеген 

зерттеушілердш түжырымдауынша,  көрінісгік  элемент  «оқырман 

назарын  аударып,  оны  болып  ж атқан  оқиғанын  куәгері  секілді

65

ә с е р г е   қа л л ы р ад ы » .

Ш ы г а р м а л а р д а ғ ы   и ш а р а - қ и м ы л д а р д ы ң   б ір   т ү р і  н е г ізін е н  

с у х б а т т а с у ш ы   к е л е с і  б ір   а д а м г а   а р н а л ғ а н .  И ш а р а   -   б е л г іл і 

п с и х о л о г и я л ы қ   м ән і  ү л к е н   к е й іп к ер   а р а л ы қ   б ай л а н ы сты ң   т ү т а с  

бір   ж ү й е с ін   қ ү р а й д ы .

«Б ір а қ  м ен   үш ін ш і  аға м д ы   ағы м   ек ен   дегім  келм ей ді.  Ө й тк ен і 

о л а р   б ізд е   та п   ж о қ ,  та п   т а р ты сы   д еген   о р ы сқ а  ел ік теген д ік.  Б үл 

б о л м а й т ы н   ә н г ім е   д есед і,  -   д е г е н   к е зд е   Ж о р ғ а б е к к е   (А қ б ал а ) 

кө зін ін  қ ы р ы н  бір  ж іберіп  қо й д ы .  Ж о р ғ а б е к  «м аған ай ты п  о ты р сы ң  

ғой»  д еген д ей ,  ар т ы н ан   м ы қта й ты н   кісіш е  ке зін   бір  қы сы п   қой ды » 

(1.2.237.).  А л,  м ы н ау   Ж о р ғ а б е к т ің   с ү р а ғ ы н а   б ер г е н   А қ б а л а н ы н  

ж а у а б ы :  « Ж о р ғ а б е к тін   с ү р а у л а р ы н   А қ б ал а  іш інен  ү н а т қ а н   ж о қ . 

К ө зін ің   қ ы р ы м е н   қа р ап ,  қ а с ы н   ан д а-сан д а  көтер іп   қой ы п,  ты ң д ап  

өтті,  б ір а қ   сы р ты н ан   сы р  бергісі  келм ей:

—  С із д ің   б ү л   с ү р а у л а р ы ң ы з д ы ң   іш ін д е  т е р е ң ір е г і  д е   б а р  

к өрін еді.  М ен   б ү л а р ғ а   қ а зір   ж а у а п   б ер у ім е  д е  б о л ад ы .  Б ір а қ   б ү л  

а р а д а  ж а у а п  б еруді ар т ы қ  көрем , өй ткен і бір ж ағы н ан , өзім із ішкен, 

қ ы зы ң қ ы р а п   а л ға н   кісіміз,  екінш і:  м ен  М аркстен ,  Л е н и н н ен   д ә л е л  

ә к е л у г е   қ а з ір   м ү м к ін   д е   е м е с .  Б ү л   м ә с е л е л е р д і  б із  т е р е ң ір е к  

қ а р а у ы м ы з   к е р е к .  Ә й т с е   д е   б ы л а й ш а   а й т а   к е т у г е   б о л а д ы ...»  

А қ б а л а н ы ң   сөзі  б ы л а й ш а  ая қ тал а д ы :

« С із   М а р к с т і  о қ ы ғ а н   к ө р ін е с із   ғо й ,  н е   ғы п   т ө ң к е р іс ш іл  

б о л м аға н сы з?   -   д еп   ө тір ік  к ү л ге н   болды .

-   Б ізд ің   тө ң кер ісш іл   ем ес  екенім ізді  қ а й д а н   білесіздер?  -   деп  

Ж о р ғ а б е к   т е   кү л ге н   болды »  (1.2.240.).

Б ү л   а р а д а   б ір   е р е к ш е л і к ,  и ш а р а - б е л г іл е р м е н   б е р і л е т і н  

к е й іп к е р а р а л ы қ  б ай л а н ы сгы ң  ж ү р т т ы ң  б әр ін е б ірд ей   емес,  белгілі 

б ір   а р н а й ы   а д а м д а р ғ а   ғ а н а   тү с ін ік т і  е к е н ін   а й т а   к е т к е н   ж ө н . 

А қ б а л а н ы ң   и ш а р а - б е л г іл е р м е н   Ж о р ғ а б е к к е   а й т қ а н   м ы л қ а у  

д и а л о г ы н а   с а у аты   аз  Б е к б о л а т  тү с ін е  ал м ай д ы .

А й м а у ы т о в т а   и ш а р а - б е л г і  ж ү й е с ім е н   б е р іл е т ін   к ү р д е л і 

д и а л о г т а р   к е зд е с е д і,  к е й д е   ү н с ізд ік т ің   ө зін д е   ү л к е н   ж а с ы р ы н  

м а ғ ы н а ,  д и а л о г т ы қ   ж о с п а р   ж а т а д ы .  А қ б а л а   м ен   Ж о р ғ а б е к  

а р а с ы н д а ғ ы   а й т ы л ы п   ж а т қ а н   с ө з г е   к ір м ей   қ а л ғ а н   о й л а р ,  іш кі 

қ а р с ы л а с т ы қ ,  ү н а т п а у ш ы л ы қ   та ғы   б а с қ а   ж а ғ д а й л а р   ж а с ы р ы н  

т е к с т   -   кө п   м ағы н алы   к ө зқ а р а с,  ж а л ғ а н   к ү л ім -сір еу   та ғы   б ас қ а  

б ел гіл ер   ар қ ы л ы   беріледі.

Я ғ н и ,  и ш а р а - б е л г і  ж ү й е с і  ө н г ім е л е у ш і  а д а м д а р д ы ң   а р а  

қ а ты н а с ы н ы ң   п с и х о л о ги я л ы қ   негізін  ан ы қтай д ы .  И ш ар а-б ел гін ің  

ү ғ ы н ы л у ы   а й т ы л г ан   сө зд е р д ің   д е  м азм ү н ы н ан   кө р ін у і  м үм кін.

Д и а л о г т ы ң   екінш і  бөлігін  (план)  ж а с а у   үш ін   ж а з у ш ы   и ш ар а-

66

белгіні,  сонымен  бірге  солардын  тусініктемесін  баяндайтын  ішкі 

репликаны  ж ақсы   пайдаланады.

«Ау,  ж іг іт т е р ,  ж о л д аст а р !  Б ұл  ж ұ м ы с қ а   қ ы зу л а м а й  

қазақшалап  қарайықшы...  Ж астар,  жолдастар,  сендер коммунист 

болсандар  да,  қазақсыңдар  гой.  Қазаққа  беріміз де  қызмет етеміз 

деп  журміз...  Қашаннан  бері  етіп  те  жүрміз...  Сендерден  гөрі  бір 

көйлекті  б ұ р ы н   тозд ы рд ы қ  қой,  қа зақ ты н   ж ай ы н   ж ақсы рақ 

білеміз  десек  мақтанған  болар  ма екеміз»,  -   деп,  «осы  езім  қалай 

шығып  кетті?  дегенлей  Тыпаң  бврінің  бетіне  ж ағалай  бір  қарап 

қалды.

«Қазаққа қандай қызмет қылганыкды білеміз» дегендей Балташ 

тыржиып,  теріс  қарады.  Ж орғабек  «мынау  бүлдірді-ау»  дегендей 

біресе  Ақбалаға,  біресе  Тапана  қарап,  қабагын  туйді.  Доға  «айта 

бер»  -  дегендей бас изеді. Ықан шылымын  орап, өзімен-езі болып, 

жем шоқитын құс түмсықтанып, үстөлгетөніп ап отыр еді. Төлеген 

бұл әңгімеге қатысы ж оқ кісіше төмен қарап, оттықты шыр көбелек 

айналдыра  берді...

-  

Әншейін тек үлкендік...  ағалық жәнінен неткеніміз болмаса, 

біз қатысатын да сөз емес еді,  -  деп манағыдай емес,  жасып қалды 

(1.2.232.).

Б ір ін ш і  м ы са л д а   А қ б а л а  мен  Ж о р ғ а б е к т ің   д и а л о г ты ң  

байланыстары  сөз  түрінде  де  айқындалады.  О лар  қатарлас  екі 

жүйені  қүрап  түрған  секілді.  Свздін  сыртында  қалған  мағынаны 

ишара-белгілер  толықтырып  түрады.

Нкінші мысалда бұл  екі  жүйе  қатарлас дамымайды,  керісінше 

тоқайласып.  алмасып отырады. Мәселен,  Тыпаңнын  «Әншейінтек 

үлкендік...»,  -  деген сөзі екінші адамның ишара-белгісіне реакция, 

жауап  ретінде айтылады.

Көзқарас  пен  қимылдын  сөз  орынына  кен  қолданылатыны 

соншалық,  сол  көрініске  қатысушы  кейіпкерлер  ушін  қарым- 

қатынастың  бұл  тұрі  сөйлеу  мүмкіндігінен  ешбір  кем  туспейді.

«Ақбілек  шашын  сипаған  боп  шалқайыңқырап  Бекболаттың 

бетіне бір  қарады  да,  көзіне  көзі түсіп  кетті.  Онын  көзі  «сүйгенім 

бір сен» деп түрған тәрізді. Талмау. буалдыр көрінді. Ақбілек:  «Мен 

де  сенің  ж олы ң а  ж аным  құрбан  дегендей  салалы ,  оқ  кірпігін 

салмақпен  қағып,  жылтыраған  қара  көзін  бір  төнкерді.  Екеуі  де 

біріне-бірі  көңілі  тойды»  (1.2.272.).

Ишара -  белплердің «тіл байлыгы», ой-сезім дәлдіг.і диалогтық 

сәйкестілігі,  әр и н е,  ж азу ш ы   ш еберлігінің  бір  белгісі  болып 

табылады.  Бұл  арада  кейіпкердін ішкі сезім дуниесін диалог емес, 

н ш ар а-б ел гіл ер   -   ү нсіз  ди ало г  беріп  о ты р.  Б астан   кеш кен

6 7

қ и ы н д ы қ т а р д а н   кейін  кезд есіп   о ты р ган   екі  ж а с   ж ү р ек т ер ін д егі  ен 

қ ү п и я ,  е ң   қ ы м б ат  тіл ек-сезім д ер ін   к ө з қ а р а с   ар қ ы л ы   білдіреді.

Енді  а у ы з д а н   ш ы қ қ а н   сө зд е р л ін   м а ғ ы н а с ы н а   кө ң іл   бөлей ік: 

« Б ек б о л а т  қ а л а й   ам ан д а су д ь щ   есебін  т а б а   ал м ай :

-   Есен  бе,  қар агы м ?  -   деп  ж о л д асы н ы ң   сөзін   а й т а   салды .

- Ш у - ш ү к ір ,  -   д е п   ерн ін ің   үш ы н  қи м ы л д атты »   (1.2.271.).

Б ү л   а р а д а ғ ы   с ө з  ү н с із д ік т ін   о р ы н ы н   т о л т ы р у   ү ш ін   г а н а

а й т ы л г а н ,  к е й іп к ер д ін   ж а н  дү н и есін   аш а  ал м ай д ы .  А л   к ө з қ а р а с   -  

с ө з д ің   о р ы н ы н   а л м а с т ы р у ш ы   ем ес,  с ө з д ің   ж е т к із е   а л м а й т ы н  

қ ү п и я с ы н а   ж ет к ізу ш і  қ ү р а л .

А в т о р л ы қ   р е м а р к а   б а р л ы қ   у а қ ы т т а   п с и х о л о ги я л ы қ   си п атт а  

б о л а   б е р м е й д і,  к е й д е   к ө р ін іс т ік   с и п а т т ы   к ү ш е й т іп ,  ж а л п ы  

м ін е зд ем е н ің  қ ү р а м д а с  бөлігін е ай н ал ад ы :  « Ә й теу ір  х а л ы қ т ы ң  кө з 

ж а с ы  ү ш ін   М а та й д ы ң  Ә б ен ім е н  үстасы п   ж ү р м із .  А қы р ы н  бір а л л а 

біледі,  -  д е п  қ а з кө р ген  қа р ш ы ға б астан ы п,  м ой н ы н  қ ы л қ а ң  еткізді» 

(1.2.205.).

С о н ы м е н ,  А й м а у ы т о в т а   а й т ы л а т ы н   д и а л о г т ы ң   с ы р т ы н д а  

и ш а р а - б е л г і л е р м е н   б іл д і р е т і н   е к ін ш і  д и а л о г   б а р   д е д ік . 

А й т ы л м а й т ы н   «үнсіз»  д и а л о г ты ң   к е й іп к е р л е р   үш ін   м ән і  ү л кен , 

ө й т к ен і  қ ү п и я   сы р,  ш ы н   сезім д ер   кө б ін е  со н ы н   іш ін де  ж а т а д ы . 

Б ү л   ек і  д и а л о г   б ір д е  алм асы п ,  бірде  қ а т а р   д ам ы п ,  б ір а қ   әр   д ай ы м  

б ір ін -б ір і  то л ы қ т ы р ы п   о ты рад ы .

А л а й д а ,  «үнсіз»  д и а л о г   А й м ау ы то в  ү ш ін   ж а л г ы з   тә с іл   емес, 

о л  

к е й і п к е р д і ң  

ж а н  

с ы р ы н  

а в т о р л ы қ  

р е м а р к а м е н , 

тү с ін д ір м ел е р м ен   д е  ж и і-ж и і  ж еткізеді:

«Біздің о тағасы  да Ә бен ге наразы  ад ам н ы ң  бірі ғой. Ә лгі ары здан  

о  кісіні  ш ы ға р ы п   б а с г а у ғ а   б олм ас п а  ек ен ?  -   д еп   сү р а д ы .

Б е к б о л а т т ы ң   а ң қ а у л ы ғ ы н   сезе  қ о й д ы   да,  Ж ы л т ы р :

-   Е,  ө б д ен   б олад ы ,  -   деді.  (Ә л д еқаіп ан   ж іб е р іл іп   қ о й ған   ар ы з 

е к е н ім е н   ж ү м ы с ы   ж о қ ).  Н еге  десең,  Ж ы л т ы р ғ а   ел   к е р е к   қой .

Б ір а қ   Ж ы л т ы р д ы ң   ж ы м и ған ы н   Б е к б о л а т   т а   сезді,  әл гі  сөзді 

б а й қ а м а й   а й т қ а н ы н   біліп:

-   Б ір а қ   о л   а р ы зы ң ы з  ж іб еріліп   қ о й ғ ан   ж о қ   па?  -   деді.

-   Е,  о л   а р а с ы   оң ай .  Р етін табам ы з,  — деді.

-   Р етін   та п са ң ы з  д ү р ы с,  -   деген  б о л д ы .  А р   ж а г ы   Ж ы л т ы р ғ а  

сен беді»  (1.2.217.).

М ү н д а  а в т о р л ы қ  тү с ін д ір м е д и а л о г ты ң   п си х о л о г и я л ы қ  ж ағы н  

т е р е ң д е тіп ,  қо с ы м ш а  м ән -м ағы н а  енгізіп  о ты р .

К ел ес і  м ы сал д ы   т а л д а п   көрейік.

-   Ә й т е у ір   х а л ы қ т ы ң   к ө з   ж а с ы   ү ш ін   М а т а й д ы ң   Ә б е н ім е н  

у ст асы п  ж ү р м із .  А қ ы р ы н  бір а л л а біледі,  -  д еп  қ а з к ө р ген  қа р ш ы ға

6 8

бастанып,  мойнын  қылқаң  еткізлі.

Бекболат  мақүлдағансып:

-Е,  -   леді.

«Е» дегені:  «Ажалы жеткен қарға қаршығамен ойнайды» деген 

осы-ау!  Әбен кім?  Бүл кім. Ол -   арысган да, бүл  -  ты ш қая ғой. Ол 

сегіз  болыс  елді,  бір  дуанды  аузына  қаратқан  Әбен  емес  пе?  Ол 

Петрамборыңа да барған,  патшаға да білікті болгак Әбен емес пе? 

Онымен таласқандай  оның не айбыны,  не күші  бар?  Ш ілтиген бір 

қораш  жігіт...  деген  ой  келіп  еді.  Бірақ  Бекболат  бүл  ойын  неге 

біллірсін,  іші  пысып  қалғая  кісі  ғой:  оны-мүны  сүрай  бастады».

Бір-ақ дыбыстан  («Е»)  түратын кейіпкер сөзінің  мағынасы  бүл 

арада  аз  емес.  О ның  бүкіл  мазмүны  авторды н  түсіндірмесінде 

кенінен  ашылады.  Бірақ  Бекболаттың  ішкі  ойларын  ашатын  бүл 

түсіндірменің  қүры лымы нда  езіндіқ  ерекш елік  бар.  Б екб олат 

пікірін де  әс ер   басы м ,  оны ң  Ә бен,  Ж ы л т ы р   ж ай л ы ,  ө за р а  

жауласушы  топтардың  қайсысының  басым  екені  ж айлы   ойлары 

авторлық түсіндірмеде  күрделене  түседі.  Бекболаттың  ой-сезімін 

білдіретін  сөздер  автор  баяндауымен  берілсе  де,  кейіпкердің  үні 

есебінде  қабылданады.  Оған  д әлел  «деген  ой  келіп  еді»  деген 

синтақсисгік  конструкция.

жүктеу/скачать 2,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: